SAĞLIK HİZMETLERİNDE ARAŞTIRMA VE İSTATİSTİKSEL YÖNTEMLER

Transkript

1 Bulaşıcı Hastalıkların Epidemiyolojisi Ünite 5 Sağlık Yönetimi Tezsiz Yüksek Lisans Programı SAĞLIK HİZMETLERİNDE ARAŞTIRMA VE İSTATİSTİKSEL YÖNTEMLER Prof. Dr. Ahmet Tevfik SÜNTER 1

2 Ünite 5 BULAŞICI HASTALIKLARIN EPİDEMİYOLOJİSİ Prof. Dr. Ahmet Tevfik SÜNTER İçindekiler 5.1. BULAŞICI HASTALIK TANIMI BULAŞICI HASTALIKLARIN EPİDEMİYOLOJİSİ Kaynak Bulaşma Yolu Konakçı Çevre BULAŞICI HASTALIKLARDA SÜRVEYANS BULAŞICI HASTALIKLARIN İHBARI VE BİLDİRİM SİSTEMİ Standart Tanı Ve Sürveyans Rehberi BULAŞICI HASTALIKLARDA KORUNMA VE KONTROL BULAŞICI HASTALIK ÇIKMADAN ÖNCE ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER Bireye Yönelik Koruyucu Önlemler Çevreye Yönelik Koruyucu Önlemler BULAŞICI HASTALIK ÇIKTIKTAN SONRA KORUNMA Kaynağa Yönelik Önlemler Bulaşma Yoluna Ait Önlemler Sağlam Kişilere Ait Önlemler Uluslararası Önlemler KAYNAKLAR

3 Bulaşıcı Hastalıkların Epidemiyolojisi Ünite BULAŞICI HASTALIK TANIMI Bulaşıcı hastalık bir özel enfeksiyon etmeni ya da toksinleri nedeniyle olan ve etmenin ya da toksininin enfekte kişiden ya da hayvandan doğrudan ya da dolaylı olarak duyarlı konakçıya ulaşmasıyla oluşan hastalıktır. Bulaşıcı hastalıkların adından da anlaşılacağı üzere çeşitli şekillerde etmen, sağlam kişilere ulaşarak bir anda toplumu tehdit eden boyutlara ulaşabilmektedir. Bazen bulaşıcı hastalıklar ortaya çıktıktan sonra alınan önlemler yetersiz kalabilmekte ve ciddi kayıplara neden olabilmektedir. Bulaşıcı hastalıkların topluma verebileceği zararlar şu şekilde özetlenebilir: 1. Toplum huzurunun bozulması: Salgın durumunda pek çok endişe, korku ve kuşku ile karşılaşılır. Toplum, normal düzenin dışında bir kaosa sürüklenir. Sosyal faaliyetler kısıtlanabilir, ulaşım ve seyahat özgürlüğü ortadan kalkabilir. 2. Sağlık hizmeti sunumunda bozulma: Sağlık hizmeti sunan kurumlar ve sağlık personelinin büyük bir kısmı salgın hastalıkla mücadeleye ayrıldığından bazen çok gerekli diğer rutin işler bile aksayabilecektir. 3. Sakatlık ve ölümlere yol açması: Herhangi bir ölüm olayı ailede ve toplumdaki endişe ve üzüntüyü arttırır. Hastalığın yol açacağı ölüm dışındaki komplikasyonlar (körlük, konvülzüyon) ailede mutsuzluğa yol açar. 4. Ekonomik yapının etkilenmesi: Hastalıklar işgücünü engellediğinden devamsızlıklara ve üretimde azalmaya neden olur. Aile için de, toplum için de ekonomik kayıptır. Ayrıca kişilerin veya devletin salgın hastalıkla mücadelede ve tedavide kullanacakları para ekonomik yük getirecektir. Salgın görülen ülkeler uluslararası ekonomik pazarlarını da kaybeder. 5. Pandemilere neden olabilmesi: Özellikle son yıllarda gelişen ulaşım olanakları, uluslararası ticaret ve turizmin yaygınlaşması bulaşıcı hastalıklara çok kısa sürede uluslararası boyut kazandırabilir. Toplum içinde görülen birçok mikroorganizma ya da helmint klinik bulgu vermeksizin insan ya da hayvan organizması üzerinde yaşayabilir, gelişebilir ve çoğalabilir. Bu durum bir enfeksiyondur. Her enfekte kişi hasta değildir, tedaviye de gerek duyulmayabilir, ancak tüm enfekte kişiler birer enfeksiyon kaynağı potansiyelidir. Enfekte olmuş, spesifik enfeksiyon etkenini taşıyan, klinik bulgu göstermeyen ancak insanlar için enfeksiyon kaynağı görevi yapan kişi taşıyıcıdır. Enfeksiyon etkenini hastalığın inkübasyon süresince taşıyanlar inkübasyon taşıyıcıları olarak tanımlanırlar ve genellikle hastalık belirtisi vermeye başlayınca fark edilirler. Enfeksiyon etkenini iyileşme döneminde taşıyan ve yayan kişiler ise konvelesan taşıyıcıdırlar. Taşıyıcılık hayat boyu kalıcı ise kronik taşıyıcılık söz konusudur. Kronik taşıyıcılar bulaşta önemlidir ancak bünyesinde mikroorganizma barındıran herkese taşıyıcı denilmez. Örneğin PPD(+) olan kişilerin vücudunda tüberküloz basili olduğu halde bunların hepsi tüberküloz hastalığını yaymaz. Enfeksiyondan bir sonraki aşamada etken çeşitli reaksiyonlara neden olur ancak daha ürememiştir. Bu duruma subklinik enfeksiyon denir. Bir süre sonra etken üremeye başlar ve klinik belirtiler ortaya çıkar. Yani etkenin vücuda girip, üreyip, ateş, kusma, halsizlik gibi hastalık belirtileri vermesine enfeksiyon hastalığı denir ve enfeksiyonun klinik bulgularını gösteren kişi de hasta olarak tanımlanır. 3

4 Sağlık Hizmetlerinde Araştırma ve İstatistiksel Yöntemler Mikroorganizma ile insan arasındaki dengeyi sağlayan bazı etmenler vardır. Bunlardan etkene ait özellikler şöyle sıralanabilir: İntrensek özellikler: Morfolojisi... Tipi.... Suşu Yaşam Döngüsü Çeşitli ortamlara direnci Konağa yayılma ve yerleşme özellikleri: İnfektivite : Etkenin sağlam kişiye ulaşabilme ve dokulara yerleşip üreyebilme özelliğidir. Etkenin bu özelliğinin ölçümünde en sık Sekonder Atak Hızı kullanılmaktadır. Patojenite:Etkenin konakçının vücudundaki dokularda oluşturduğu patolojik reaksiyonlardır. Etken ile karşılaşan kişiler arasında hastalık belirtisi gösteren kişilerin oranıdır. Virülans: Etkenin insanda oluşturacağı hastalığın şiddetini tanımlar. Laboratuvar deneylerinde LD50 (deney hayvanlarının %50 sini öldüren mikroorganizma sayısına minimal letal doz denir) ile ölçülür. Bunlara ek olarak antijenite, toksijenite, tropizm, transmiabilite, egzotoksin veya endotoksinin varlığı da bir etkenin konakçıya yerleşim ve hastalık yapabilme özelliklerindendir. Hastane dışında verilen sağlık hizmetlerinde virulans, infektivite ve patojenite çok sık kullanılan terimlerdir. Bunun nedeni; hastalığın topluma vereceği zararın önceden tahmin edilmesinde ve buna bağlı olarak alınacak önlemlerin ivediliği ve önceliğinin saptanmasında kullanılır. Örneğin kuduz hastalığının patojenite ve virulansı çok yüksek, infektivitesi ise düşüktür. Bir hekim olarak kuduzun toplumda görülmesi halinde şöyle bir yorum getirilmesi uygun olabilir: Kuduz, toplumda bireyler arasında kolay yayılmaz. Ancak etken ile karşılaşıldığında çok büyük olasılıkla hastalık tablosu ortaya çıkar ve bu hastalık son derece öldürücüdür. Etkenle karşılaştığı düşünülen kişilerde hastalığın çıkacağı öngörülerek hemen gerekli önlemler alınmalıdır. Bir başka örnek de poliomyelit için verilebilir. Poliomyelitin infektivitesi yüksek, patojenitesi düşük, virulansı ise orta düzeydedir. Buna göre poliomyelit görüldüğünde hastalığın bağışık olmayan kişilere bulaşacağını, etkenin bulaştığı kişilerin hepsinin hasta olmayacağını, bir kısmının ise spesifik belirtiler gösterebileceği, ancak hasta olanlarda hastalığın sakatlık veya ölüm nedeni olabileceği düşünülmelidir BULAŞICI HASTALIKLARIN EPİDEMİYOLOJİSİ Bulaşıcı hastalıkların hastalanma ve ölüm hızlarında önemli düşüşlere neden olan sağlık alanındaki önemli gelişmelere rağmen hala dünyada ölümlere neden olan akut hastalıkların en önemlilerinden biri bulaşıcı hastalıklardır. 4

5 Bulaşıcı Hastalıkların Epidemiyolojisi Ünite 5 Bulaşıcı hastalıkların epidemiyolojisi olağan koşullarda hastalığın nasıl oluştuğunu inceler. Yani konakçı, kaynak, bulaşma yollarına ve çevreye ait özellikler değerlendirilir. Bu özellikler göz önüne alınarak oluşan döngüye ENFEKSİYON ZİNCİRİ denir. Enfeksiyon zincirinde çevre, kaynak, bulaşma yolu ve konakçı arasında ilişkiler mevcuttur. Bu ilişkilerden bir tanesi engellendiği zaman toplumda o bulaşıcı hastalığın görülmesi olası değildir. Enfeksiyon zinciri Kaynak Enfeksiyon etkeninin üzerinde yaşadığı, ürediği, yaşamını sürdürebilmek için bağımlı olduğu, duyarlı bir konakçıya geçebilecek şekilde çoğaldığı, insan, bitki, hayvan ya da toprak gibi cansız varlıkların tümüne ENFEKSİYON KAYNAĞI denir Bulaşma Yolu Bulaşıcı hastalıkların epidemiyolojisinde ve kontrolünde en önemli noktalardan biri de bulaşma yoludur. Bulaşma iki türlü olur. Doğrudan Bulaşma Dolaylı Bulaşma Doğrudan Bulaşma: Enfeksiyon etkeninin hiçbir aracı olmadan kaynaktan, konakçıya geçmesidir. Öpme, cinsel temas doğrudan bulaşmaya örnektir. Damlacık (Droplet) yoluyla bulaşma da direkt bulaşmadır. Öksürük, aksırıkla havaya saçılan damlacıklar 5 mikrondan büyük olup, 30-60cm. uzağa ulaşabilir ve mukoza membranlarına temas edebilirler. Ayrıca toprak veya bitkilerde bulunan mantar, bakteri sporları veya kancalı kurt gibi parazitler doğrudan temas ile de bulaşabilir. Dolaylı Bulaşma: Araçlarla, vektörlerle ve hava ile olan bulaşmalardır. Araçlar yoluyla bulaşmada canlı olmayan cisimler (yatak örtüsü, cerrahi alet, kontamine gıda, su, intravenöz sıvı ve oyuncaklar) rol oynar. Etken konakçıya bulaşmadan önce bu araçlar üzerinde veya içinde gelişebilir, üreyebilir ya da olduğu gibi kalabilir. 5

6 Sağlık Hizmetlerinde Araştırma ve İstatistiksel Yöntemler Vektörler yoluyla bulaşmada etken konakçıya artropotlar tarafından taşınır. Vektör, etkeni mekanik ya da biyolojik olarak taşıyıp bulaştırabilir. Mekanik bulaşmada vektörün kanat, ayak ya da diğer organları konduğu zeminden kontamine olur ve etkeni bir başka yere taşıyabilir. Mekanik bulaşmada etken vektörün üzerinde üremez(karasinek, pire). Biyolojik bulaşmada ise konakçıya bulaştırmadan önce etkenin vektörün bünyesinde üreyebilmesi için bir süre geçer. Buna ekstrensek inkübasyon süresi denir. Bu süreyi tamamladıktan sonra vektör bulaştırıcı hale gelir(sivrisinek-sıtma paraziti extrensek inkübasyon süresi geçirir).... Damlacık çekirdeği(droplet Nüklei) ile bulaşmada droplet in sulu kısmı buharlaşır ve droplet nüklei oluşur. Laboratuvar işlemleri veya mezbahalardaki hayvanların işlenmesi sırasında aerosol şeklinde enfekte materyal havaya karışabilir. Büyüklüğü ve ağırlığının çok küçük olması nedeniyle uzun süre havada kalabilir ve akciğere alveollere ulaşabilir. Çapı 5 mikrondan büyük olan partiküller akciğerlere ulaşamamakta, üst solunum yollarında tutulmaktadır. Çapı 1-2 mikron olanların ise yaklaşık %50 si akciğerlerde kalmaktadır. Özellikle tüberkülozun damlacık çekirdeği ile yayılması, bu hastalığın bulaşma yolları arasında en önemli olanıdır. Mikroorganizmalar tek bir yolla bulaşabildikleri gibi, birden fazla yolla da bulaşabilirler. Hepatit B, AIDS cinsel temas, kan nakli gibi doğrudan; streptokoklar doğrudan veya dolaylı; tularemi etkeni pasturella tularensis(oral yolla alınırsa salgınlara neden olur) ise doğrudan ve dolaylı bulaşabilmektedir Konakçı Enfeksiyon zincirinin üçüncü halkası olan konakçıya etkenin giriş yerleri: 1. Deri..... Sağlam deri (Leptospiroz).... Yaralanmış deri (Tetanoz) 2. Mukozalar... Konjonktiva (Adenovirus-8) Vajinal mukoza (CYBH ın tümü) 3. Solunum sistemi (Pnömokok) 4. Sindirim sistemi (Kolera, Dizanteri) 5. Transplasental (Toksoplazma) 6. Organ nakli (Sitomegalovirus) Bazı mikroorganizmalar konakçıya giriş yolu ne olursa olsun sistemik bir hastalığa neden olurlar(kızamık konjuktivadan girerek sistemik şekilde seyredebilir). Konakçının mikroorganizmaya karşı çeşitli savunma mekanizmaları vardır. Bunlar iki grupta incelenir: 6

7 Bulaşıcı Hastalıkların Epidemiyolojisi Ünite Özgül Olmayan Savunma Mekanizmaları Deri: Epitel mekanik engel olarak hastalık etkenlerinin vücuda girişini önler. Ayrıca derinin ve epitel yüzeylerinin bakteriosidal sekresyonları da mevcuttur. Gözyaşı ise mekanik olarak mikroorganizmaları uzaklaştırır. Burun ve solunum yolu mukozalar ve silial epitel ile mikroorganizmaları filtre gibi tutar. Öksürük-aksırık Lokal inflamasyon: Doku ve kan dolaşımı yolu ile çeşitli hücrelerin, spesifik ve nonspesifik antikorların etkenin bulunduğu bölgeye taşınması sonucu lokal inflamasyon(yerel yangı) gelişir. Genetik Bazı genetik nedenler hastalıklara karşı direnç oluşturur(orak Hücreli Anemide Pl.Falciparum görülmez). Beslenme Yeterli ve dengeli beslenme en büyük direnç mekanizmalarındandır. Davranış Kişilerin davranışlarının da genel immüniteye etkisi vardır. Yolculukta seçilen gıdalar yolculuk ishalini önleyebilir. Yaş Yaşanan süreye göre bazı hastalıklarla karşılaşıp bağışıklık kazanılması, kişilerin aşılanması hastalıklardan korunmada önemli bir etkendir. Cinsiyet Bazı hastalıkların mortalite hızları erkeklerde, morbidite hızları ise kadınlarda yüksektir. Bu farklılık yapılan seyahatler, faaliyetler, iş-meslek gibi nedenlere bağlanmaktadır.15 yaşın altındaki erkek çocuklarda kuduz kız çocuklara göre daha fazla görülmektedir. Bunun nedeni erkek çocukların kızlara göre daha fazla oranda hayvanlarla temas etmesidir Özgül Savunma Mekanizmaları Bu mekanizmalarda bazen hastalık geçirerek bazen de aşılarla oluşan antikorlar ve T lenfositler önemli rol oynamaktadır Çevre Sıcaklık ve nem mikroorganizmaların üremesini kolaylaştırır. Hava akımları mikroorganizmaları taşıyan partikülleri sürükler ve uzaklara yayılmasını sağlayabilir. Nüfus yoğunluğu, çalışma ve barınma ortamı ve hava kirliliği konakçının direncini olumsuz etkiler. Örneğin sigara dumanı solunum yollarında irritasyon yaparak ve silial hareketi bozarak enfeksiyonlara zemin hazırlar. Çevre, hastalıkların yayılmasında önemli rol oynar. Bu nedenle, salgınlara varan kolay yayılımlar ve kontrol önlemleri başarısız olabilir. 7

8 Sağlık Hizmetlerinde Araştırma ve İstatistiksel Yöntemler 5.3. BULAŞICI HASTALIKLARDA SÜRVEYANS Bulaşıcı hastalıklardan korunma ve bunların kontrolü için düzenli ve rutin olarak sürekli veri toplanması, verilerin analizi, yorumlanması ve bu bilgilerin ilgili birimlere dağıtılması işlemlerin tümüne SÜRVEYANS denir. Sürveyansta amaç morbidite ve mortaliteyi azaltmaktır. Sürveyansın Yararları: 1. Bir hastalığın dağılma ve bulaşmasındaki ani değişikliklerin fark edilmesi, 2. Etken ve konakçıdaki değişikliklerin fark edilmesi 3. Sağlık hizmeti sunumundaki değişikliklerin saptanması 4. Hastalık trendinin izlenmesi Sürveyans ile: Sağlıkla ilgili öncelikler, alınması gerekli önlemler, soruna yönelik amaçlar, stratejiler saptanabilir. Koruma ve kontrol önlemleri değerlendirilir. Daha ileri araştırma gereksinimi varsa öneriler getirilir. Dünya sağlık Örgütü tarafından sürveyansda kullanılabilecek şu veri kaynakları önerilmiştir: 1. Mortalite verileri: ölüm bildirim formları 2. Morbidite verileri: bildirimi zorunlu hastalıklar, laboratuvar, hastane, poliklinik veriler. 3. Salgın verileri 4. Laboratuvar sonuçları 5. Demografik veriler 6. Çevreye ait veriler 7. Kişisel vaka inceleme raporları 8. Sürveyans ve araştırmalar Sürveyansın Aşamaları 1. Sürveyansta birinci aşama : Verilerin toplanması 2. Sürveyansta ikinci aşama : Verilerin analizi 3. Sürveyansta üçüncü aşama : Verilerin yorumlanması 4. Sürveyansta dördüncü aşama: Verilerin ilgili birimlere dağıtılması 5.4. BULAŞICI HASTALIKLARIN İHBARI VE BİLDİRİM SİSTEMİ Standart Tanı Ve Sürveyans Rehberi Bir sürveyans sisteminin işlemesinde veri toplama bu mekanizmanın belkemiğini oluşturduğuna göre; farklı kaynaklardan gelen verilerin karşılaştırılabilir olması gerekmektedir. Bunu sağlamanın yolu ise verinin elde edilmesi ve transferinde ihtiyaç duyulan standartların konması ve kullanılmasıdır. Yeni bildirim sistemi bu nedenle, standart vaka tanımları nı esas almıştır ve artık enfeksiyon hastalığı bildiriminin klinik gözleme dayalı (opinion based) değil, daha ziyade laboratuvardan elde edilmiş somut bulgulara dayalı (evidence based) olmasını öngörmektedir. Bu gelişme; önceki bildirim sisteminin aksine, laboratuvarın da enfeksiyon tanısında geçerli standart tekniklere göre inceleme yapmak koşuluyla, sisteme dolaylı (A, B ve C Grubu hastalıklar) ve doğrudan (D grubu hastalık etkenleri) dahil olmasını sağlayacaktır. 8

9 Bulaşıcı Hastalıkların Epidemiyolojisi Ünite 5 Burada hastalıkların A, B, C ve D olarak gruplandırılmasındaki yaklaşımın da özetlenmesinde fayda vardır. A Grubundaki hastalıklar birinci basamaktan itibaren sağlık sisteminde yer alan tüm kurumlardan bilgi toplanmasını gerektiren hastalıklardır. Bu hastalıkların önemli bir kısmı için hastanın ilk başvuru noktası birinci basamaktır. Birinci basamakta hekim, standart vaka tanımına göre hastaya tanı koyabildiği ölçüde bildirimini yapar ve gerekli araştırmaları başlatır. Tanı olanaklarının kısıtlı olduğu koşullarda ise hastayı bir üst basamağa gönderir; ya da hasta doğrudan ikinci basamak bir sağlık kurumuna başvurur. Her iki durumda da ikinci (veya üst) basamak bir yandan tanı koyup tedaviye başlarken diğer yandan, hastaya ait bilgileri hastanın yaşadığı yerin sağlık sorumlularına (Form 014 le, İl Sağlık Müdürlüğü üzerinden, sağlık ocağına) en kısa sürede iletmekle yükümlüdür. Amaç; hasta ile aynı çevrede yaşayanlar arasında benzer vakalar olup olmadığının ve/veya hastalığın kaynağının araştırılabilmesini sağlamaktır. B Grubunda; başta DSÖ nün 1969 tarihli Uluslararası Sağlık Düzenlemeleri (International Health Regulations) olmak üzere çeşitli kararlar uyarınca, kuşku duyulduğu anda ihbarı zorunlu olan hastalıklara yer verilmiştir. Bunlar arasında çiçek, insanoğlunun sağlık mücadelesinin en büyük başarı örneği olarak 1970 lerin sonuna gelinirken yeryüzünden silinmiş bir hastalıktır. Ancak mevcut virus stoklarının olası biyoterör amaçları için kullanılabileceği kuşkusu ile çiçek bugün yine gündemdedir. B grubunda yer alan diğer hastalıklar ise ülkemizde ya hiç ya da uzun zamandan bu yana görülmemiştir. Dünyanın bazı bölgelerinde halen var olmaları, yayılma eğilimleri ve yüksek mortaliteleri, uluslararası önlemlerin sürdürülmesinin başlıca gerekçelerini oluşturur. Bu hastalıklardan olası bir vaka ile karşılaşan hangi basamak sağlık kurumu olursa olsun, doğrudan ve en hızlı araçla Sağlık Bakanlığına ihbar etmekle yükümlüdür. Uluslararası düzeyde ise, bu hastalıkların bildirilmesi, yalnızca Bakanlığın yetkisindedir. C Grubuna gelince; önemli bir kısmını bildirim sistemine yeni dahil olan hastalıklar oluşturur. Ortak özellikleri ise trahom hariç hiç biri için birinci basamaktan bildirim istenmemesidir. Hastalığa göre değişen nedenlerle ancak, hepsi için geçerli olan, bu hastalıkların sentinel sürveyans anlayışı içinde izlenecek olmalarıdır. Çünkü; (i) bu hastalıkların bir kısmı ancak ikinci basamaktan itibaren ya da daha üst uzman kurum veya laboratuvarlarca tanımlanabilirler; bu kurumlardan bildirim alınması yeterli kabul edilir, (ii) bir influenza salgını söz konusu olduğunda bütün vakaların değil ama salgına neden olan etkeni identifiye etmeye yetecek sayıda vaka örneğinin incelemeye alınması kuraldır, bunun da belli bir merkezde yapılmasının salgının kontrol edilmesi ile ilgili amaçlara yeterince karşılık geldiği kabul edilir, (iii) kimi durumda da (CJD, konjenital rubella) bilginin birinci basamağa geri dönmesinin ve orada toplanan verinin bildirilmesinin sürveyansa pratik bir katkısı yoktur. Anlaşılacağı üzere C Grubuna dahil hastalıkların sürveyansı ülkemizin sağlık sistemi için de önemli ölçüde yeni bir deneyim olacaktır. İkinci basamak ve üzerinde, uzmanlık kapasiteleri ilişkili olarak bu hastalıklar için tanı ve tedavi hizmeti sunabilen her sağlık kurumu, bu hastalıkların bildirimini yapmakla da yükümlü olacaktır. D Grubu, diğer gruplardan farklı olarak; enfeksiyon etkenleri nin bildirimini tarif etmektedir. Bu; laboratuvarların ilk kez, doğrudan bildirim sistemine dahil olmalarını gerektiren önemli bir yeniliktir. Amaç, halen halk sağlığı sorunu olarak önemini koruyan bazı bulaşıcı hastalıkların etiyolojik ajanları hakkında veri elde edilmesi ve gerektiğinde bunların ileri epidemiyolojik araştırmalarının yapılabilmesidir. 9

10 Sağlık Hizmetlerinde Araştırma ve İstatistiksel Yöntemler Özet olarak, bildirim sistemi; (a) bildirime esas bulaşıcı hastalıklar listesinin güncellenmesi, (b) standart vaka tanımlarının getirilmesi, (c) hastalıkların bildiriminde bazı özelliklere göre gruplandırmalara gidilmesi, (d) bazı enfeksiyon etkenlerinin de bildirim listesine dahil edilmesi, (e) laboratuvarların doğrudan ve dolaylı olarak sistem içinde rol alması şeklinde yapılan değişiklikler ve düzenlemeler ile yenilenmiştir. Aıds Akut kanlı ishal Boğmaca Bruselloz Difteri Gonore Hıv enfeksiyonu Kabakulak Kızamık Kızamıkçık Kolera Kuduz ve kuduz riskli temas Meningokoksik menen jit Neonatal tetanoz Poliomiyelit Sifiliz Sıtma Şarbon Şark çıbanı Tetanoz Tifo Tüberküloz Akut viral hepatitler Grup A Bildirimi Zorunlu Hastalıklar Listesi ÇİÇEK SARI HUMMA EPİDEMİK TİFÜS VEBA Grup B bildirimi zorunlu hastalıklar listesi 10

11 Bulaşıcı Hastalıkların Epidemiyolojisi Ünite 5 AKUT HEMORAJİK ATEŞ CREUTZFELDT-JAKOB HASTALIĞI EKİNOKOKKOZ H. INFLUENZA Tip b (Hib) ENFEKSİYONU İNFLUENZA KALA-AZAR KONJENİTAL RUBELLA LEJYONER HASTALIĞI LEPRA LEPTOSPİROZ SUBAKUT SKLEROZAN PANENSEFALİT (SSPE) ŞİSTOZOMİYAZ TRAHOM TOKSOPLAZMOZ TULAREMİ Grup C Bildirimi Zorunlu Hastalıklar Listesi Campylobacter Jejunı Chlamydıa Trachomatıs Enterohemorajik E.Colı Gıardıa Intestınalıs Salmonella Sp. Shıgella Sp Lısterıa Monocytogenes Grup D bildirimi zorunlu enfeksiyon etkenleri ve hastalıklar listesi 5.5. BULAŞICI HASTALIKLARDA KORUNMA VE KONTROL Bulaşıcı hastalıkların kontrolu ilkeleri hastalığın doğal seyri ile yakından ilgilidir. Hastalık etkeni ile henüz karşılaşılmadığı, patolojik değişmelerin henüz oluşmadığı Duyarlılık Evresi denilen dönemde yapılan korumaya birincil (primer) korunma denir. Bu dönemdeki sunulacak hizmetler şunlardır: Sürveyans, izolasyon, filtrasyon ve havalandırma, besinlerin uygun koşullarda hazırlanması ve saklanması, kişisel hijyen, iyi beslenme ve sağlık eğitimi. Etkenle karşılaşılan, patolojik değişimlerin başladığı ancak klinik bulguların olmadığı Presemptomatik Dönem de yapılan koruma ikincil (sekonder) korunmadır. Saha taramaları, erken tanı ve tedavi hizmeti ile ikincil korunma sağlanır. Hastalık bulgularının oluştuğu Klinik Dönem den itibaren yapılan koruma üçüncül(tersiyer) korunmadır. Hastaların tedavisi, rehabilitasyon ve sakatlıkların önlenmesi üçüncül koruyucu hizmetlerdir. 11

12 Sağlık Hizmetlerinde Araştırma ve İstatistiksel Yöntemler Bulaşıcı hastalık kontrolünde hastalığın seyrine göre çeşitli önlemler alınır. Etkenin ortadan kaldırılması en iyi önlemdir. Eğer kaynak insan ya da hayvan ise mutlaka tedavisi gerekir. Kaynak cansız varlıklar ise dekontaminasyonları sağlanmalıdır. Bulaşma yoluna yönelik önlemler alınmadan önce bulaşma yolunun iyi bilinmesi gerekir. Suyla bulaşmalarda suyun dezenfeksiyonu gerekir. Hava yoluyla bulaşmada hava filtre edilmeli, kapalı ortamlarda kullanılan havalandırma sistemleri iyileştirilmelidir. Vektörlerle bulaşan hastalıklarda insektisit, rodentisit gibi böcek öldürücülerle bulaşma önlenmelidir. Çevreye yönelik önlemlerde katı ve sıvı atıkların uygun bir şekilde uzaklaştırılması, bunlarla temas eden cansız varlıkların yok edilmesi veya dezenfekte edilmesi gerekir. Korunmada en etkili yöntemlerden birisi de yeterli ve dengeli beslenmeyle, aşı ve serum uygulamaları ile sağlam kişinin direncinin artırılmasıdır. Tüm bunlara ek olarak kişilerin sürekli sağlık eğitimleri ile doğru sağlık davranışlarını kazanmalarının sağlanması da bulaşıcı hastalıklarında kontrolünde çok önemlidir BULAŞICI HASTALIK ÇIKMADAN ÖNCE ALINMASI GEREKEN ÖN- LEMLER Bireye Yönelik Koruyucu Önlemler 1. Sağlık eğitimi 2. Bireysel temizlik 3. Konut temizliği 4. Yeterli ve dengeli beslenme 5. Kültürel ve ekonomik gelişime katılım 6. Toplumda bulunmayan olguların belirlenmesi Kitle taramaları Taşıyıcı aranması Hasta hayvan aranması kuduz, brucella, şarbon Gıda kontrolu 7. Bağışıklama Rutin aşılama Aşıların etkinliği Yeterli immünitenin yeniden sağlanması Gebelerin aşılanması Aşıların saklanması Aşıların kaydı Çevreye Yönelik Koruyucu Önlemler 1. Temiz ve yeterli su sağlanmalı 2. Atıklara Yönelik Çalışmalar 3. Vektörlerle savaþ 4. Diğer önlemler: Sınır ve sahillerin kontrolü Genevlerin kontrolü Yiyecekler ve içeceklerin denetimi Kaplıcaların denetimi 12

13 Bulaşıcı Hastalıkların Epidemiyolojisi Ünite 5 Mezarlıkların kontrolü Otel-Motellerin denetimi Gayri sihhi müesseselerin denetimi 5.7. BULAŞICI HASTALIK ÇIKTIKTAN SONRA KORUNMA Kaynağa Yönelik Önlemler Kesin tanı koymak İhbar (İhbarı zorunlu Hst.bildirim) yapmak. Hastaların tedavi edilmesi Portörleri saptama ve tedavi etme Filyasyon arama (hastalığın ilk çıkış noktasını bulma) Enfeksiyon zoonoz ise gerekli önlem alma Hastaların eğitimi Enfeksiyon kaynağı cansız araç ise yok etme:(dezenfeksiyon-klorlama) Bulaşma Yoluna Ait Önlemler Hastaları ayırma-tecrit-karantina-tıbbi gözlem Tecrit(Ayrım): Hastanın bulaştırma süresince sağlam kişilerle temasını önleme. Gözlem: Kuluçka dönemi süresince izlemeye almak. Karantina: Bulaşıcı hastalık etkeni ile karşılaştığı düşünülen insan veya hayvanın kuluçka dönemi boyunca başkaları ile temasını önlemek. Dezenfekte etmek: Enfeksiyon etkeninin organizma dışında da yok etmek. Fizik ya da kimyasal yöntemlerle yapılir. Vektör Kontrolü: Sıtma,(Anofel).Laişmanya (tatarcık) Hayvanların kontrolü: Bulaşıcı olan hastalık zoonoz ise hastalığın yayılmasını önlemek için hayvanlar veteriner tarafından muayene ettirilir. Pastörizasyon, Kaynatma, pişirme: süt, çiğ et, Fizik çevre koşullarının olumlu hale getirilmeli, düzeltilmeli, çöpler kaldırılmalı Sağlam Kişilere Ait Önlemler İmmünizasyon: Aktif olarak= Aşı, pasif olarak= Serum Dengeli ve yeterli beslenme Kemoproflaksi: sağlamlara ilaç verme Sağlıklı evlerde oturma:(vektör, hava, ışık yönünden). Temiz içme ve kullanma suyun temini 13

14 Sağlık Hizmetlerinde Araştırma ve İstatistiksel Yöntemler Sağlamların eğitimi Ekonomik düzeyin düzeltilmesi Uluslararası Önlemler Bildirim: Çiçek, kolera, Veba, Tifüs, uluslararası bildirimi zorunludur. Gezilerde aşı sertifikası İhraç ve İthal edilen hayvanların kontrolü ve aşı istemi İhraç ve İthal edilen hayvan ürünlerinin kontrolü. Karşılıklı bilgi alış verişi, ekonomik yardımlaşma Turizmin kısıtlanması Araçların kontrolü, dezenfeksiyonu Dünya Sağlık örgütünün laboratuvarından faydalanma Personel yardımı 14

15 Bulaşıcı Hastalıkların Epidemiyolojisi Ünite KAYNAKLAR Halk Sağlığı Temel Bilgiler. Bertan M ve Güler Ç. Güneş Kitabevi, Ankara,1995. Bulaşıcı Hastalıklarda Savaş İlkeleri. Aksakoğlu G ve Ellidokuz H.Açılım Yayıncılık, İzmir, T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Bulaşıcı hastalıkların İhbari ve Bildirim Sistemi Standart Tanı, Sürveyans ve Laboratuvar Rehberi, 2004, Ankara. Tezcan S., Epidemiyoloji-Tıbbi Araştırmaların Yöntem Bilimi, Hacettepe Halk Sağlığı Vakfı, Yayın No:92/1, 1992, Ankara. 15

16 16 Sağlık Hizmetlerinde Araştırma ve İstatistiksel Yöntemler