İktisat Tarihi II. VII. Hafta

Transkript

1 İktisat Tarihi II VII. Hafta

2 Feodalizme Geçişin Açıklamaları Orta Çağ: Erken Orta Çağ (5.yy 10.yy) İleri Orta Çağ (10.yy 14. yy) Geç Orta Çağ (14.yy 15. yy) Henri Pirenne: Antik gelenekten kopmanın nedeni İslami fetihlerdir. Robert S. Lopez: Pirenne in eleştirisi F. Vercauteren: 4-9. yy arası ticari dalgalanma Brunner (1887): Askeri taktiklerdeki değişme Lynn White: Üzenginin kabulü

3

4 Kavramlar Tepede ülkenin bütün toprakları Tanrı tarafından kendisine bağışlanmış kral bulunuyordu. Kral topraklarını fief adı verilen parçalara ayırarak vassal adı verilen adamlarına emanet etmişti. Feodal sözleşme, temel unsuru senyör tarafından bağışlanan toprak üzerindeki hakların vassal tarafından sağlanan askeri ve diğer hizmetlerle değiştirilmesidir.

5 Manor Malikane Manoryal Sistem Bir köy ya da köyler topluluğu, mülkiyeti lordun elinde. Manordaki arazi türleri Demesne toprakları Köylü toprakları Ortak alanlar Manoryal sistem arazi tasarruf hakkına dayalı iktisadi, toplumsal ve idari/yargısal örgütlenme

6 Açık Tarla Sistemi Hububat tarımı ve hayvancılık aynı malikane içinde yapıldığı için tarlalar çitlenmiyordu sadece ekim yapılan alanlar çitleniyordu. Bu sayede hem çitleme masrafları oluşmuyor hem de hayvan otlamasında ölçek ekonomisinden yararlanılıyordu. Açık tarla sisteminde lordun ve köylülerin paylarını oluşturan çizgiler tarlalar arasında dağılmış bulunuyordu

7 İkili ve üçlü tarla rotasyonu Tarımsal faaliyetin sıkı bir biçimde kontrolü ve ortaklaşa yürütülmesi zorunluydu.

8 Açık tarla sistemi

9 Villein: Genellikle serf ile aynı anlamda kullanılan fakat yükümlülükleri daha belirgin ve belirli oranda miras hakkına sahip köylü. Serf: Manor sisteminin asli unsuru. Demesne topraklarının işlenmesi (opera) Olağan dışı yükümlülükler. (precaride) Ayni ve nakdi ödemeler Serfin toprak üzerinde intifa hakkı bulunmaktadır. Buna tenure adı verilir. Serfin lorda karşı yükümlülükleri toprak ve statü üzerindendir.

10

11

12 Orta Çağ Avrupa Toplumu Bu dönemde Avrupa toplumu her bölgede farklı ölçüde geçerli üç etkiye tabidir. Roma İmp nın mirasının etkisi Cermen istilacılarının etkisi Kilise nin etkisi Roma askeri birlikleri cermenlerle karşılaştıklarında cermenler yarı göçebe topluluklardı. Roma genişlemesi bu basit eşitlikçi yapıyı değiştirdi. Roma diplomasisi cermen baskısını önlemek için cermen yönetici eliti ile işbirliği arayışındaydı.

13 Orta Çağ Avrupası nın ekonomik performansı farklı alt dönemlerde ele alınabilir. Erken Orta Çağ ( ), İleri Orta Çağ (11. yy- 14. yy başları) Geç Orta Çağ (14. ve 15. yylar) Pirenne 5. yy da barbar krallıkları Akdeniz karakterini korumaya devam etmiştir. İslam saldırıları neticesinde Akdeniz ticareti mahvolmuş, ekonomik canlılık Bağdat a kaymıştır. Ticaretin durması tacirin ve kentin sonu olmuştur

14 8. yydan itibaren Avrupa tamamen tarımsal bir ekonomik düzene geri döndü Her türlü toplumsal varoluş toprak mülkiyeti temeli üzerine oturdu. 9.yy boyunca Batı Avrupa da feodalizmin ortaya çıkışı toplumun kırsal bir medeniyete dönüşünün siyasal alandaki yansımasıdır. Ekonomik bakış açısından bu uygarlığın en belirgin kurumu büyük mülk yani manordur.

15 Manor, kapalı mülk ekonomisi şeklinde tanımlanan ve pazarları olmayan basit bir ekonomi türüne kendisini bağımlı kıldı. Lord da ayni ve nakdi gelirlerinden ayrı olarak gerekli şeyleri üretmek üzere çeşitli düzenlemeler yaptı. Alım ve satım ihtiyaçlar zorladığında insanların başvurduğu çarelerdi. Ticareti sürdüren yahudilerden başka kimse yoktu.

16 İnsanın durumu toprakla olan ilişkilerine göre belirleniyordu. Senyör toprağında yaşayanlar hem sömürülen, hem korunan bağımlı kişilerdi. Katı bir hiyerarşiye sahip olan toplumda en önemli yer ekonomik ve manevi üstünlüğü olan kiliseye aitti. Kilisenin dünya görüşü çağın ekonomik koşullarıyla büyük bir uyum içerisindeydi.

17 Ticaretin Canlanışı

18 Karolenjlerde olduğunun aksine Bizans ta kent hayatı ortadan kalkmamıştır. Teşebbüs ruhu ve kazanç arayışı Venedik ve diğer İtalyan kentlerini Afrika ve Suriye ye yönlendirdi. Ticari karlar kapitalist nitelikler gösteren zengin bir tacirler sınıfı yaratmıştı. Büyük bir deniz gücü olan Venedik in Bizans ile olan ilişkilerinin canlılığı ona Bizans imparatorlarınca onaylanmış çok sayıda ticaret kolonisi kazandırmıştı.

19 Kuzey Avrupa nın iki denizi; Baltık ve Kuzey denizleri de Akdeniz benzeri bir manzara ortaya koyuyorlardı. İskandinav yayılması Batı da Karolenj, İngiltere, İrlanda ve İskoçya doğuda Rusyaya yöneldi. Korsanlık ve istila ticaretin ilk aşamasını teşkil etti. İstilacılar tarafından etrafı hendekle çevrili kamp yerleri oluşturuldu. Bunlar savaşçı olmayan halkları egemenlik altına aldıkları daimi kaleler haline geldi. Rusların İstanbul da 9.yyda ahitname ile düzenlenmiş ticari avantajları vardı. Volga üzerinden de Hazara ulaşıyorlardı.

20 Gotland adasında bulunan İslam sikkeleri bu adanın bir antrepo görevli gördüğüne işaret etmektedir. Kıta Avrupa sı biri Batı Akdeniz ve Adriyatik, ötekisi Baltık ve Kuzey Denizi nde ortaya çıkan iki büyük ticari kımıldanmanın etkisindeydi. Kilise, tarımsal bir uygarlığa fevkalade uygun düşen din uğruna dünyevi hazları feda eden ülküsü, ile toplumsal değişmelere karşı hep kuşku duymuştur.

21 Bu ateşli iman, Batı daki ekonomik gelişmeye, her şeye rağmen, büyük ölçüde katkıda bulunmuştur yılında Kudüs ün ele geçirilmesinden sonra, Cenova nın Doğu Akdeniz le ilişkileri hızla arttı. Türklerin atılımı, İtalyan kentlerinin Doğu Akdeniz de kazanmış oldukları durumu sarsmadı. İtalyan ticareti onlara zarar vermek yerine işlerine geliyordu. Haçlı seferlerinin önemli bir sonucu İtalyan, Provans ve Katalonya kentlerine Akdeniz de üstünlük kazandırması oldu

22 Deniz ticaretinin canlanışını, bunun kıtaya doğru nüfuz edişi izledi. Yalnızca ürünlerine karşı olan taleple tarım uyarılmadı fakat yeni bir ihracat ekonomisi doğdu. Akdeniz de gelişme süresi içinde olan ekonomik canlanış, Kuzey Denizi nin kıyılarında bir başka canlanışla benzerlik gösteriyordu. Flander, kısa sürede, Ortaçağların sonuna kadar sahip olacağı ayrıcalıklı bir duruma yükseldi.

23 İskandinavların istilası doğal olarak bu ihracatı sekteye uğratsa da 10. yy boyunca, eski yağmacıların tüccar olmasıyla kumaş imalatı yeniden pazar bulmuş oldu. Scheldt Havzası Flander ve Brabant Endüstrileştikçe deniz Ticaretini terk etti ve yerini Brugge limanı ile birlikte Hansa ya bıraktı.

24

25 Kentler Akdeniz ticareti, Batı Avrupa yı kendi yörüngesine çekmeye devam ettiği sürece, İtalya, İspanya ve Afrika da kentsel hayat devam etti. Kentler varlıklarını sürdürdüler ama, zanaatkar ve tüccar nüfuslarını ve onunla birlikte de Roma dan arta kalan kentsel örgütlenmelerini yitirdiler. Her birinde bir piskoposun oturduğu kentler piskoposluk bölgesinin dinsel yönetim merkezinden başka bir şey değildi.

26 Kentler yalnızca dinsel değil, fakat aynı zamanda Manor a ilişkin yönetim merkezleriydi. Savaş zamanlarında çevredeki nüfusa sığınak sağlıyordu. Güneyde Sarazen, Kuzey ve Batı da Norman, 13.yy da Macarların akınları korunma ihtiyacını öncelikli hale getirdi. Bu dönemde Batı Avrupa, feodal büyük lordlarca kendi adamlarına barınak olmak üzere yaptırılan müstahkem şatolarla doldu.

27

28 Ticaretin canlanışı kısa sürede bunların niteliğini değiştirdi. Tacirlerin gezginci yaşamları, surlarla çevrili Burg ların korumasını aramalarına yol açtı. Dinsel kentler ve feodal kaleler yakınında, sakinlerinin, iç kentteki insanların yaşamıyla tam bir tezat teşkil eden ticari toplanma yerleri ortaya çıktı. Tacirlerin elverişli noktalarda toplanmaları bir süre sonra zanaatkarların da aynı yerlerde toplanmalarına yol açtı.

29 Brugge gibi ticari hayatın aktif merkezlerinin çoğunda dış Burg yerleşmenin çekirdeği olan kaleyi kuşattı yani tali olan asli olmaya başladı. Modern kent Burg da doğdu ve burjuvazi sınıfının temelleri atıldı. Flander kumaş endüstrisine benzer şekilde Meuse Vadisi nde metalurji alanında bir evrim gerçekleşti. İtalya da da hikaye benzerdi. Deniz yoluyla ülkeye giren ipek dokumacılığı Lucca da temerküz ederken Milano ve Lombardiya da kendilerini pamuklu dokumaya adadı.

30

31 Tacirler ve Burjuvazi Kentlerin zanaatkar ve tacirleriyle, içinden çıktıkları tarımsal toplum arasındaki temel fark, birincilerin hayat tarzının artık toprakla olan ilişkilerine göre belirlenmemesiydi. Ticaret ve endüstrinin ilk kadrolarını tek varlık temelinin toprak olduğu bir toplumun, sınırında yaşayan topraksız insanlar arasından, seçtiği tartışma götürmez.

32 Yerel kıtlıklar üzerinden yapılan spekülasyon, ilk ticari servetlerin oluşumuna geniş ölçüde katkıda bulunmuştur. Gezginci esnafın, denizcinin, kayıkçının ya da bir tersane işçisinin tasarrufu ona oldukça yeterli bir sermaye sağlayabiliyordu. Sonuç, kırlardan, doğmakta olan kentlere doğru gerçek bir göç oldu Burjuvazi, bir sosyal sınıf olarak gelişirken, kendisini ayrıca son derece özgün nitelikte yasal bir sınıfa dönüştürüyordu

33 Kentsel Kurumlar ve Hukuk Burjuvazinin ihtiyaç ve eğilimleri, Batı Avrupa nın geleneksel örgütlenmesiyle öylesine bağdaşmazdı ki, derhal şiddetli bir muhalefet yarattı. Burjuvazinin kendisi, topluma karşı devrimci bir tavır almaktan uzaktı. Serfliğin sahip olamadığı bir yetkiye sahip olmadan ticaret olanaksızdı. Geleneksel hukuk, dar, biçimsel usulleri ve adetlerden başka bir şey bilmeyen yargıçlarıyla, varlığı ticaret ve endüstriye dayalı olan bir nüfus için yeterli olamazdı.

34 Koşulların baskısı, en geç 11 yy ın başında, bir jus mercatorum yani ilkel biçimde bir ticaret yasasının meydana getirilmesine yol açtı. Aynı şey bütün ülkelerde meydana geldi. Kentler, kendilerini yöresel teamülün dışında tutan yargısal özerklik kazandılar. Bu yargısal özerkliğe yönetsel özerklik eşlik etti. Asli organlarının tümüne daha o zaman sahip olan beledi örgütlenmeyi oturtabilmiş olması, burjuvazinin enerji ve girişim gücünün güçlü bir kanıtıdır.

35 Yalnızca lordun çıkarı için toplanan keyfi feodal vergi, yerini genel yarara dönük amaçlar için tahsis edilen ve vergi mükellefinin imkanlarıyla orantılı bir ödemeye bırakıyordu. Kilise dışı büyük lordlar, kentlerin gelişmesinin kendileri için ne denli yararlı olduğunu kısa sürede kavradılar Kilise Kentsel harekete, bazı durumlarda açık mücadeleye dönüşen, hemen hemen istisnasız bir mukavemet gösterdi

36 Toprak ve Kırsal Sınıflar Ortaçağların her döneminde, burjuvazinin etkisi, sayısal önemiyle güçlü bir zıtlık ortaya koymuştur. Ortaçağ toplumunun, demografik açıdan, esas itibariyle tarımsal bir toplum olduğu tartışma götürmez bir gerçektir. Toprağın tümü ya da manor, üç kısma ayrılmıştı: demesne (hassa çiftlik), köylü işletmeleri ve ortak alanlar (commons).

37 Manor ahalisinin lorda olan bağımlılığı, İkincilerin birinciler üzerinde yargı hakkı kullanmasıyla daha da artıyordu. Her manor, yargısal bir bütünlük ortaya koyduğu gibi, dinsel yönden de bir bütünlük ortaya koyuyordu. Her türlü kar düşüncesi ve kar sağlama olanağının kendisi, büyük ortaçağ mülk sahibinin işgal ettiği konumla bağdaşmazlık içindedir.

38 Hiçbir yerde, ekilen ürünü, toprağın özelliklerine uydurmak için köhnemiş rotasyon sisteminden ayrılmak ya da tarımsal araçları geliştirmek konusunda en küçük bir çaba görmeyiz. Lordun hakları, bireysel faaliyeti engelliyordu. Çalışma yükümlülüğü ve ayni resimler, kiracılar ya da daha doğrusu bütün kiralanmış mülkler üzerinde ağır bir yük oluyordu. Lordun, normal vergilere ek olarak talep ettiği bir vergi olan avarız (tallage), tartışma götürmez bir şekilde en ağır vergi ve en fazla nefret uyandırıcı angarya idi.

39 Tarımdaki Değişmeler Sarazen lerin, Kuzeylilerin ve Macarların yağmasından kurtulan Avrupa nüfusu, 10.yy ortalarından itibaren artış gösterdi. Nüfusun artan yoğunluğu ve yayılması, onun, ekonomik durumunda ve yasal statüsünde muazzam değişiklikleri de beraberinde getirdi. Manastırların tarıma açtıkları yeni topraklar kendileriyle birlikte yeni bir ekonomik örgüt türü ortaya çıkardı.

40 Manor communiası dışındaki toprakları elinde bulunduranlar hoteleri buralara çekebilmek ve kira karşılığında yerleştirebilmek için gerekli koşulları sağladılar. Yeni kentin kurucusunun hemen hemen her zaman bir ya da daha fazla manorun lordu olması gerçeğiyle daha da ilginç bir nitelik kazanıyordu. Bütün arazi köylü işletmelerinden oluşuyordu ve her köylü emeğinin tümunu kendi toprağına harcıyordu. eski senyorluk haklarına gelince Avarız (tallage) ve askerlik yapma yükumluluğu devam ediyordu, Örfi yükumlulukler (banalité) ortadan kalkmadı.

41 Burg lular gibi onlar da ihtiyaçlarına uygun konularda yönetsel özerklik elde ettiler. Ville Neuve ler, kentleri taklit ederek, sakinlerine hukuk ve adalet hizmeti sağlayan kendi meclislerine sahiptiler. Aslında höte, bir kira (cens) karşılığı, yalnızca toprağın miras yoluyla gecen kullanma hakkından yararlanıyor, fakat cıplak mülkiyet lordun elinde bulunuyordu. Büyük mülk tüm yapının hukuki esas tabakasını oluşturuyor ve her ne kadar insanların durumunu belirlemiyor ise de, toprağın durumunu belirlemeye devam ediyordu.

42 Ville neuve Avrupa toprağını 11 yyın sonundan itibaren dönüştürme, o büyük toprakları tarıma açma işinin yalnızca bir görünümüydü yylarda kırsal sınıfların büyük dönüşümü yalnızca artan nüfus yoğunluğunun bir sonucu değil; aynı zamanda büyük ölçüde kentlerin gelişmesine ve ticaretin canlanmasına bağlıydı. O zamana kadar kendileri ve lordları için toprağı sürüp hasadı kaldıran köylüler artık burg luların tüketimi için bir üretim fazlası sağlamak zorundaydılar.

43 Toprağın ürünlerinin hareketliliği, zorunlu olarak beraberinde, parasal dolaşımın gelişmesini getirdi. Para kullanımının sınırlılığının nedeni paranın bilinmemesi değil, gerçek ticari faaliyetle bağdaşmayan dönemin ekonomik yapısının bunu en aza indirgemiş olmasıdır Olan, doğal ekonomi yerine para ekonomisinin geçmesi değil, fakat yalnızca paranın bir değişim aracı ve değer ölçüsü olarak yerini almasıydı.

44 Para kullanımının yaygınlaşması nakit hacmini artırdı. Doğal olarak, her yerde üreticilerin yararına olan bir fiyat artışı oldu. Ticaret, yayıldığı her yönde, kendisiyle birlikte getirdiği yeni tüketim nesnelerine istek yaratıyordu. Hayat pahalılığı artarken gelirler eskisi gibi kalıyordu; gelenek tarafından belirlenen toprak kiralan değiştirilemiyordu.

45 Yeni ihtiyaçların tatminine yönelik soylu çabalar çok sayıda lordun iflasa sürüklenmesine neden oldu ve nihayetinde manor örgütünden kesin bir kopuş yaşandı. Manor örgütünün kurumlarının pek çoğu, ticaretin canlanmasıyla lüzumsuz hale gelmişti. Lordun demesnesine gelince, çalışma yükümlülüğünün verimsiz olması ve araziyi nakit icara vermenin, ürünü toplamaktan daha akıllıca olması nedeniyle, demesnenin büyük bir kısmını köylü işletmelerine dönüştürmek akıllıca oluyordu.

46 Bu evrimin sonucunda büyük mülk sahipleri toprak rantiyelerinin durumuna, modern anlamda toprak sahibine giderek daha çok benzemeye başladı. Özgürlüklerini kazanmış köylülerin büyük çoğunluğu, bir cens (kira) karşılığı kendisine toprak bağışlanan kiracılar haline geldiler. Ticaretin artan etkisinin bir diğer sonucu, büyük transit yolları boyunca ve limanların hinterlandında, iklimin ve toprağın özelliklerine uygun olarak tarımda bir uzmanlaşmayı meydana getirmesi oldu.

47 Ekonomik faaliyetlerin artan yoğunluğunu geleneksel arazi büyüklüklerini bozmuştur. Tarımsal örgütlenmedeki ve kırsal sınıfların durumlarındaki değişiklikler, Avrupa nın büyük ticaret yollarıyla açılmamış kesimlerinde çok yavaştı. Tarım yöntemleri sabit kalmış; gübre kullanımı, birkaç ayrıcalıklı yöre dışında bilinmemekte ve insanlar geleneksel rotasyon sistemine bağlı kalmışlardır.

48 13. yy ın Sonuna Kadar Ticaret 9.yy dan itibaren yolların durumu çok kötüydü. Hayranlık uyandıran Roma yol şebekesinden geriye kalanlar artık tamamen ortadan kalkmıştı. Ulaşım araçları da doğal olarak yolların kotu durumuna uyarlanmak zorundaydı. Eşya taşınması için iki tekerlekli hafif arabalar kullanılıyor ama at sırtında da pek çok eşya taşınıyordu Kara ulaşımındaki bu boşluk su yollarını belli başlı ticaret yolları haline getirdi

49 Pusulanın yaygınlaşmasına kadar, gemiler kıyı boyunca seyrediyorlardı. Korsanlığın yaygın olduğu bir çağda, kaçınılmaz olarak, savaş gemilerince korunuyorlardı. 13. yyılın başında dümenin geliştirilmesi bütün teknelerin seyir yeteneğini artırdı. Limanların tesis edilmesi, gemilerin boşaltılması için sundurmalar, vinçler ve salapuryalar yapımına neden oluyordu. Güneyde Venedik, kuzeyde ise Bruges, Avrupa nın en emin ve en iyi yönetilen limanları kabul ediliyordu.

50

51 Savaş zamanlarında düşman ülkelerin tacirleri tutuklanıyor, malları müsadere olunuyor ve gemilerine el konuyordu. Ticaretin yasaklanması, zorlamanın sık başvurulan bir aracıydı. Ortaçağların büyük lordları, merkantilizmin en küçük bir esintisinden bile yoksundular. Her yerde yabancılar özel vergilere tabi idiler ve anlaşmalarla korunmadıkları sürece, malları, yöresel büyük lordlar tarafından el konulma tehlikesiyle karşı karşıya idi

52 Ekonomik örgütlenmeyi belirleyen, ulusal deha değil toplumsal ihtiyaçtır. İlkel ticari kurumlar, feodalizmin kurumları kadar kozmopolitti.

53 Fiyatların esas olarak ithal edilen malın nedretine bağlı olduğu ve bunun da mesafeye bağlı olarak arttığı bir çağda, sefer ne kadar uzun olursa, kar olasılığı da o kadar büyük olurdu. Tüccar, deniz ticaretinde olduğu gibi, kara ticaretinde de yersiz yurtsuz bir gezginciydi. Burada da her şeyi bizzat kendisi yapıyordu. Ancak, zamanla gelişen kapitalizm, işin başının, faaliyetlerin merkezinde yer almasını gerektirdi