İÇİNDEKİLER BİRİNCİ BÖLÜM HÜMANİST PEDAGOJİ

Transkript

1 İÇİNDEKİLER Giriş 7 BİRİNCİ BÖLÜM HÜMANİST PEDAGOJİ HÜMANİST PEDAGOJİ 15 I. Eğitim Bilimlerinin ve Eğitimin Tarihselliği 18 II. Yorumsamanın Eğitim Bilimleri İçin Önemi 24 III Eğitimin ve Eğitim Bilimlerinin Özerkliği 31 IV Pedagojik İlişki 35 V Eğitimde Teori ve Pratik 39 Özet ve Değerlendirme 46 İKİNCİ BÖLÜM GÖRGÜL EĞİTİM BİLİMİ GÖRGÜL EĞİTİM BİLİMİ 51 I. Eğitim Bilimine Görgül Yaklaşım: Tarihsel Perspektifler Lay'in ve Meuman'ın Deneysel Pedagojileri Else ve Peter Petersen'in Pedagojik Olgu Araştırması Aloys Fischer'ın ve Rudolf Lochner'ın Betimsel Pedagojisi Eğitim Biliminde "Realistik Dönüş" (Heinrich Roth) 65

2 II Eğitim Biliminde Eleştirel Rasyonalizm Eğitim Bilimi 69 a) Eğitim Teorisi 70 b)eğitimin Tarihyazımı Eğitim Felsefesi 74 a) Pedagojik İfadelerin Epistemolojisi 74 b) Eğitimin Ahlaki Felsefesi Uygulamalı Pedagoji Eleştiri 79 III Eleştirel Rasyonalizmin Bilimsel Programı Kavramların Tanımlanması ve Açıklanması Kavramların İşlevselleştirilmesi Bilimsel Doğrulamalar Teorilerin ve Hipotezlerin Yanlışlanması Teorilerin Uygulama Alanı Olarak Teknoloji Değer Yargılan, Temel Değerler ve Değerlendirmeler Eleştirel Rasyonalizmde Diğer Gelişmeler 95 IV Katılımlı Görgül Araştırma 98 Özet ve Değerlendirme 103 BÖLÜM 3 ELEŞTİREL EĞİTİM BİLİMİ ELEŞTİREL EĞİTİM BİLİMİ 111 I Eleştirel Teori: Tarihsel Perspektifler Geleneksel Teorive Eleştirel Teori (Horkheimer) Horkheimer ve Adorno'nun Aydınlanmanın Diyalektiği Negatif Diyalektik (Adorno) 118

3 4. Tek Boyutlu İnsan (Marcuse) Bilgi ve İnsan İlgileri (Habermas) 123 II Eleştirel Teorinin Temel Kavramları Aydınlanma (Enlightment/Aufklärung) Özgürleşme Nesneleşme (Reifİcation) 135 4EleştireUik Toplum İletişim/Söylem Teori/Pratik 144 III Eleştirel Eğitim Teorisi Bir Eleştirel Eğitim Teorisi Oluşturmaya Yönelik Çabalar Bir Eleştirel Eğitim Teorisi ve Geliştirilmesi İçin Öneriler Eğitimsel Sürecin Teorileri 160 Özet ve Değerlendirme 163 Sonuç: Eğitimsel Bilgi ve Tarihsel Antropoloji 169 Önemli Yazarların Tanıtımı 179

4 GİRİŞ Eğitim bilimi Avrupa'da 1970 ve 1980'ler boyunca, beşeri ve sosyal bilimlerin en gelişmiş disiplinlerinden biri haline gelmiştir. Almanya'da bu gelişim, (bu döneme kadar hakim olan) hümanist geleneğin, hem görgül 1 gelenek hem de Frankfurt Okulu'nun Eleştirel Teorisi kullamlarak ötesine geçilmesi şeklinde yaşanmıştır. Eğitim bilimine yeni ve daha karmaşık boyutlar katan bu yeni gelişmeler, eğitim sistemindeki gelişmelerin ve eğitim biliminin ayrı bir disiplin olarak tanınmasının sonucunda daha etkili hale gelmiştir. Hiç kuşku yok ki Almanya'da eğitim bilimi, Hümanist Pedagoji, görgül eğitim bilimi ve Frankfurt Okulu'nun Eleştirel Teorisi birleştiğinde bilimsel bir disiplin olarak kendine özgü bir yolda gelişmiştir. Gerçekten de bu birbirinden farklı üç paradigma eğitim biliminin biçimlenmesinde öyle önemli bir rol oynamıştır ki, bu üç paradigmanın birleşme noktalarının incelenmesi, tartışılması ve eleştirel bir şekilde düşünülmesi çok önemlidir. Elinizdeki kitabın amacı da budur. Nitekim, eğitim bilimi içindeki mevcut başlıca akımları gözden geçirerek okuyucuya bu alandaki farklı yaklaşımlar hakkında genel bir fikir kazandırmayı amaçlıyoruz. 1 Çalışmada [gözlem ve deneye dayalı bilimsel yöntemi anlatan ve Türkçe'de görgül/deneysel/ampirik/ empirikgibi sözcüklerle karşılanan, İngilizce "empirical" sözcüğü yerine görgül sözcüğü yeğlenmiştir. e.n.]

5 8 Eğitim Bilimi Eğitim bilimi içindeki çeşitli uzlaşmazlıkların ele alınması, beşeri ve sosyal bilimlerin diğer alanlarındaki hassas konulara ilişkin sorulan artıracaktır. Her bir araştırma alanı, belirli sorunlar, sorular ve söylem ve/veya uygulamayla kurduğu belli bir ilişki dahilinde kendisine has bir paradigmaya sahiptir. Bu boyutlar, her bir akım tarafından belirli bir yol kullanılarak incelenmiştir. Bu nedenle her bir paradigmanın özgünlüğüne işaret etmek bizi eğitim biliminin kimliği ve yapılanması hakkında düşünmeye sevk edecektir. Bu envanter çalışması iki tip gruba hitap etmeyi amaçlamaktadır. Bunlardan ilki eğitim bilimi öğrencileridir. Eğitim bilimi öğrencilerinin eğitim bilimine ta en baştan tanımlanmış bir pozisyondan yaklaşmaları ve bu disiplinin eleştirel bir değerlendirmesi için gerek duyulan temel öğeleri yakalamaları, onlar için yararlıdır. Gerçekten de, teorilere ilişkin bilgi ve belli bir alana içkin uzlaşmazlıkların bilgisi, kişisel bir bakış açısı ve konum oluşturmanın önkoşuludur. Bu çalışmanın ikinci potansiyel okuyucu grubu ise profesyonellerdir. Profesyonelden kasıt hem çeşitli akademik kurumlarda görev yapmakta olan hem de örgün eğitim kurumlan dışında çalışmakta olan eğitimciler ve öğretmenlerdir. Bu kitap onlan eğitim etkinliklerinde kullandıklan teorik yaklaşımlar hakkında düşünmeye ve bu şekilde bunlann geçerlikleri ve sınırlarım gözden geçirmeye teşvik edebilir. Bu tür bir değerlendirme, eğitimsel pratiğin anlaşılabilmesi için gerekli çok sayıda yeni bakış açısı ile yüzleşmeyi gerektirir. İçinde bulunduğumuz zaman dilimi, eğitim biliminin aldığı konumlar üzerine düşünmek konusunda benzer bir çaba için özellikle uygun gibi. Pedagojik teorinin geçmişte kullanılan referans sistemi (ki bu sistem göreli olarak içe dönük idi) geçtiğimiz birkaç on yıldır farklı açılardan sorgulama altındadır. Geleneksel konumlann yerlerini farklı yönelimlere bırakması ile açık bir değişim gerçekleşmiştir. Fakat bu kadarla da kalmadı. Eğitim bilimi alam giderek artan bir şekilde, kendisine ait geleneksel teorik kapsamın açıkça dışında kalan teorik pozisyonlar ve uzlaşmazlıklarla karşı karşıya kaldı. Bu sü-

6 Giriş I 9 reçte eğitim bilimi tekcil karakterini kaybetti ve içinde, giderek artan belirgin uzlaşmazlıklar gösteren farklı yönelimler gelişti. Bu çatışmalarla meşgul olunduğu ölçüde, tüm alanı baştan sona kapsayan objektif, eleştirel bir görüş için de bir o kadar az yer kaldı. Bu karşıtlıklar bugün de kesinlikle ortadan kalkmış değil. Fakat belli bir açıklığa kavuşma sürecinin ortasındayız, ki bu süreç elinizde bulunan envanter girişimimizi de haklı çıkarmaktadır. Bunun gibi bir envanter çalışmasının temel amaçlarından biri, farklı konumlar arasındaki yüzleşmeler sonucunda ortaya çıkan teorilerin ve kavramların güçlü ve zayıf yanlarım ortaya koymaktır. Bu kitap böylece okuyucuya eğitim biliminin kapsamlı bir taramasını sunmaktadır. Öyle ki dileyen bundan yararlanarak eğitim biliminin bundan sonraki evrimini tasavvur edebilir. Eğitimin tarihinin (ve onun eğitim pratiğinin anlaşılmasındaki önemi) ana hatları ilk başta hümanist pedagoji (Geisteswissenschaftliche Pädagogik) çerçevesinde şekillenmiştir. Bu sürece paralel olarak ilerleyen bir diğer süreç ise, eğitimsel gerçekliğin anlaşılabilmesi açısından yorumsamacı yöntemin (hermeneutics) öneminin fark edilmesidir. Yorumsamacı yöntem aynı zamanda eğitimin ve eğitim biliminin diğer toplumsal kurumlara göreli bir özerkliğinin gerekli oluşunun vurgulanmasına yardımcı olmuştur. Eğitim ilkin, onu bir yetişkin ile bir genç arasındaki etkileşim süreci şeklinde tanımlayan bir pedagojik ilişki modeli takip edilerek, kurgulanmıştır. Hümanist pedagoji kendisini eğitim için eğitim teorisi olarak tanımlamıştır. Daha sonra görgül eğitim bilimi kendisini, eğitimsel pratiğin önemi konusundaki görüşlerini geliştirme yoluyla hümanist pedagojiden ayırmaya girişmiştir. Gerçekte, sadece pratik içinde ve pratik yoluyla eğitimin çeşidi alanları birbirinden ayınlabüir ve böylece her birinde ne bulunması gerektiği belirlenebilir. Bu farklılaşma aynı zamanda eğitimsel pratiğin sınırlarını belirlemek için de gerekli-

7 10 Eğitim Bilimi dir. Görgül eğitim biliminin gelişimi, pozitivist idealin öngördüğü doğrusal ve dar bir çizginin tersine ilerlemeci bir evrime işaret eder. Daha yeni bir yönelim, eleştirel rasyonalizmin normlarına daha yalan bir perspektif getirmektedir ki, bu deneysel çalışmaların çoğunun ideolojik çerçevesini de oluşturmaktadır. Eleştirel eğitim bilimi, Frankfurt Okulu'nun Eleştirel Teorisi'nin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Frankfurt Okulu'nun temel ilkelerini izleyen eleştirel eğitim bilimi, eğitim ve eğitim bikminin toplumsal karakterine vurgu yapmaktadır. Amacı, insanın özgürleşmesi bağlamında eğitime odaklanmaktır. Bu özgürleşme sürecinin koşullarından biri, eğitimin ortaya çıktığı sosyal bağlamın eleştirel ideolojik analizidir. Böylesi bir analiz, gençliğin kurtulması gereken bağımlılık ilişkilerinin yeniden keşfi için çağrıda bulunur. Bu tür bir eğitimsel sürecin başanlabilmesi için yapıcı bir rehber gereklidir ki bu eleştirel eğitim teorisinin yapabileceği bir şeydir. Bu çalışmanın amacı, aşamaları ve paralel dönüm noktalarım ve ayrıca eğitim biliminin Almanya'da doğuşunun tasviri yoluyla, onun kendi içindeki kuruluş tartışmalarım oluşturan önemli aşamaları biraraya getirerek sunmaktır. Bu özet betimleme göstermektedir ki, burada tarif edilen konumlar sadece eğitim teorilerine ve kavramlarına değil, aynı zamanda sosyal bilimlerin de temelini oluşturan farklı düşünce çizgilerine işaret etmektedir. Hümanist pedagoji, görgül eğitim bilimi ve eleştirel eğitim bilimi arasındaki çatışmalar, Yorumsamacı yöntem, Eleştirel Rasyonalizm ve Eleştirel Teori arasındaki tartışmaları yansıtmaktadır. Bu nedenle, eğitim bilimi tarafından başlatılan tartışmaların bir envanterini tutmak, bu karşıtlıkların temellerinin ve arka planlarının anlaşılması için gerekli olan daha geniş bilimsel ve teorik argümanlar göz önüne alınmaksızın mümkün değildir. Bu çalışma okuyucuya sadece çok sayıda pedagoji konusunu tanıtmakla kalmamakta, aynı zamanda eğitim bihminin anlaşılması

8 Giriş I 11 için gerekli olan sosyal bilimler alanında ortaya konmuş temel teorik konuları da ana hatlarıyla sunmaktadır. Çalışmanın en genel amacı ise değişik konumlar arasındaki farklılığın formel bir sınıflandırma sistemi oluşturmadığını, fakat Kuhn tarafından geliştirilen paradigmalar yaklaşımından ortaya çıktığını göstermektir. Kuhn bir paradigmanın, bilimsel bir topluluğun üyelerinin paylaştığı ortak esasların bir toplamı olduğunu düşünmektedir. Bir paradigma, belirli bilimsel ve sosyal yaklaşımlar dahilinde belli bir birliğin varlığını gerektirir, ancak aynı zamanda normlar, yöntemsel yaklaşımların içeriği ve bilimsel çalışmaların yöntem ve araçları konusunda da bir uzlaşmanın bulunduğu anlamına gelir. Paradigma kavramı, çok sayıdaki bilimsel kabul ve kaide sistemi için neyin en önemli olduğunu tasvir etmeye ve bu yolla onları daha iyi anlamamıza ve yine benzer şekilde bu sistemler arasındaki karşıtlıkları belirlemeye yarar. Paradigma kavramı ayrıca başlamayı düşündüğümüz araştırmaya nereden başlayacağımız konusunda önemli bir fikir sunar. Bu kavram, eğitim bilimi içinde yer alan çeşitli akımların sistemlerine ışık tutar ve bunu yaparken önemli heuristik 2 (heuristic) değer taşır. Fakat ondan ne bir bilimsel akımdan diğerine geçişi açıklamasını ne de toplumsal gelişimi sağlamasını bekleyemeyiz. Sonuçta paradigma kavramı bu teorilerin inandırıcılığı konusunda hüküm vermek için yeterli ölçütü sağlamaz. Eğitim biliminin farklı kavramları ve teorilerinin envanteri için hangi ilkeler izlenmelidir? Bu envanteri hazırlayan kişi halihazırdaki farklı konumlarla arasına nasıl eleştirel bir mesafe koyabilir? Bir ola- 2 Heuristik, yaratma süreciyle ilgilenen bir bilim; yeniyi bulgulamada ve eğitimde kullanılan yöntemler. Heuristik'in bir başka adı olarak Heuristik yöntemler, sorunlara çözüm bulma sürecinin hızlandırılmasını sağlarlar. Detay için bkz. I. Frolov Yönetiminde Bilimler Akademisi. (1997).Felsefe Sözlügü.2. Basım. (Çev. A. Çalışlar). İstanbul. Cem Yayınevi, s.211. [e.n].

9 12 I Eğitim Bilimi silik her bir paradigmaya içkin eleştirileri listelemektir. Yukarıda belirtildiği üzere, bu akımların hiçbiri bir doktrin değildir, fakat daha ziyade kesinlikle doğrusal olmayan düşünce süreçlerinin bir sonucudur. Her bir akımın kendi içinde varolan tartışmalar, eleştirel değerlendirmeye bir temel olarak kullanılabilir. Dahası farklı akımlar arasındaki tartışmalar, bunların dayandığı teorilerin her birindeki kör noktalan ve kırılma noktalarını tanımlamamıza olanak sağlar. Farklı bilimsel akımların eleştirel bir değerlendirmesi için üçüncü bir temel şu sorularda ortaya çıkmaktadır: Anılan her bir akım, teori ve pratik arasındaki ilişkiyi nasıl anlamaktadır? Bu farklı paradigmaların eğitimsel pratiklere nasıl bir katkıları olmuştur? Bu yöndeki araştırma göstermektedir ki, eylem odaklı bir eleştirel eğitim bilimi için gerekli perspektifler farklı bilimsel akımların analizinden çıkarılabilir. Bu perspektifler sistematize edilmiş ve tamamlanmış olmalıdır ki, eğitim biliminin ve eğitimin kendisinin daha ileri düzeyde nasıl geliştirilebileceği açığa çıkanlabilsin. Eğitimin gündelik gerçeklerine ilişkin bilinç, eğitimsel etkinliği yönlendirmede artık daha fazla yeterli olamadığı andan itibaren eğitim bilimine ilişkin böyle bir bakış açısı gerekli olur. Eğitimin içinde geliştiği ve eğitimsel süreçleri açıkça etkileyen sosyal ve kurumsal bağlam haddinden fazla karmaşıktır. Aynı zamanda hem eleştirel hem de yapılandıncı (constructive) olan bir eğitimsel eylem, ancak hem eğitimsel pratik için hazırlanan öğrenci hem de öğretmen veya eğitimci, eğitimsel pratiklerin koşullarının bilincine vardıklarında gerçekleştirilebilir olacaktır.