Yatağa Bağımlı Çocuğun Aile Merkezli Bakımında Sinerji Modelinin Kullanımı*

Transkript

1 Yatağa Bağımlı Çocuğun Aile Merkezli Bakımında Sinerji Modelinin Kullanımı* Sema KUĞUOĞLU**, Çağrı ÇÖVENER***, Eda AKTAŞ**** Meltem KÜRTÜNCÜ TANIR*** ÖZET Kendi özbakım gereksinimlerini gerçekleştiremeyen yatağa bağımlı çocuklar, ebeveynleri, özellikle anneleri için büyük kaygı oluşturmakta; dolayısıyla aileler çocuklarının bakımına katılmakta ve sağlık ekibi ile işbirliği yapmakta güçlükler yaşayabilmektedirler. Bütün bunlar ebeveyn çocuk ilişkisinin gelişimini geciktirebilmektedir. Çocuklarda aile merkezli bakım; fiziksel, duygusal, sosyal ve spiritüel yönleri içeren aktif, bütüncül bir bakım yaklaşımıdır. Çocuk ve ebeveynlerin yaşam kalitesini güçlendirmeye odaklanır. Aile merkezli bakımda temel amaç: çocuk ve aileye anlamlı bir yaşam sürdürmelerinde yardım ederek yaşam kalitesini en üst düzeye çıkarmaktır. Hemşire, hemşirelik sürecini kullanarak; hastalık süresince ailenin güçlü ve zayıf yönlerini, baş etme davranışlarını, iletişim şekillerini, ebeveyn çocuk ilişkisinin niteliğini, çocuğun gelişimsel düzeyini, aile içindeki yerini ve ulaşabilecek kaynakları değerlendirerek uzun süreli, kapsamlı ve aile merkezli bakım verilmesini sağlar. Sinerji Modeli; hastanede ve evde bakımı gerektiren hastalığa sahip yatağa bağımlı çocuklara ve ailelerine; hastalık, hastalığın tedavisi ve bakımıyla etkili olarak baş edebilmelerinde yardım etmeye yönelik çocuk ve aile merkezli hizmetleri tanımlar. Bu derlemede sinerji modeli bir vaka ile ele alınacaktır. Anahtar Kelimeler: Sinerji modeli, hemşire, aile merkezli bakım, yatağa bağımlı çocuk ABSTRACT The Use Of Synergy Model In Family-Centered Care Of Immobilizated Child Immobilizated children who aren t be able to do their self-care requirements by themselves cause anxiety for parents especially for mothers. Because of this reason parents may have lots of difficulties to attend their children care and collaborate with health team. All of these may cause to delay parents-child relationship. Family-centered care in children is holistic care approach which contains physical, emotional, socail and spiritual aspects. It focuses to empower the quality of life of children and parents. The main target of family-centered care is to raise child and family s quality of life by mantaining a meaningful life. * I. Ulusal Yatağa Bağımlı Hasta Bakımı Kongresi ( Haziran 2008 ), Zonguldak ta sunulmuştur ** Prof.Dr. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı *** Araş. Gör. Uzm. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı ****Araş. Gör. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı

2 60. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:2,Sayı: Nurse maintains a long term, comprehensive and family-centered care with evaluation family s powerful and weak sides, coping strategies, communication styles, quality of parent-child relationship, developmental stage of child, place of child in family and the sources which parents can be achived during the illness by using the nursing process. Synergy model is defined children and family-centered services intended for helping children and parents with illness requiring hospitalization and home care because of immobilization in effective coping of illness, treatment, care. In this article synergy model will be approached with a sample case. Key Words: synergy model, nurse, family-centered care, immobilizated child GİRİŞ Yatağa bağımlı çocuklar kendi öz bakımlarını gerçekleştiremezler. Bu nedenle onların bakımlarından ebeveynleri, özellikle de anneleri sorumludur (Velioğlu 1999). Çocuğun bakımından birebir sorumlu olan anne/aile için yatağa bağımlı çocuk kaygı oluşturan bir durumdur. Eğer çocuğun durumu bilinmiyorsa kaygı düzeyi daha yüksek olur. Aşırı kaygı halinde ebeveynlerin algılama alanları daralır, ebeveynlik rollerinde değişiklikler yaşanır. Kaygı düzeyi yüksek ebeveynler çocuklarının bakımına katılmakta ve sağlık ekibi ile işbirliği yapmakta güçlük yaşayabilirler. Bunun sonucunda yaşamın erken dönemlerinde gerçekleşmesi beklenen ebeveyn çocuk ilişkisinin gelişimi ve sağlık bakım ekibine katılım gecikebilir (Akşit ve Cimete 2001; Çavuşoğlu 2000; Çelebioğlu 2004). Ebeveynlerde gözlenen kaygının nedenleri şunları içerir: 1-Çocuğun iyileşmesine ilişkin endişelerinin olması, 2-Çocuğun bakımında sağlık ekibi üyelerine göre kendilerini daha önemsiz hissetmeleri, 3-Çocuğun hastalığı nedeniyle suçluluk duymaları, 4-Evdeki diğer aile üyeleri için endişe etmeleri, 5-Mali endişeler (Çelebioğlu 2004). Sinerji Modeli; yatağa bağımlılık gibi hastanede ve evde bakımı gerektiren hastalığı olan çocuklara ve ailelerine hastalık, hastalığın tedavisi ve bakımıyla etkili olarak baş edebilmelerinde yardım etmeye yönelik çocuk ve aile merkezli hizmetler olarak tanımlanmaktadır. Bu model sağlık sorunu olan çocukların yaşamlarını aile ve toplum içinde sürdürmelerini ve hastalığın yıpratıcı etkisinin en aza indirilmesini hedefleyen bir bakım şekli olup, çocuk ve ailesinin yaşam kalitesini geliştirmeye odaklıdır (Cimete 1998; Çalışkan Yılmaz 2006). Yatağa bağımlı çocuğun aile merkezli bakımında sinerji modelini kullanan pediatrik yoğun bakım hemşirelerinin beklenen hasta sonuçlarına bulundukları katkıyı daha kolay ifade edebildikleri belirlenmiştir. Fransızca asıllı olan sinerji kelimesinin anlamı; bir görevin yerine getirilmesi için birkaç organın birlikte çalışması ya da bir sonucun elde edilmesinde birkaç görevlinin işbirliğidir. Türkçe de görevdeşlik olarak ifade edilen sinerji; en basit ifadeyle bir bütünün parçalarının toplamından daha büyük olması demektir. Sinerjinin meydana gelmesinde bütünü meydana getiren parçaların birbiriyle ilişkisi çok önemlidir. Burada parçalar tıpkı bir katalizör görevi görerek sonucun parçaların toplamından daha fazla çıkmasını sağlarlar. Bir artı bir, üçe ya da daha fazlasına eşittir (Yıldıray ve Yıldıray 2008). O örgütün gücü, kapasitesi ya da üretkenliği olarak da ifade edilebilen sinerji; kendisini oluşturan bireylerin tek tek güç, kapasite ya da üretkenlikleri toplamına eşit değil, onlardan daha büyük bir değerdir. Aynı zamanda Sinerji bütünün parçalarının toplamından büyük olması dır. Başarı için kritik sayılan faktörlerin birlikte ele alınması ve tümünde ilerleme sağlanması şeklinde de ifade

3 Yatağa Bağımlı Çocuğun Aile Merkezli edilebilecek bu yöntem tarzının özelliği, sistem biliminin getirdiği bütünsel yaklaşım dır (Yıldıray ve Yıldıray 2008). Aşağıdaki hikaye, doğru sonuçlara ulaşmada çoğulcu yaklaşımın şart ve gerekli olduğunu belirtmek için anlatılır: Bir köyün tüm halkı körlerden oluşuyormuş. Bu köylüler, yakın kente "fil" denilen acayip bir hayvan getirildiğini duyarlar ve bu hayvanın nasıl bir yaratık olduğunu anlamak için de en iyi "yoklayıcılarından" üç tanesini bu kente yollarlar. Körlerden biri filin bacaklarını, ikincisi filin hortumunu, üçüncüsü de filin kulaklarını inceler. Köylerine dönüp toplanan köy halkına izlenimlerini aktarmaya başlarlar. Filin bacaklarını inceleyen kör: "Efendim, fil denilen yaratık, dört tane ağaç gövdesi gibi kalın sütun üzerine yerleştirilmiş bir gövdedir" der. Filin hortumunu inceleyen kör: "Efendim, fil denilen yaratık, eğilir, bükülür kalın bir hortuma bağlanmış bir gövdedir" der. Kulakları inceleyen kör: "Efendim, fil denilen yaratık, iki tane etli yaprak gibi eğilir-bükülür organı olan bir gövdedir" der. Dinleyen kişiler de, bu anlatılanları birleştirerek kendilerine has bir "fil" yorumu yaparlar. "Hayat" dediğimiz olgu da çok karmaşık bir sistemdir ve doğru anlaşılabilmesi için mümkün olduğunca çok sayıda farklı bakış açılarının bir kombinasyonunu gerektirmektedir (Çamlıbel Diker 2003).Son derece karmaşık bir yapıya sahip olan günümüz toplumlarında, sonsuz çeşitlilikte bireyler, aileler, gruplar, organizasyonlar bulunmaktadır. Bu sonsuz çeşitlenme ise, sürekli artan değişim hızı ile birleşince toplumlar için "belirsizlik, kaos ve kriz" yaratmaktadır (Çamlıbel Diker 2003). Sinerji Modeli; Amerikan Yoğun Bakım Hemşireleri Birliği tarafından geliştirilen, hasta ve hemşirenin kombine olarak hareket etmesini gerektiren bir modeldir (Curley 1998; Mullen 2006). Hemşirelik girişimleri hastanın ve ailesinin gereksinimlerinin merkezi ya da itici gücüdür. Yatağa bağımlı çocuğun durumundaki belirsizlik ailesi için oldukça stresli bir durumdur. Etkili bir pediatrik yoğun bakım hemşiresi, sağlık bakım sisteminde aileyi çocuğun ayrılmaz bir parçası olarak görür ve ailenin yaşayacağı krize karşı duyarlıdır (Mullen 2006). Bu model içerisinde hasta ve ailesi hasta-hemşire etkileşiminde aktif katılımcı olarak rol almaktadır (Beyut, Durmaz, Karyağız Muslu, Başbakkal ve Karapınar 2008). Hasta Bakımında Sinerji Modeli Sinerji Modelinin yapısını; hemşireyi ilgilendiren hasta ve aile özellikleri, hasta için önemli olan hemşire yeterlilikleri ve hasta özellikleri-hemşire yeterlilikleri ile güçlendirilen hasta sonuçları oluşturur (Beyut ve ark. 2008). A. Temel Kavramları Hastanın ve ailesinin gereksinimleri ve özellikleri Sinerji Aktif katılım B. Hasta ve Aile Özellikleri Her hasta ve ailesi bakım için kendine özgü özellikler taşırlar. Bunlar: Stabilite: Değişmez sağlık durumunu sağlama yeteneği, Karmaşıklık/komplekslik: Vücut, aile, tedaviler gibi iki ya da daha fazla sistemin karmaşıklığı, Tahmin edilebilirlik: Hemşirenin hastalığın gidişatını anlamasını sağlayan ortak özellikler, Esneklik: Daha önceki fonksiyon durumuna dönebilme kapasitesi, Hassasiyet: Hastalığın beklenen sonuçlarını etkileyebilecek stresörlere karşı duyarlılık, Karar verme sürecine katılım: Karar verme sürecine katılan ebeveyn ya da aile üyeleri, Bakıma katılım: Bakıma katılan ebeveyn ya da aile üyeleri,

4 62. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:2,Sayı: Kaynak bulabilme: Bakım ortamına ailenin getirdiği personel, finans, sosyal vb kaynaklardır (Beyut ve ark. 2008). C. Hemşirenin Yeterlilikleri Hemşirenin yeterlilikleri, hasta ve ailesinin gereksinimlerine göre değişiklik gösterir. Bu yeterlilik durumu, hasta ve ailesinin beklenen sonuçlarını iyileştirecek bilgi, beceri ve deneyimlerin birleşiminden oluşur. Bunlar (Beyut ve ark. 2008; Moloney-Harmon 2009) ; Klinik karar verme: Klinik sebepler ve kritik düşünme becerileri, Bakım uygulamaları: Aile ve hastaya özgü gereksinimlere temellenen terapötik çevre oluşturma, Savunuculuk/etik temsilcilik: Bireyin adına çalışma; etik endişeleri çözümleme, İşbirliği: Hastanın hedeflerine yönelik her bireyin katkısını destekleyerek onlarla birlikte çalışma, Sistemli düşünme: Sağlık bakım sistemleri içi ve dışı arasındaki ilişkinin fark edilmesi, Değişime yanıt verme: Bakımdaki farklılıkları fark etme ve bakıma katma, Klinik sorgulama: Uygulamanın devamlı sorgulanması ve değerlendirilmesi, Öğrenmeyi kolaylaştırıcı: Hasta ve ailesinin öğrenmesini kolaylaştıran birini kullanmadır. D. Beklenen Sonuçlar En iyi sonuçlar, hasta özellikleri ile hemşirenin yeterlilikleri örtüştüğü zaman elde edilir (Beyut ve ark. 2008; Rohde D ve Moloney-Harmon 2001; Hasta Bakımında Sinerji Modeli, hasta ve ailesinin modele aktif katıldığını kabul eder ve bu modelde şu noktalar ölçülmelidir (Beyut ve ark.2008; Hastanın bakış açısıyla sonuçlar Hemşirenin bakış açısıyla sonuçlar Sistemin bakış açısıyla sonuçlar Aşağıda yatağa bağımlı çocuğun aile merkezli bakımı sinerji modeli çatısı altında bir vaka örneği ile ele alınmıştır. VAKA 9 yaşındaki D., 4 yaşında astım tanısı konulmuş erkek çocuktur. 24 saattir artan solunum güçlüğü, wheezing ve öksürük öyküsüyle acil servise başvurmuştur. D. tanı konulduğundan beri her yıl bir ya da iki kez hastaneye yatmaktadır. Daha öncede üç kez yoğun bakımda yatmıştır. D., devamlı oksijen ve nebulizatörle aerosol tedavisi almıştı. İleri tetkik ve bakım için yoğun bakıma yatırıldı. D. ye tam fizik muayene yapıldı. Ayrıca D. sinerji modeli kullanarak hemşirelik açısından değerlendirildi. Hasta özelliklerine göre D., aşağıdaki şekilde tanımlandı. Stabilite: D. orta derecede stabildi. O anda durumunda bir kötüleşme yoktu. Ama kötüleşme olasılığı vardı. Oksijen, aerosol tedavileri alıyordu ve intravenöz sıvıları gidiyordu. Taşipneik, taşikardikti ve orta düzeyde nefes alıyordu. Karmaşıklık: D. nin, durumunun kompleksliği hafif düzeydeydi. O anda vücut sistemlerinden sadece biri etkilenmişti. D. sadece annenin olduğu tek ebeveynli bir ailede 7 ila 4 yaşlarında kendisinden küçük iki kardeşiyle yaşamaktaydı. Tahmin Edilebilirlik: D. nin durumu orta düzeyde tahmin edilebilirdi. Hastalığının beklenen süreci doğrultusunda ilerliyordu. Üç kez yoğun bakımda bulunmuş olmasına rağmen hiç mekanik ventilasyona gereksinimi olmamış ve uygulanan tedavilere beklenen yanıtı vermişti.

5 Yatağa Bağımlı Çocuğun Aile Merkezli Dayanıklılık: D., oldukça dayanıklıydı. Durumunu kötüleştirecek altta yatan başka bir sorunu yoktu ve hastaneye yatmadan önceki fonksiyon düzeyine dönebiliyordu. Hassasiyet: D. nin hassasiyeti düşük düzeydeydi. D. nin beklenen sonuçlarını etkileyebilecek kabul edilebilir stresörleri çok yoğun değildi. Fakat bunlar astım öyküsünden, önceki tedavi planından ve genç olmasından etkileniyordu. Kararlara Katılım: D. ve annesinin, kararlara katılımı oldukça iyiydi. Soru sormaya istekliydi, durumu iyi anlıyordu ve nelerin onu daha iyi hale getireceğini biliyordu. Annesi onun yanındaydı ve uygun sorular soruyordu. Bakıma Katılım: D. ve annesinin, bakıma katılımı oldukça iyiydi. Annesi, diğer çocuklarının bakımı içinde gerekli düzenlemeleri yaptığı için D. ile birlikte hastanede kalabiliyordu. Hemşire, ünitenin aile merkezli bakım felsefesi doğrultusunda bakım verdiğini açıklamış ve D. in bakımını birlikte verme konusunda anneyi davet etmişti. Kaynak Bulunabilirliği: D. ve annesinin kaynak bulabilme durumları orta düzeydeydi. Annenin değişen işi nedeniyle ekonomik endişeleri vardı ve henüz ailesinin sağlık sigortası yoktu. Ayrıca arabaları da bozulmuştu. D. nin tıbbi gereksinimlerine destek olabilecek geniş bir ailesi vardı. D. ve ailesinin özellikleri holistik bir yaklaşımla ele alındıktan sonra hastayı en iyi duruma getirebilmek için gerekli hemşirelik yeterlilikleri ile hasta sonuçlarının uygun şekilde eşleştirilmesi gerekliliği önem kazanmıştır. Tüm yeterlilikler önemli olsa da bu durumda bazıları daha değerlidir. Hemşire burada D. nin durumu hakkında gelişmeleri takip edebilmek için klinik karar verme becerisini kullanmalıdır. Bakım uygulamaları nı kullanarak aile için terapötik çevre oluşturmalı; tedavilerden ya da hastaneden kaynaklanan komplikasyonlara yönelik uyanık olmalıdır. D. ve annesiyle birlikte çalışırken; finansal ya da transport desteği verecekleri belirlerken işbirliği becerisini kullanmalıdır. Son olarak yoğun bakım hemşiresi, D. ve annesine astımla ilgili ek bilgiler vererek öğrenmeyi kolaylaştıtırıcı olmalıdır (Mullen 2006). KAYNAKLAR Akşit S, Cimete G (2001). Çocuğun Yoğun Bakım Ünitesine Kabulünde Uygulanan Hemşirelik Bakımının Annelerin Anksiyete Düzeyine Etkisi. C. Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi; 5 (2) Algıer L (2005). Çocuklarda Palyatif Bakım. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, 58: Beyut D. Durmaz N. Karayağız Muslu G. Başbakkal Z. Karapınar B (2008). ARDS li Kritik Hasta Çocuğun Hemşirelik Bakımının Sinerji Modeli Uygulanarak Değerlendirilmesi. I.Ulusal Çocuk Acil Tıp ve Yoğun Bakım Hemşireliği Kongresi (Özet Kitabı). Antalya 8 Nisan- 12 Nisan, 181. Birol L(2005).Hemşirelik Süreci.7.baskı İzmir: Etki Matbaacılık. Cimete G (1998). Çocuk Hastalar İçin Evde Bakıma Yönelik Taburculuk Planlaması. I. Ulusal Evde Bakım Kongresi (Kongre Kitabı). İstanbul 24 Eylül -26 Eylül, Curley MAQ. Patient-nurse synergy: optimizing patients' outcomes. Am J Crit Care. 1998;7: Çalışkan Yılmaz M (2006). Bilgi Ve Fiziksel Gereksinimlerine Yönelik Planlı Taburculuk Programı Ve Evde Bakımın Kanserli Çocuklarda Etkililiği. Hemşirelik Programı Doktora Tezi. Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. İzmir. Çamlıbel Diker N (2003). Belirsizlik Ortamında Planlama Düşüncesi Sinerjetik Toplum - Sinerjik Yönetim Ve Sinerjist Planlama Modeli Örnek Olay: 17 Ağustos - 12 Kasım 1999 Depremleri Sonrası Kaos ve Kendi - Kendine Organizasyon Süreci. F.B.E. Şehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalı, Şehir Planlama Programı Doktora Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.

6 64. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:2,Sayı: Çavuşoğlu H (2000).Çocuk Sağlığı Hemşireliği. Cilt I. Ankara: Dizgi Baskı. Çavuşoğlu H (2000) Çocuk Sağlığı Hemşireliği. Cilt II. Ankara: Dizgi Baskı, Çelebioğlu A (2004). Yenidoğanın Hastaneye Kabulünde Ebeveynlerin Duyguları ve Hemşirelik Yaklaşımı. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi ISSN: , 1(1):3-7. Erdemir F (1998). Hemşirenin Rol ve İşlevleri ve Hemşirelik Eğitiminin Felsefesi. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2 (1): Ergin D (2006). Çocuklarda Astım Yönetiminde Hemşirelik Yaklaşımı. Sağlıkta Birikim, 1(1): Kuğuoğlu S (2008). Yatağa Bağımlı Çocuğun Aile Merkezli Bakımı. 1. Ulusal Yatağa Bağımlı Hasta Bakımı Kongresi, Haziran 2008, Zonguldak Moloney-Harmon PA (2009). The Synergy Model: Contemporary Practice of the Clinical Nurse Specialist. Erişim: Mullen JE, Pate MFD (2006). Caring for Critically III Children and TheirFamilies. Slota MC. Eds. Care Curriculum for Pediatric Critical Care Nursing. 2 nd ed. St Louis: Saunders, 2-4. Rohde D, Moloney-Harmon PA (2001). Pediatric Critical Care Nursing: Annie's Story. Critical Care Nurse, 21(5): Velioğlu P (1999). Hemşirelikte Kavram ve Kuramlar. İstanbul: Alaş Ofset, : Yıldıray G, Yıldıray B (2008). Sinerji. Erişim: 20 Haziran 2008http:// The AACN Synergy Model for Patient Care. Erişim: İletişim Adresi: Çağrı ÇÖVENER Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı Tıbbiye Caddesi No: Haydarpaşa-Üsküdar, İstanbul e-posta: ccovener@hotmail.com Telefon: (1150)