T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI İKTİSAT POLİTİKASI BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ. Hazırlayan.

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI İKTİSAT POLİTİKASI BİLİM DALI KÜRESEL GIDA KRİZİ NEDENLERİ ETKİLERİ VE UYGULANAN POLİTİKALARIN ETKİNLİĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Ahmet Ümit SUCU Tez Danışmanı Prof. Dr. M. Nejat COŞKUN Ankara-2011

2 BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA BOŞ SAYFA

3 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI İKTİSAT POLİTİKASI BİLİM DALI KÜRESEL GIDA KRİZİ NEDENLERİ ETKİLERİ VE UYGULANAN POLİTİKALARIN ETKİNLİĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Ahmet Ümit SUCU Tez Danışmanı Prof. Dr. M. Nejat COŞKUN Ankara-2011

4 ONAY Ahmet Ümit SUCU tarafından hazırlanan Küresel Gıda Krizi Nedenleri Etkileri ve Uygulanan Politikaların Etkinliği başlıklı bu çalışma tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunularak jürimiz tarafından İktisat Anabilim dalı İktisat Politikası Bilim dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Prof. Dr. M. Nejat COŞKUN (Başkan) Doç. Dr. Mustafa DURMUŞ Doç. Dr. İbrahim TOKATLIOĞLU

5 ÖNSÖZ Gıda fiyatlarında meydana gelen beklenmeyen ve büyük oranlı artışlar tüm dünyayı etkisi altına almıştır. Özellikle az gelişmiş ülkelerdeki yoksul kesim üzerinde tahrip edici etki yaratan bu durum; milyarlarca kişinin açlıkla ve/veya beslenme kalitesinin düşmesi sebebiyle yetersiz beslenme sorunuyla karşı karşıya kalmasına sebep olmuştur. Ekonomik çevrelerce gıda krizi veya gıda fiyatları krizi olarak adlandırılan ekonomik sürecin sebepleri ve etkileri üzerinde durulan bu çalışmada, gıda krizinin gösterilen sebebinin dışında başka nedenlerinin olup olmadığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Krizin Türkiye de ki etkisi ve sebepleri üzerinde de ayrıca durulmuştur. Çalışmamızda uluslararası kuruluşlar tarafından alınan tedbirler ve bu tedbirlerin etkileri de incelenmiştir. Önümüzdeki yıllarda benzer tehlikeli durumlarla karşılaşılmaması için neler yapılması gerektiği konusunda önerilerde bulunulması amaçlanmıştır. Gıda krizi olarak adlandırılan durumun geçtiğimiz 3-4 yıllık bir süre içerisinde başlayarak yine aynı dönem içerisinde etkisini hafifletmesi nedeniyle konu hakkında inceleme yapılırken kaynak sıkıntısına düşülmüş bu nedenle özellikle bu konu ile ilgili uluslararası kuruluşların hazırladığı notlardan ve çalışmalardan yararlanılmıştır. Bunun paralelinde konu hakkında Türkçe kaynak bulmakta da sıkıntı çekilmiştir. Gıda krizinin sebepleri konusunda ayrıntılı açıklamalar yapılsa da her bir etkinin krize ne ölçüde yol açtığı tam olarak belirlemek mümkün olmamıştır. İş hayatının gereklerini yerine getirirken büyük bir özenle oluşturduğum bu çalışmamda; mesai saatleri dışında da beni yönlendiren ve bana zaman ayıran değerli bilim adamı danışman hocam Prof. Dr. M. Nejat COSKUN a; yoğunluğum nedeni ile her türlü desteği bana sağlayan aynı zamanda metnin dil bilgisi hatalarının düzeltmelerini yapan eşim Tamay a ve aileme aynı zamanda lisans eğitiminde dahil olmak üzere desteğini her zaman hissettiğim dostum Serdar SÜNGÜ ye çok teşekkür ederim.

6 ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii SİMGELER KISALTMALAR DİZİNİ... iv TABLOLAR DİZİNİ... v GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM GIDA KRİZİNİN TANIMI NEDENLERİ ve ETKİLERİ 1.1 GIDA KRİZİNİN TANIMI GLOBAL GIDA KRİZİNİN NEDENLERİ Satın Alım Gücünün Olmaması (Yoksulluk) Finansal Krizin Etkisi Gıda Maddeleri Arzında Meydana Gelen Değişiklikler Zenginleşen Gelişmekte Olan Ülkelerin Yarattığı Talep Artışı Dünya Nüfusu ve Nüfus Yapısındaki Değişiklikler Artan Petrol Fiyatları Küresel Isınma ve Kuraklık Tarım Sektörüne Ait Yatırımlardaki Sorunlar Uluslararası Ticarette Tarım Ürünleri ile İlgili Düzenlemeler Biyoyakıtlara Olan Talep Artışı Spekülatif Yatırımlar GLOBAL GIDA KRİZİNİN ETKİLERİ Yoksulluk ve Yoksunluk Etkisi Gelir Dağılımı ve Kamu Harcamaları, Üzerindeki Etkileri Dış Açık Üzerindeki Etkisi Enflasyon Üzerindeki Etkisi İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE ve GIDA KRİZİ 2.1. KRİZ DÖNEMİNDE GIDA FİYATLARI FİYAT ARTIŞLARININ NEDENLERİ ve ETKİLERİ Tarımsal Üretim Yapısındaki Değişmeler... 66

7 iii İklim Değişiklikleri, Küresel Isınma ve Kuraklık Tarımsal Girdi Fiyatlarındaki Gelişmeler Ekim Alanları Yapısının Değişmesi, Verimlilik ve Ürün Fiyatlarındaki Gelişmeler Biyoyakıt Üretimindeki Gelişmeler Tarımsal Pazarlama Yapısı ve Ürünler Üzerindeki Spekülasyonların Etkisi Fiyat Artışlarının Dış Açık Üzerindeki Etkisi Fiyat Artışlarının Enflasyon Oranına Etkisi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ULUSLARARASI KURULUŞLAR ve GIDA KRİZİ 3.1. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER DÜNYA BANKASI VE ULUSLARARASI PARA FONU Dünya Bankası Uluslararası Para Fonu Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu nun Uyguladığı Politikaların Gıda Krizi Kapsamında Değerlendirilmesi Kasım 2010 G-20 Liderler Zirvesi ve Dünya Bankası ile IMF nin Uyguladığı Politikalara Yeni Bakış BİRLEŞMİŞ MİLLETLER GIDA VE TARIM ÖRGÜTÜ SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT...118

8 iv SİMGELER KISALTMALAR DİZİNİ CFA FAO FPCR GFRP IFPRI HLTF IFC Kapsamlı Hareket Planı (Comprehensive Framework for Action) Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü Gıda Fiyat Krizi Müdahalesi Küresel Gıda Krizi Müdahale Programı (Global Food Crisis Response Program) Uluslararası Gıda Politikaları Araştırma Enstitüsü (International Food Policy Research Institute) Gıda Krizi Yüksek Görev Gücü (High Level Task Force) Uluslararası Finans Kurumu (International Finance Corporation) IMF Uluslararası Para Fonu (International Monetary Funds ) LDC MDGs NFIDC ODA OECD TÜFE UN UNDP Az Gelişmiş Ülkeler (Less Developed Countries) Milenyum Gelişme Hedefleri (Millenium Development Goals) Net Gıda İthalatçısı Gelişmekte Olan Ülkeler (Net Fod Importing Developing Countries ) Resmi Kalkınma Yardımları (Official Development Assistance) Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı ( Organization of Co Operation and Development) Tüketici Fiyatları Endeksi Birleşmiş Milletler (United Nations) Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (United Nations Development Program)

9 v TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1 Yeterli Beslenemeyen İnsan Sayısı ve Dünya Nüfusuna Oranı Tablo 2 FAO Gıda Fiyatları Endeksi ( /01) Tablo 3 Tablo 4 Tablo 5 Tablo 6 Tablo 7 Tablo 8 Tablo 9(a) Tablo 9(b) Tablo 10 Tablo 11 Tablo 12 Tablo 13 Bölgelere göre Fakirlik Sınırının (1,25 ABD Doları) Altında Yaşayan İnsan Sayısı Kişi Başı Reel Büyüme Oranları ve Gıda Fiyatları Artış Oranları ( ) Yıllar İtibarı ile Çin in Buğday Stok Rakamları (milyon ton) Bazı Ülkelerin Beyaz Et, Domuz Eti ve Kırmızı Et (Dana Eti), tüketimlerinin Toplam Tüketim İçindeki Oranları(%) Belli Başlı Gıdaların Kişi Başı Tüketim Oranları Hayvansal Ürünler ve Onların Elde Edilmesi İçin Kullanılan Tahılların Sağladığı Enerji/Protein Değerleri Çin in Buğday, Hububat ve Pirinç Tüketimi İçindeki Toplam Üretim ve İthalat Oranları(%) Hindistan ın Buğday,Hububat ve Pirinç Tüketimi İçindeki Toplam Üretim ve İthalat Oranları(%) Doğu Afrika Ülkelerinde 2008 Nüfusu, Toplam Doğurganlık Oranı ve 2050 Yılı Nüfus Projeksiyonu Dünya Tahıl Üretiminde İklim Değişikliklerinin Olası Değişimi Yıllar itibarı ile İklim Değişikliği Sebebiyle Yetersiz Beslenme İle Karşı Karşıya Kalacak İnsan Sayısı (Milyon Kişi) Ülkelerin Tarım Ürünleri İthalat ve İhracatında Uyguladıkları Politikalar

10 vi Tablo 14 İndeks Spekülatörleri Tarafından 5 Yıllık Dönemde Alınan ( ) Ticari Mal Miktarları Tablo 15 Tablo 16 Tablo 17 Tablo 18a Gelir Miktarı ve Gıdaya Tahsis Edilen Hane Halkı Harcaması Net Gıda Alıcısı Pozisyonunda Bulunan Hane Halkları Uluslararası Gıda Fiyat Artışından Etkilenme Düzeyleri Ülke Gruplarına Göre Tahmini İthalat Tutarları (Milyon ABD Doları) Tablo 18b Ülke Gruplarına Göre 2008 Yılı Gıda İthalat Tutarlarının 2007 Yılına Göre Artış Oranı (%) Tablo ve 2007 Döneminde Gıda Fiyatlarının Enflasyon İçindeki Payları(%) Tablo 20 Türkiye de Gıda Fiyat Değişimleri- Yıllık Yüzde Değişim ( ilk altı ay) Tablo 21 Tablo 22 Tablo 23 Tablo 24 Tablo 25 Tablo 26 Türkiye de Mazot ve Üre Fiyatlarındaki Değişim ve Endeks (2000=100) Değerleri Bazı Ürünlerin Türkiye de Üretim Verimlilik ve Ekilen Alan Verileri Türkiye de Buğday Mısır Pirinç ve Ayçiçeğinin Cari Fiyat Verileri (TL/Ton) Türkiye de Etanol ve Biyodizel Üretim Rakamları(bin litre) Türkiye de Buğday,Hububat ve Pirincin İthalat Miktarı/Fiyatı Türkiye de TÜFE ye Göre Fiyatları Yüksek Oranda Artan Gıda Ürünleri

11 vii ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1 Yeterli Beslenemeyen Kişi Sayısı(milyon kişi) Şekil 2 Fiyat Endeksleri Değişimi ( ) Şekil 3 Dünya Buğday Fiyatları ( ) Şekil 4 Dünya Hububat Fiyatları ( ) Şekil 5 Dünya Pirinç Fiyatları ( ) Şekil 6 Dünya İşlenmemiş Şeker Fiyatları ( ) Şekil 7 Dünya Kırmızı Et Fiyatları ( ) Şekil 8 Dünya Beyaz Et Fiyatları ( ) Şekil 9 Dünya Domuz Eti Fiyatları ( ) Şekil 10 Dünya Buğday Üretim ve Stok Miktarları ( ) Şekil 11 Dünya Hububat Üretim ve Stok Miktarları ( ) Şekil 12 Dünya Pirinç Üretim ve Stok Miktarları ( ) Şekil 13 Dünya Şeker Üretim ve Stok Miktarları ( ) Şekil 14 Şekil 15 Şekil 16 Şekil 17 Dünya Dana Eti, Domuz Eti ve Beyaz Et Üretim Miktarları ( ) Buğday Yıllara Göre Miktar Fiyat Değişimleri (Oransal) Hububat Yıllara Göre Miktar Fiyat Değişimleri (Oransal) Pirinç Yıllara Göre Miktar Fiyat Değişimleri (Oransal)

12 viii Şekil 18 Şekil 19 Şekil 20 Şekil 21 Şekil 22 Şekil 23 Şekil 24 Çin in Kırmızı Et, Domuz Eti ve Beyaz Et Tüketimi( ) Çin in Peynir ve Tereyağı Tüketimi( ) Şehirlerde Yaşayan Nüfusun Toplam Nüfusa Oranı Dünya Ham Petrol Fiyatları Brent tipi($/varil) Amerika Birleşik Devletlerinde Etanol Üretimi için Kullanılan Mısır Miktarı Amerika Birleşik Devletlerinde Üretilen Etanol Miktarı Türkiye de Buğday ve Hububatta Ticaret Dengesi Rakamları ( )

13 GİRİŞ Gıda fiyatları tüm Dünya da 2006 yılından başlamak üzere 2008 yılının ortalarına kadar çok hızlı yükselmiştir. Fiyatlardaki bu artış milyonlarca insanın daha aç kalmasına yol açmıştır. FAO nun tahminlerine göre; yeterli beslenemeyen insan sayısı 2007 yılında 75 milyon kişi daha artmış ve toplam sayı 923 milyon kişiye ulaşmıştır. Fiyat seviyeleri 2008 yılının ikinci yarısından itibaren düşmeye başlasa da 2010 yılının ilk yarısı sonundaki değer kriz öncesi dönemden çok daha yüksektir. Bu yüksek seviyenin de 2010 yılında açlıkla mücadele eden insan sayısını 1 milyarın üzerine çıkarması beklenmektedir. Özellikle 2006 ve 2008 yılları arasındaki ani fiyat yükselişleri ve ardından gelen açlık sorunu; ekonomi çevrelerinde gıda krizi, ya da gıda fiyat krizi olarak adlandırılmaktadır. Gıda krizinin konu olarak alındığı bu çalışmanın birinci bölümünde Gıda Krizinin tanımı, nedenleri ve etkileri üzerinde durulmuştur. Her bir etki ayrı ayrı incelenmiş ve incelemede özellikle uluslararası kuruluşlar tarafından yayımlanan sayısal verilerden yararlanılmıştır. Örneğin Dünya da belli başlı tarım ürünlerinde görülen arz sıkıntısı ve talep fazlalığı krizin önemli nedenleri arasında sayılmaktadır. Gerçekten belirtildiği şekilde bir arz sıkıntısı veya talep fazlalığı olup olmadığı üretim, stok, ithalat, ihracat ve tüketim rakamları üzerinden analiz edilmiştir. Krizin bireyler ve ülkeler üzerindeki etkileri bir başka alt başlık altına alınmıştır. Özellikle ülke içerisindeki yoksul grupları ve yoksul ülkeleri etkileyen krizin ülke bazında enflasyon düzeyi, dış açık ve kamu açıkları üzerindeki etkileri üzerinde durulmuştur. İkinci bölüm Türkiye ve gıda krizi başlığını taşımaktadır. Uluslararası piyasalarda artan gıda fiyatlarının Türkiye üzerindeki yansımaları, Türkiye de gıda krizine sebep olarak gösterilen sebepler ve ülkedeki etkileri bu bölümde tartışılmıştır. Gıda fiyatlarındaki artış oranlarına ilişkin sayısal veriler ile gıda fiyatlarındaki artışın enflasyon ve dış açık üzerindeki etkilerine bu bölümde değinilmiştir.

14 2 Üçüncü bölüm gıda krizinin ortaya çıkması ile birlikte önlem alan uluslararası kuruluşlara ayrılmıştır. Kuruluşların gıda krizine bakış açıları ve etkilerinin ortadan kaldırılabilmesi için kısa ve uzun dönemli alınan önlemlerin neler olduğu da bu bölümün konusunu oluşturmaktadır. Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin kalkınma sorunları için çözüm önerileri arayan Dünya Bankası ile; kısa dönemli finansman sorunları için kaynak sağlayan Uluslararası Para Fonu nun politikalarının gıda krizi üzerindeki etkilerine de değinilmiştir. Çalışmanın sonuç bölümü, 2006 ve 2008 yılları arasında gıda fiyat artışları ile ortaya çıkan gıda krizinin sebepleri etkileri, Türkiye de ki yansımaları ve uluslararası kuruluşların gıda krizine karşı uyguladığı programların genel bir değerlendirmesini kapsamaktadır. Bu bölümde ayrıca önümüzdeki dönemlerde yeni gıda krizleri ile karşılaşılmasının engellenmesi amacıyla neler yapılabileceği konusunda da kısa önerilere yer verilmektedir. Önlem alınmadığı takdirde gıda krizinin derinleşerek daha çok insanı etkileyeceği varsayımına dayanan bu çalışmada; konunun güncel olması nedeniyle ekonomik kuruluşlar tarafından yayımlanan veriler analiz edilmeye çalışılmıştır. Her bir canlı için hayatta kalmanın en gerekli şartlarından biri olan gıdanın hiçbir şekilde politik çıkarlara ve ülke politikalarına konu olmaması gerektiği hususu bir kez daha açığa çıkarılmıştır.

15 BİRİNCİ BÖLÜM GIDA KRİZİNİN TANIMI NEDENLERİ ve ETKİLERİ 1.1 GIDA KRİZİNİN TANIMI Tahıl fiyatları başta olmak üzere tüm gıda fiyatları 2006 ila 2008 yılları arasında büyük oranda artış göstermiştir. Fiyat artışı nedeni ile gıda tüketimindeki azalma ve dolayısı ile dünyadaki aç nüfus sayısında meydana gelen artış küresel gıda krizi olarak adlandırılmaktadır. Tüm dünyada özellikle yoksul kesim üzerinde etkisini hissettirmiş olması, gıda maddeleri ithalatının artırılıp ihracatının kısıtlanması amacıyla uluslararası ticarete müdahale niteliğinde pek çok ticari önlemi içermesi nedeniyle küresel olarak ifade edilen kriz, dünyadaki aç insan sayısında büyük bir artış yaratmıştır. Gıda fiyatlarında 2008 yılının ikinci yarısından itibaren belirli oranlarda düşüşler yaşansa da; ortalama fiyat düzeyinin kriz öncesi düzeyden çok daha yüksek olduğu belirtilmektedir. Gerçekleşen fiyat düşüşlerine sebep olarak, gerek aynı yıl kendisini hissettiren küresel ekonomik kriz ve resesyon nedeni ile petrol fiyatlarının ve gıda üretim maliyetlerinin düşmesi ve gerekse ilerdeki bölümlerde daha ayrıntılı tartışılacağı üzere uluslararası piyasalarda ani gıda fiyat yükselmelerine karşı alınan ticaret önlemlerinin gevşetilmesi gösterilmektedir. Gıda fiyatlarındaki artışın gıda krizi olarak adlandırılmasının sebebi daha önce de belirtildiği gibi yeterli beslenemeyen insan sayısının kısa bir süre içerisinde kayda değer oranda artmasıdır. Burada yeterli besleneme kavramının kısaca tanımlanması uygun olacaktır. FAO nun kabul ettiği tanımlamaya göre Yeterli Beslenememe veya kronik açlık (undernourishment / chronic hunger) günlük alınan gıda miktarının, günlük aktivite için gerekli olan enerjiyi sağlayamaması durumudur. Gerekli olan günlük enerji miktarı kişinin yaşına, vücut ölçülerine aktivite miktarına ve psikolojik durumuna göre

16 4 değişmekle beraber alınması gereken ortalama enerji miktarı 1800 kcal olarak kabul edilmiştir 1. FAO nun yukarıda verilen tanımı doğrultusunda oluşturduğu Tablo 1 den belirli yıllar arasında dünyada yeterli beslenemeyen insan sayıları görülebilir. 2 Tablo 1: Yeterli Beslenemeyen İnsan Sayısı ve Dünya Nüfusuna Oranı Milyon(%13) Milyon(%14) Milyon(%14) Milyon(%16) Milyon(%19) Milyon(%24) Kaynak: FAO, Basic Definitions FAO nun tahminlerine göre 2010 yılında yeterli beslenemeyen insan sayısı 926 milyon kişidir yılında yeterli beslenemeyen insan sayısı 1,02 milyar kişi olarak gerçekleşmiştir yılında bir önceki yıla göre bir düşüş olsa da sayı yine de yüksektir. Aynı zamanda döneminden bu tarafa görülen en yüksek rakamdır yılında yeterli beslenemeyen insan sayısının bölgelere göre dağılımı aşağıdaki şekilde görülebilir. Verilere göre 578 milyon kişi ile yeterli beslenemeyen insan sayısının en fazla olduğu yer Asya ve Pasifik ülkeleridir. Bu sayının yeterli beslenemeyen insan sayısı içindeki oranı da %62 ye tekabül etmektedir. 3 1 FAO, Basic Definitions (Erişim) 8 Ağustos FAO, Hunger Statistics, (Erişim) 3 Ocak 2011 s.10 3 FAO, The State of Food Insecurity in The World, 2009 (Erişim) ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/012/i0876e/i0876e.pdf, 10.Ağustos 2010, s.11.

17 5 Kaynak: FAO, The State of Food Insecurity in The World, 2010 Yıllar Tablo 2: Birleşmiş Milletler FAO Gıda Fiyatları İndeksi ( ) Gıda Fiyatları İndeksi* Et Süt Ürünleri Tahıl Bitkisel ve hayvansal Yağlar Şeker ** Kaynak: FAO, World Food Situation,2010 * Yukarıda bahsedilen 6 adet mal grubu fiyat indeksinin 2002 ve 2004 yılları arasında ortalama ihracat paylarına göre ağırlıklandırılması ile oluşturulmuştur. Tarım ve Gıda Örgütü uzmanlarınca belirlenen toplam 55 adet malın dünya gıda fiyatlarını belirleyeceği öngörülmüş ve tüm indekste bu 55 adet mal kullanılmıştır.

18 Yıllar Şekil 2: Fiyat Endeksleri Değişimi ( ) Kaynak: FAO, World Food Situation,2010 Dünya nüfusunu bu kadar etkileyerek açlığa sürükleyen gıda fiyatlarının yukarı doğru gerçekleşen seyri de Tablo 2 den görülebilir. Bu veriler doğrultusunda hazırlanan çubuk grafik (Şekil 2) de durumun daha net olarak anlaşılmasını kolaylaştıracaktır. Tablo 2 de ve Şekil 2 de yer alan veriler doğrultusunda gıda fiyatları endeksinin 2008 yılında; 2000 yılından bu tarafa en yüksek düzeyine ulaştığı görülecektir ve 2010 yılı endeks rakamları her ne kadar 2008 yılı rakamlarından düşük olsa da geçmiş dönem rakamlarından özellikle 2006 ve öncesi dönemden yüksek bir seviyede gerçekleşmiştir yılında bir önceki yıl seviyesine göre gerçekleşen düşüş, 2010 yılında tersine dönmüş ve endeks artmıştır. Gıda fiyatlarında meydana gelen artışın seyrini belli başlı mallar itibarı ile görebilmek de mümkündür. Aşağıda yer alan çubuk grafikler; OECD

19 7 tarafından hazırlanan veri tabanlarından yararlanılarak buğday, pirinç, şeker kırmızı et, beyaz et ve tereyağın dünya fiyatlarından oluşturulmuştur Fiyat (Ton/$) ,60 125,21 160,04 155,55 151,22 168,21 204,34 340,02 269,90 217,75 218, Yıllar Şekil 3: Dünya Buğday Fiyatları ( ) Kaynak: OECD FAO Agricultural Outlook Dünya buğday fiyatı 2007 yılında 340,02 ABD doları ton fiyatı ile 11 yıllık dönemdeki en yüksek fiyatına ulaşmıştır yılı fiyatında 2007 ve 2008 yıllarına göre bir düşme gerçekleşse de 2010 yılında fiyat artışı gözlemlenmektedir. 4 OECD FAO Agricultural Outlook (Erişim) 12 Ağustos 2010

20 8 250 Fiyat (ton/$) ,87 92,52 106,26 115,91 97,44 105,80 158,59 217,87 172,73 190,29 185, Yıllar Şekil 4: Dünya Hububat Fiyatları( ) Kaynak: OECD FAO Agricultural Outlook Hububat fiyatı 11 yıllık dönemdeki en yüksek fiyat seviyesine 2007 yılında ulaşmıştır yılında meydana gelen düşüşün ardından 2009 yılında fiyat yine artmıştır. Her ne kadar 2010 yılında bir düşüş meydana gelse de bu seviye kriz önceki seviyenin üzerindendir. Fiyat(ton/$) ,17 177,00 197,00 201,00 244,00 291,00 311,00 335,00 695,00 587,00 452, Yıllar Şekil 5: Dünya Pirinç Fiyatları ( ) Kaynak: OECD FAO Agricultural Outlook Grafiklere göre seçilen mallar içerisinde pirinç; en düşük(2001-ton/177$) ve en yüksek fiyat ( ton/$) arasındaki yaklaşık %293lük farkla fiyatı 11 yıllık dönemde en çok artan ürün olarak görülmektedir.

21 9 650 Fiyat (Ton/$) ,09 167,09 176,52 172,99 230,62 347, Yıllar 257,19 301,46 351,45 Şekil 6: Dünya İşlenmemiş Şeker Fiyatları( ) Kaynak: OECD FAO Agricultural Outlook ,15 397,85 İşlenmemiş şeker fiyatındaki en yüksek seviye; gıda fiyatlarının düşmeye başlayarak krizin sona ermeye başladığı yıl olarak belirtilen 2009 yılında gerçekleşmiştir yılındaki fiyat 2009 yılı değerinden düşük olsa da bu yıl ki fiyat da 2000 ve 2008 yılları arasındaki 9 yıllık fiyat seviyesinden daha yüksektir Fiyat (ton/$) , , , , , , , , , , Yıllar Şekil 7: Dünya Kırmızı Et Fiyatları ( ) Kaynak: OECD FAO Agricultural Outlook

22 10 Kırmızı et en düşük (2002-ton/2383,83$) ve en yüksek fiyat ( ,97ton/$) arasındaki yaklaşık %38 lik farkla 10 yıllık dönem içerisinde fiyatı en az artan ürün olarak gözükmektedir. Fiyat (ton/$) , ,90 873,50 942, , , , , , , , Yıllar Şekil 8: Dünya Beyaz Et Fiyatları( ) Kaynak: OECD, FAO Agricultural Outlook Beyaz et fiyatı 2008 yılında son 9 yıllık dönemdeki en yüksek seviyesine ulaşmıştır yılında düşüşe geçen fiyat seviyesi 2010 yılında yönünü yukarı doğru çevirmiştir. Fiyat(ton/$) , , , , , , , , , , Yıllar Şekil 9: Dünya Domuz Eti Fiyatları ( ) Kaynak: OECD FAO Agricultural Outlook

23 11 Dünya domuz eti fiyatı 2004 yılında bir önceki yıla göre büyük bir artış göstermiş. Ancak son yaşadığımız kriz döneminde ( ) büyük bir dalgalanma göstermemiştir. Yukarıda gösterilen gıda fiyat endeksi ile seçilen bazı malların fiyatlarındaki seyir; gıda fiyatlarında 2000 yılından bu tarafa bir artış olduğunu bu artışın özellikle 2006 yılından sonra hızlandığını ve yıllarında en yüksek seviyesine ulaştığını göstermektedir. Bu fiyat artışına bağlı olarak gıda alım gücünün azalması nedeniyle yeterli beslenemeyen insan sayısında artış meydana gelmiştir. Gıda krizi sadece gıda fiyatlarının yükselmesi nedeniyle yeterli beslenemeyen insan sayısının artması şeklinde anlaşılmamalıdır. Bilindiği üzere gıda fiyatlarının artması bir sonuçtur ayrıca gıda fiyatlarının bahsedilen dönemde özellikle ( arası) artmasından önce de dünyada yaşayan pek çok insan yine yeterli beslenememe sorunuyla baş etmek zorunda idi. Bu nedenle gıda krizini sadece fiyat yükselişlerine bağlayarak açıklamak yerine, özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde gıda temin edebilecek alım gücünün olmamasından ve her kişinin fiziki olarak gıdaya ulaşamamasından kaynaklandığının göz önünde bulundurulması daha doğru olacaktır. Yukarıdaki paragrafta belirtilen hususları ve özellikle insanların fiziksel olarak gıdaya ulaşamama sorununu da kapsayacak şekilde gıda sorunun çözülebilmesi ve ileriye yönelik olarak önlemlerin alınabilmesi amacıyla 1996 yılında Roma da Dünya Gıda Zirvesi yapılmış ve Gıda Güvenliği (Food Security) kavramının tanımı bu zirvede yapılmıştır. Yayımlanan bildirgeye göre gıda güvenliği; insanların günlük beslenme ihtiyaçlarını karşılamak için yeterli miktarda, güvenli ve besleyici gıdalara ve ayrıca sağlıklı aktif bir yaşam sürdürebilmek amacıyla tercih ettikleri gıdalara her zaman için ulaşmaları durumda gerçekleşecektir. 5 Söz konusu tanımdan da anlaşılacağı üzere gıdayı elde edebilmek için ekonomik ve fiziksel şartların uygun olması şarttır. Başka bir ifade ile tüketicilerin alım gücüne sahip olmalarının yanında fiziki olarak da gıdanın tüketicilere sunulması gerekmektedir. Dağıtımda 5 FAO, Rome Declaration on World Food Security, November 1996, Rome, Italy, (Erişim) 28 Aralık 2009

24 12 yaşanan sorunlar bir yerde fazla olan üretim fazlasının ihtiyacı olan başka bir bölgeye gönderilmesinde problemler yaratmaktadır. Gıda ürünleri fazlasının ihtiyacı olan bölgelere gönderilememesinin başka bir sebebi bu ürünlerin ticaretinin özelliğinden kaynaklanmaktadır. Gıda ürünlerinin uluslararası ticareti çok az olup tüketim büyük çoğunlukla üretildiği yerde gerçekleştirilir. Örneğin üretilen toplam pirincin sadece %5 ila %7 si uluslararası ticarete konu olmaktadır. Buğdayda bu oran çok daha yüksek olmasına rağmen %20 yi geçememektedir. Bu durum farklı ülkelerde aynı ürünün fiyat farkının çok olmasını doğurur. Amerikan Tarım Bakanlığı nın verilerine göre 2007 yılında ABD de ki bir ton pirincin fiyatı Tayland da ki fiyatından 133 ABD Doları daha fazladır. 6 Yukarıda tanımı üzerinde durulmaya çalışılan gıda krizi sadece döneminde rastlanılan bir gelişme olmayıp tarihin çeşitli dönemlerinde görülmüş ve yaratmış olduğu açlık nedeni ile milyonlarca insanı etkilemiş ve büyük çaplı ölümlere yol açmıştır yılında Bangladeş de kişi başına düşen besin maddesi miktarı döneminin en yüksek seviyesindedir. Bununla birlikte ülkede yaşanan gıda krizi pek çok insanın ölmesine sebep olmuştur. Yaşanılan işsizliğin kişilerin gelir seviyesini düşürmesi nedeniyle açlık hat seviyeye ulaşmıştır. Oluşan krizin daha da derinleşeceği endişesi; gıda fiyatlarının yükselmesine ve krizin etkilerinin artmasına sebep olmuştur.7 İrlanda nın 1840 yılında yaşadığı gıda krizinde gıda maddelerinin arz miktarındaki azalmanın etkisi olsa da; İngiltere ye yapılan ihraç krizin etkilerini derinleştirmiştir. İrlanda nın temel besin maddesi olan patateste görülen salgın hastalığın arz miktarını azaltması ve bununla birlikte buğday, yulaf, sığır, domuz, yumurta ve tereyağı gibi besin maddelerinin İngiltere ye ihraç edilmesi İrlanda nın çok büyük bir krize maruz kalmasına ve milyonlarca insanın açlıktan ölmesine yol açmıştır. İngiltere ye gerçekleştirilen ihracat; ürünün daha yüksek fiyat veren piyasalarda satılma isteğinden başka bir 6 Teslik, Lee Hudson, Food Prices, Agust 31, 2009 (Erişim): 05 Ocak Amartya,Sen, Özgürlükle Kalkınma, Çev. Yavuz ALOGAN,1996,Ayrıntı Kitapevi, s. 229

25 13 sebebe dayandırılmamalıdır. İrlanda nın satın alım gücü olsaydı besin maddelerinin ihracatı gerçekleşmeyeceği gibi tersi yönde bir ticaretle İngiltere den İrlanda ya gelmesi de mümkün olabilecekti. 8 Gıda krizinin tarihteki seyri içinde Hindistan ın da yeri vardır ile 1900 yılları arasında Hindistan da yaşanan gıda krizi büyük boyutlara ulaşmıştır. Krize sebep olarak da İngiltere nin Hindistan da ki köylerin sahip olduğu tahıl rezervini ortadan kaldırması ve üretilen ürünlerin ihracata dayalı ürünler haline getirilmesi gösterilmektedir. İngiltere nin egemenliğinden önce Hindistan da ki köylerin gıda rezervlerinin yeterli olduğu, ancak daha sonra söz konusu malların pazarlanmak üzere şehirlere gönderilmesi ve ihraç edilmesi ile köylülerin açlığa maruz bırakıldığı, 1875 ile 1900 yılları arasında ihraç edilen tahıl miktarının yıllık 3 milyon tondan 10 milyon tona çıktığı ifade edilmektedir. 9 Tarihte yaşanılan örneklerinin yanında son bir kaç yıl içinde milyonlarca insanı açlık sorunu ile karşı karşıya bırakan ve özellikle yoksul kesim üzerinde büyük etkileri olan gıda krizinin sebepleri ve etkileri çalışmanın bundan sonraki bölümünün konusudur GLOBAL GIDA KRİZİNİN NEDENLERİ Dünyanın pek çok yöresinde binlerce yeni insanın yeterli beslenememe sorunuyla karşı karşıya bırakan gıda krizine sebep olarak gıda fiyatlarındaki artış gösterilse de; fiyat artışlarının bir sebep değil sonuç olduğu düşünüldüğünde krizin nedeni olarak gösterilen bu açıklama yetersiz olmaktadır. Bu nedenle başlı başına yoksulluk da gıda krizinin bir nedeni olarak kabul edilmektedir. Gıda fiyatı artışlarının sebepleri ve bu sebeplerin fiyat artışında ne kadar etkisi olduğu üzerinde tam bir görüş birliği bulunmamakla birlikte aşağıda sayılacak olan hususların ayrı ayrı veya 8 Amartya,Sen, a.g.e s Philip, McMichael, The world Food Crisis in Historical Perspective (Erişim) 9 Şubat 2011, s.3

26 14 birbirlerini etkileyerek fiyat artışları üzerindeki etkileri bulunduğu çoğunlukla kabul edilmektedir Satın Alım Gücünün Olmaması (Yoksulluk) Yukarıdaki bölümde özet olarak belirtildiği gibi gıda krizi için sadece fiyat artışlarını sebep göstermek doğru değildir. Kişilerin satın alım gücünün olmaması gıda alımını ve tüketimini engellemektedir. Aşağıdaki tabloda; yoksulluk sınırı olarak kabul edilen günlük 1,25 ABD Doları nın altında bir gelirle yaşamak zorunda olan kişi sayıları görülmektedir. Tablonun hazırlanmasında 2005 yılı verileri esas alınmıştır. 10 Tablo 3: Bölgelere Göre Fakirlik Sınırının (1,25 ABD Doları) Altında Yaşayan İnsan Sayısı Bölge Oran(%) Toplam Nüfus(milyon) Kişi Sayısı(milyon) Doğu Asya ve Pasifik 16, Güney Amerika ve 8, Karayipler Güney Asya 40, Sahra Altı Afrika 50, Toplam Gelişmekte olan Ülkeler Avrupa ve Merkez Asya Orta Doğu ve Kuzey Afrika , TOPLAM 25, , ,69 Kaynak: World Bank, Replicate the World Bank's Regional Aggregation Tablo verilerinden de görüleceği üzere günde 1,25 ABD dolarının altında yaşayan en yüksek nüfus oranı %50,9 ile Sahra altı Afrika ülkelerine aittir. Bunu takip eden bölge Güney Asya dır (% 40,9). İçinde Türkiye nin de bulunduğu Avrupa ve Merkez Asya ülkelerinde ile Orta Doğu ve Kuzey Afrika 10 World Bank, Replicate the World Bank's Regional Aggregation, (Erişim) 21 Ağustos 2010

27 15 bölgelerinde oran %0,04 düzeyindedir. Gelişmekte olan ülkeler toplamı olarak baktığımızda 1milyar 345 milyon kişinin günde 1,25 ABD Doları nın altında yaşamını sürdürdüğünü anlayabiliriz. Bu rakam FAO nun tespit ettiği toplam 1milyar2 milyon yeterli beslenemeyen insan sayısının da üzerine çıkmaktadır. Dolayısı ile kriz olarak adlandırılan dönemin öncesinde de dünyada yaşayan pek çok yoksul insan açlık sorunu ile karşı karşıyadır. Satın alım gücünün olmamasının yanı sıra ülkedeki gelir dağılımın da adaletsiz olması, özellikle yoksul ülkelerde daha ciddi sorunların doğmasına sebep olmaktadır. Yukarıdaki tabloda yer alan ve nüfusunun % 50,9 luk oranı yoksulluk sınırı altında yaşayan Sahra Altı Afrika ülkelerinde Gini katsayısı çok yüksektir. (Namibya da %74, Angola da 58,64 ve Botswana da 60,96) 11. Bu durum göstergesidir. ülkelerdeki gelir dağılımın oldukça dengesiz olduğunun bir Az gelişmiş, yoksul ülkelerde gıda fiyatlarının ortalama gelirden daha fazla yükselmesi, ortalama gelirin gıda fiyatına göre daha düşük olmasına ve alım gücünün azalmasına sebep olmaktadır. Aşağıdaki tabloda son 40 yıllık dönemde bu seyir görülebilir ) Ülke Guruplarına Göre Yıllık Büyüme Oranları Tablo 4: Kişi Başı Reel Büyüme Oranları ve Gıda Fiyatları Artış Oranları ( Yüksek Gelir 4,1 2,6 2,4 1,9 1,ü5 2,6 Orta Gelir 3,2 3,6 1,1 2,4 4,5 2,8 Düşük Gelir 1,7 0,6 1,8 2,2 4,4 2,0 Gıda Artış Fiyatlarındaki ,8 9,6-1,9-2,3 4,9 2,2 Kaynak: Pedro Conceicau, Ronald U Mendoza, Anatomy of the Global Food Crisis, United Nations Development Programme(UNDP); June World Bank, Replicate the World Bank's Regional Aggregation, (Erişim) 21 Ağustos Pedro Conceicau, Ronald U Mendoza, Anatomy of the Global Food Crisis, United Nations Development Programme(UNDP); June 2008 (Erişim) ils&catid=8&publicationz2id=171&itemid=77, 12 Ağustos 2010

28 16 Tablonun son sütunundan da görülebileceği üzere ortalama olarak son 40 yılda düşük gelirli ülkenin kişi başı gelir düzeyindeki artış ortalama gıda ürünleri fiyatı artışından daha düşüktür. Bu durum düşük gelirli ülkelerin satın alım gücünün zaman içinde azaldığının göstergesidir Finansal Krizin Etkisi Son dönemde yaşadığımız ve milyonlarca insanın işsiz kalması pek çok dev şirketin iflas etmesi ile kendisini gösteren finansal krizin gıda krizi üzerinde de etkisi saptanmıştır. IFPRI tarafından yapılan bir araştırmaya göre son dönemde yaşadığımız finansal kriz ve beraberinde getirdiği durgunluk ile bunlara bağlı olarak gerçekleşen tarım sektöründeki yatırım azlığı 16 milyon çocuğun daha 2020 yılında açlıkla mücadele etmesine sebep olabileceği tahmin edilmektedir. Finansal kriz ve yarattığı resesyon pek çok insanın işsiz kalmasına sebep olmuştur. Bu durum hane halkı gelirini azaltmış ve özellikle yoksul kesim gıda satın alım gücünü yitirmiştir. Bu finansal krizin gıda krizini tetikleyen en büyük etkisidir. Bunun yanında uluslararası ticarette gerçekleşen yavaşlama ülkelerin ihracat gelirlerini azaltmış, bu da aynı zamanda ithalat için gerekli finansman kaynağını ortadan kaldırmıştır. Bu durum uluslararası piyasada fiyatları zaten artmış olan gıda ürünlerinin ithalatlarını özellikle az gelişmiş ülkeler için daha da zor hale getirmiştir. Durgunluk sebebi ile uluslararası doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının ve portfolyo yatırımlarının azalması, zaten kaynak sıkıntısı çeken az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin daha da zor durumda bırakmıştır. Bu durum finansman ihtiyacı gerektiren büyük yatırımların ve projelerin durdurulmasına, işsizliğin artmasına ve satın alma gücünün doğrudan azalmasına sebep olmuştur IFPRI, Global Hunger Index, The Challange of Hunger Focus on Financial Crisis and Gender Inequality

29 Gıda Maddeleri Arzında Meydana Gelen Değişiklikler Gıda krizine sebep olarak gösterilen hususlardan bir tanesi tüm Dünya da üretilen gıda maddeleri miktarındaki azalmadır. Başka bir ifade ile piyasa fiyatının belirlenmesinde baş aktörler olan arz ve talep dengesinde, arz miktarındaki azalma fiyatların artışına ve buna bağlı olarak gıda krizine sebep olmuştur. Bu paralelde üretimdeki azalmanın telafi edilebilmesi için stoklardan yapılan kullanım krizi etkileyen başka bir veri olarak kabul edilir. Aşağıdaki çubuk grafiklerde belli başlı gıda ürünlerinin 2000 yılından 2009 yılına kadar olan arz miktarları ve/veya dönem sonu stok miktarları görülebilir. 14 Miktar (milyon ton) ,76 251,99 588,64 241,29 572,89 207,07 560,02 168,22 631,11 188,21 625,44 190,18 600,94 173,12 610,49 160,94 684,79 200,35 672,28 217,34 Yıllar Şekil 10: Dünya Buğday Üretim ve Stok Miktarları ( ) Buğday Üretim Miktarı Buğday Stok Miktarı Kaynak: OECD, FAO Agricultural Outlook Şekil 10 dan da görüleceği üzere dünya buğday üretimi 2000 ve 2009 yılları arasında en düşük 2003 yılında 560 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. En düşük stok rakamı 2007 yılında gerçekleşmiş olup yaklaşık 161 milyon (Erişim) Ekim 2010, s OECD-FAO Agricultural Outlook , by commodity (Erişim) 21 Ağustos.2010

30 18 tondur. Gıda fiyatlarının yükselme eğilimine geçtiği 2006 ve 2007 yılları arasında buğdayın hem üretim miktarları hem de dönem sonu stok miktarları 2004 ve 2005 değerlerinden daha düşüktür. Buğdayın ton başına en yüksek fiyatı da arz ve stok miktarlarının düşük olarak gerçekleştiği 2007 yılında ton başına 340 ABD Doları olarak gerçekleşmiştir.(şekil 3) Buğday da yer alan fiyat hareketliliğinde dünya buğday stoklarının %40 ına sahip olan Çin in stok miktarlarında ki azalmanın da etkisi olduğu belirtilmektedir. 15 Gıda stoklarındaki azalış, üretimin az olması durumunda stoklardan kullanılabilecek gıda maddelerinin yeterli olup olmayacağı sorununu doğurmakta ve fiyat değişkenliğini artırmaktadır. Çin in buğday stok miktarlarındaki dikkat çekici azalış aşağıdaki tablodan görülebilir. 16 Stok miktarları 2007 yılına kadar düzenli olarak azalış göstermiş ve sonra tekrar artmaya başlamıştır. Ancak rakamlar 2000 yılı değerlerinden çok uzaktır. Tablo 5: Yıllar İtibarı İle Çin in Buğday Stok Rakamları(Milyon Ton) Yıllar Stok Miktarı 111,9 96,6 80,4 63,3 58,8 54,4 58,5 58,9 68,6 80,2 Kaynak:OECD-FAO Agricultural Outlook Serkan Gürlük, Özlem Turan Dünya Gıda Krizi: Nedenleri ve Etkileri, Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, Cilt 22, sayı 1, 2008, s (Erişim) 18 Aralık 2009, 16 OECD-FAO Agricultural Outlook , by variable (Erişim) 21 Ağustos.2010

31 19 Miktar (Milyon ton) ,25 242,72 907,10 227,90 892,04 204,35 930,36 171, ,47 187, ,80 188,57 998,51 164, ,18 179, ,02 208, ,02 204, Yıllar Şekil 11: Dünya Hububat Üretim ve Stok Miktarları Hububat Üretim Miktarları Hububat Stok Miktarları Kaynak: OECD, FAO Agricultural Outlook Miktar (milyon ton) ,20 157,14 403,89 142,24 383,93 112,49 397,27 93,45 410,74 84,80 428,61 88,78 431,73 87,37 444,31 92,73 463,35 105,60 456,01 99, Yıllar Şekil 12: Dünya Pirinç Üretim ve Stok Miktarları( ) Pirinç Üretim Miktarı Pirinç Stok Miktarı Kaynak: OECD, FAO Agricultural Outlook Pirinç 2008 yılında ton başına 695 ABD doları fiyatla 10 yıllık dönemdeki en pahalı fiyatına ulaşmıştır.(şekil:5) Fiyat 2007 yılına göre yaklaşık %107 oranında artmıştır. Bununla birlikte aynı yıl pirinç üretiminde 10 yıllık dönemdeki en büyük rekolte gerçeklemiş ve 463,65 milyon ton hasat yapılmıştır. Fiyatın en yüksek değerine ulaştığı 2008 yılında kullanılmak

32 20 üzere bir önceki yıldan devredilen stok rakamı düşük olsa da yılları arasındaki en düşük değer değildir. Miktar (Milyon ton) ,87 59,37 138,17 59,34 150,30 68,64 143,59 67,75 140,87 61,39 151,19 64,05 167,06 74,55 167,03 77,57 154,83 67,77 161,48 63, Yıllar Şekil 13: Dünya Şeker Üretim ve Stok Miktarları( ) Şeker Üretim Miktarı Şeker Stok Miktarı Kaynak: OECD, FAO Agricultural Outlook Miktar (milyon ton) ,60 89,18 69,45 58,49 90,64 72,67 60,34 93,03 76,05 60,57 94,77 77,49 61,99 95,64 80,36 62,72 98,46 83,23 64,09 101,03 89,91 65,42 99,58 88,92 65,18 102,97 92,11 65,08 105,09 92,63 65,24 108,31 95, Yıllar Şekil 14: Dünya Kırmızı Et (Dana Eti), Domuz Eti ve Beyaz Et Üretim Miktarları ( ) Kırmızı Et(Dana Eti) Domuz Eti Beyaz Et Kaynak: OECD, FAO Agricultural Outlook Kırmızı et(dana eti) fiyatları 2008 yılında en yüksek değere ulaşmış iken(3280,97 $/ton) o yıl gerçekleşen üretim miktarı 10 yıllık dönemdeki 2 nci

33 21 en büyük değerdir.(65,18 milyon ton). Yine beyaz et fiyatları da 2008 yılında bir önceki yıla göre yaklaşık %27 oranında bir artış göstermiş iken üretim miktarı aynı dönem içinde yaklaşık %3,6 oranında artmıştır. Fiyat ve arz miktarı arasındaki ilişkinin anlaşılabilmesini teminen hazırlanan aşağıdaki şekillerde buğday, hububat ve pirincin fiyatın ve miktarının bir önceki yıla göre artış/azalış oranları yer almaktadır , % Oran ,10 0, ,82-2, ,25-2, ,69-2, ,24-0, ,48-3, , ,17-20, , ,32 0,66 0,32-30 Yıl Aralıkları Şekil 15 Buğday Yıllara Göre Miktar Fiyat Değişimleri(Oransal) Miktar değişiklikleri(%) Fiyat Değişiklikleri(%) Kaynak: OECD, FAO Agricultural Outlook verileri kullanılarak hesaplanmıştır. Buğdayın 2001 ve 2002 döneminde fiyatı bir önceki yıla göre %27,82 oranında artarken aynı dönemde üretim miktarı % 2,68 oranında azalmıştır. Benzer yönlü hareketler özellikle krizin etkilerini hissettirdiği döneminde daha kuvvetli görülmektedir döneminde bir önceki döneme göre fiyat artış oranı %66,54 iken aynı dönem için üretim miktarı bir önceki döneme göre yalnızca %1,59 oranında artmıştır döneminde fiyat %20,62 oranında azalırken miktar bir önceki döneme göre %1,83 oranında azalmıştır.

34 22 60,00 50,00 49,90 40,00 37,38 30,00 Oran(%) 20,00 10,00 0,00-10,00-20, ,52 4, ,85-1, ,08 4, ,79 8,58-15, ,73-0, , , ,72 10,17-0, ,76-2,50-30,00 Yıl Aralıkları Şekil 16: Hububat Yıllara Göre Miktar Fiyat Değişimleri(Oransal) Miktar değişimleri Fiyat Değişimleri Kaynak: OECD, FAO Agricultural Outlook verileri kullanılarak hesaplanmıştır. Hububatın fiyatında özellikle kriz yıllarını kapsayan döneminde büyük dalgalanmalar görülmektedir döneminde bir önceki yıla göre fiyat oranı %49,90 oranında artarken aynı dönemde toplam üretim miktarında %0,53 oranında bir azalma meydana gelmiştir.

35 , Oran(%) ,89-0, ,30-4, ,39 19,26 2,03 3,48 3,39 4, ,87 7,72 0,73 2,91 4, ,58-15, ,67-22,85-40 Yıl Aralıkları Şekil 17: Pirinç Yıllara Göre Miktar Fiyat Değişimleri(Oransal) Miktar değişimleri Fiyat Değişimleri Kaynak: OECD, FAO Agricultural Outlook verileri kullanılarak hesaplanmıştır. Pirincin döneminde fiyatı bir önceki yıla göre %107,46 oranında, artmıştır. Başka bir ifade ile 2008 yılındaki fiyat 2007 yılındaki fiyatın 2 katından fazladır. Aynı dönemde üretim miktarında bir önceki döneme göre yalnızca 4,28 oranında bir artış meydana gelmiştir. Buğday hububat ve pirincin miktar ve fiyatlarında bir önceki döneme göre meydana gelen azalış artış rakamlarına baktığımızda; özellikle buğday ve hububatın fiyat düzeylerinde büyük dalgalanmalar olduğu, pirincin fiyatındaki dalgalanmanın az olması ile birlikte özellikle 2008 yılın fiyat da çok büyük bir artış olduğu anlaşılmaktadır. Ürün miktarlarında oransal olarak büyük oranda artış ve azalış meydana gelmediği, fiyat düzeyindeki dalgalanmaların miktardaki dalgalanmalardan çok fazla olduğu anlaşılmaktadır. Bu durum şekillerden de açıkça görülmektedir. Yukarıda yer alan tüm verilerin değerlendirilmesi neticesinde ürünlerin üretim ve stok miktarlarındaki azalma ile fiyat seviyesi arasında ilişkiler olsa da bu etkileşimi birebir olarak oluşturmak doğru değildir. Üretim miktarındaki azalmaya pek çok yapısal sebep gösterilmektedir. Arz talep dengesinin sağlanmasında baş aktör olan fiyat düzeyi de bu sebepler arasında yer

36 24 almaktadır. Gıda fiyatlarının 2000 ve 2004 yılları arasında çok düşük olması neticesinde çiftçilerin alternatif tarım ürünleri üretmeye veya tarım dışı üretime kaymaları neticesinde toplam üretimin zaman içinde azaldığı belirtilmektedir. 17 Gıda fiyatlarındaki düşük düzeyin arz miktarındaki azalmaya sebep olması kabul edilse de gıda fiyatlarındaki artışın üretim miktarındaki artışa sebep olmasını her ülke ve her ekonomi için beklemek doğru olmayacaktır. Örneğin Brezilya, Çin ve Hindistan da ki çiftçiler altyapı yatırımlarının, hizmet sektörünün ve idari kapasitenin göreceli olarak daha iyi olmasından dolayı Afrika da ki çiftçilere göre fiyat artışlarına daha çabuk cevap verebilecekler ve üretimi artırabileceklerdir. Üretim miktarının artmasına engel teşkil eden hususlardan bir tanesi de toprak ve sulama imkânlarının kısıtlı olmasıdır. Tarım için yeni toprak alanlarının üretime katılması her zaman mümkün olamamakta; mümkün olabildiği durumlarda maliyetli olmaktadır. Örneğin Bangladeş de toprağı olmayan köylüler yıllık faiz oranı %240 ile nakit para tedarik etmekte ve bu para ile küçük de olsa toprak satın alma yoluna gitmektedirler Zenginleşen Gelişmekte Olan Ülkelerin Yarattığı Talep Artışı Gelirin artması ile bağlantılı olarak gıda maddelerine olan talebin artması gıda fiyatlarını yükseltmiştir. Özellikle pek çok yoksul insanın yaşadığı ülkelerde gerçekleşen hızlı ve ani ekonomik büyüme neticesinde elde edilen gelir nüfusun belirli bir kısmı tarafından paylaşılır. Bu kesimin yarattığı gıda talebindeki artış, gıda arzının bu artışa karşılık veremediği 17 UN, High Level Task Force On the Global Food Crisis, Comprehensive Framework For Action 2008, (Erişim) 05 Ocak 2010, s.1 18 IFPRI, Policy Brief, High Food Prices: The What, Who, and How of Proposed Policy Actions, May 2008, (Erişim): 18 Aralık s.4.

37 25 durumlarda fiyat artışlarına sebep olur. 19 Bununla birlikte gıda ürünlerine olan talebin yapısı, elde edilen gelirlerin artması ile birlikte değişiklik göstermektedir. Artan gelir, tüketimin et, süt ürünleri, meyve ve sebze gibi daha kaliteli ürünlere yönelmesine sebep olmakta, doğrudan tahıl tüketimi azalmaktadır. Dolayısı ile gelir artışı ile birlikte hem gıda ürünlerine olan talep artmakta hem de talebin yapısı değişmektedir. Tablo 6: Bazı Ülkelerin Beyaz Et, Domuz Eti ve Kırmızı Et (Dana Eti), Tüketimlerinin Toplam Tüketim İçindeki Oranları(%) Beyaz Et Brezilya Hindistan Rusya Federasyonu Amerika Birleşik Devletleri Domuz Eti Brezilya Hindistan Rusya Federasyonu Amerika Birleşik Devletleri Kırmız Et (Dana Eti) Brezilya Hindistan Rusya Federasyonu Amerika Birleşik Devletleri Kaynak: Pedro Conceicau, Ronald U Mendoza, s.22 Özellikle dünya nüfusunun büyük bir kısmını oluşturan Çin ve Hindistan başta olmak üzere az gelişmiş ülkelerdeki gelir artışı nedeniyle ortaya çıkan gıda maddelerine olan talep yapısındaki değişmeler yukarıdaki tabloda son 30 yıllık dönem ( ) itibarı ile görülebilir. Amerika Birleşik Devletleri 19 Amartya Sen, The Rich Get Hungrier, The Newyork Times(Erişim) 20hungrier%22&st=cse 24 Ağustos 2010

38 26 diğer ülke verileri ile karşılaştırma yapılabilmesi açısından tabloda yer almaktadır. 20 Tablo verilerinden de görüleceği üzere kırmızı et, beyaz et ve domuz eti tüketiminin toplam tüketim içindeki payı zaman içerisinde hızla artmıştır. Nüfus artışı ve hızlı bir büyüme potansiyeli göstermesi açısından hem gıda talebini arttırması ve hem de daha kaliteli ürün talebi ile gıda krizinin önemli aktörleri arasında gösterilen Çin in geçtiğimiz 10 yıl içindeki tüketim alışkanlıklarındaki değişiklikler aşağıdaki şekillerde görülebilir. Miktar (milyon ton) ,10 39, ,10 5,10 40, ,90 5,20 41, ,20 5,40 42, ,90 5,60 43, ,10 5,60 45, ,40 Yıllar Şekil 18: Çin'in Kırmızı Et, Domuz Eti ve Beyaz Et Tüketimi ( ) 5,70 46, ,80 Kırmızı Et Domuz Eti Beyaz Et 6,10 42, ,80 6,10 46, ,50 5,60 48, ,80 5,90 50, ,20 Kaynak: OECD-FAO Agricultural Outlook Pedro Conceicau, Ronald U Mendoza,Anatomy of the Gloabal Food Crisis, Haziran 2008.(Erişim) ils&catid=8&publicationz2id=171&itemid=77 s. 22, 27 Ağustos 2010

39 27 Miktar (Bin ton) ,92 228,22 238,28 242,49 288,04 297,01 361,07 99,79 100,5 108,91 120,3 125,8 132,25 394,63 402,25 350,23 383,53 155,77 162,2 172,97 152,6 165, Yıllar Şekil 19: Çin'in Peynir ve Tereyağı Tüketimi( ) Peynir Tereyağı Kaynak: OECD-FAO Agricultural Outlook Şekil 18 ve Şekil 19 da 2000 ve 2010 yılları arasında Çin de tüketilen ve kaliteli gıda olarak kabul edilen toplam et (kırmızı et, domuz eti ve beyaz et) ve süt ürünleri (peynir ve tereyağı) miktarları yer almaktadır. 21 Çin de özellikle beyaz et ve domuz eti tüketimi 2000 yılından 2009 yılına kadar düzenli olarak artmıştır. Yaklaşık 10 yıllık bir süre içerisinde bu artış oranları beyaz et için %33 domuz eti için %18 dir. Peynir ve tereyağı tüketimi de 2008 yılına kadar düzenli olarak artış göstermiştir. Bu verilerde tüketim alışkanlıklarındaki değişiklikleri açıkça göstermektedir. Gelir ile birlikte tüketim alışkanlıklarındaki değişimin anlaşılabilmesi açısından farklı ülkelerin tüketim alışkanlıklarının karşılaştırılması anlamlı olacaktır. Aşağıdaki tabloda Hindistan, Çin, Brezilya ve Nijerya da bazı ürünlerin 2005 yılı kişi başı tüketim miktarının 1990 yılındaki tüketim miktarına oranları görülebilir. 22 Tablo verilerinden de görülebileceği üzere 21 OECD-FAO Agricultural Outlook , by commodity (Erişim) Joachim von Braun, High and Rising Food Prices, May 6, (Erişim) 08 Ocak 2010, s.3