HİDROELEKTRİK ENERJİ POTANSİYELİ

Transkript

1 Dursun Yıldız İnşaat Mühendisi TÜRKİYE NİN HİDROELEKTRİK ENERJİ POTANSİYELİ ve POLİTİKALARI Topografik yapısı ve hidrolojik özellikleri Türkiye yi hidroelektrik enerji üretiminde avantajlı kılıyor. Ucuz, temiz ve güvenilir elektrik enerjisi üretiminin, bir ülkenin kalkınma ve sosyoekonomik gelişmesindeki anahtar rolü açıktır. Bu nedenle bu niteliklere sahip elektrik enerjisinin üretilebileceği yerli ve yenilenebilir kaynakların öncelikli olarak geliştirilmesi büyük önem taşmaktadır. Hidroelektrik santraller (HES) yükseklerden akışa geçen suların potansiyel enerjisini türbin ve jeneratörler vasıtasıyla elektrik enerjisine çeviren enerji üretim tesisleridir. Ortalama yüksekliği 1300 m. olan ülkemizde akarsu eğimleri de fazladır. Bu topoğrafik yapı ve hidrolojik koşullar ülkemizi hidroelektrik enerji üretimi açısından avantajlı kılmaktadır. Hidroelektrik enerji santrallerinin yerli kaynak kullanma avantajının yanı sıra işletme, çevre ve stratejik açılardan da avantajları bulunmaktadır. Tüm bu avantajlar, bu tesisleri ulusal çıkarlarımız için bir an önce geliştirilmesi gereken enerji tesisleri arasına koymaktadır. Bu nedenle bu makalede hidroelektrik enerji potansiyelimiz ve politikalarımız teknik ve stratejik olarak analiz edilmeye çalışılmıştır. 41

2 Hidroelektrik Enerji Potansiyelimiz Bir ülkedeki bütün doğal akışların yüzde yüz verimle değerlendirilebilmesi varsayımına dayanılarak Yurtdışından enerji temininde dönemsel sıkıntıların ortaya çıkması durumunda barajların devreye girerek sıkıntının hafifletilebilmesi mümkündür. Tümüyle yerli kaynak kullanan hidroelektrik santrallerin geliştirilmesi, enerjide dışa bağımlılığı azaltarak enerji güvenliğimizin ve dolayısıyla ulusal güvenliğimizin tehdide maruz kalmasını engelleme olanağı tanımaktadır. hesaplanan hidroelektrik potansiyel, o ülkenin brüt teorik hidroelektrik potansiyeli dir. Ancak mevcut teknolojilerle bu potansiyelin tümünün kullanılması mümkün olmadığından mevcut teknoloji ile değerlendirilebilecek azami potansiyele teknik yapılabilir hidroelektrik potansiyel denir. Öte yandan teknik yapılabilirliği olan her tesis ekonomik yapılabilirliği olan tesis olmayabilir. Bu nedenle teknik potansiyelin, mevcut ve beklenen yerel ekonomik şartlar içinde geliştirilebilecek bölümü ekonomik yapılabilir hidroelektrik potansiyel olarak adlandırılır. Türkiye nin teorik hidroelektrik potansiyeli dünya teorik potansiyelinin yüzde 1 i, ekonomik potansiyeli ise Avrupa ekonomik potansiyelinin yüzde 16 sıdır. Halen teknik ve ekonomik olarak geliştirilebileceği belirlenen 126 milyar kwh/yıllık Türkiye hidrolik enerji potansiyelinin yaklaşık 45 milyar kwh/yıllık (yüzde 36) kısmı işletmede, 11 milyar kwh/yıllık kısmı inşa halindedir. Ülkemizin teknik ve ekonomik hidroelektrik potansiyelinin yeniden belirlenmesine yönelik olarak ilgili kurum ve kuruluşların işbirliği ile çeşitli projeler yürütülmektedir. Hidroelektrik Enerji Tesislerinin Farklı İşletme Özellikleri Ülkemizde elektrik enerjisi ile ilgili yorum ve değerlendirmelerde enerji üretim tesislerinin işletme özelliklerinin dikkate alınmıyor olması konunun gerçek boyutları ile incelenebilmesini zorlaştırmaktadır. Esas olarak elektrik enerjisi üretim kaynakları iki ana grupta ele alınabilir: Bunlar; termik santraller, nükleer santraller ve tabi debili HES lerin oluşturduğu baz 1 gruplar ve biriktirmeli HES lerin oluşturduğu Pik = Puant 2 gruplardır. Bu grupların kendilerine has işletme ve üretim özellikleri bulunmaktadır. Bu özellikler, termik santrallerin, HES lerin alternatifleri olamayacağını, yani işletme özellikleri nedeniyle onların işlevlerini yerine getirmelerinin mümkün olmadığını ortaya koymaktadır. 3 Santrallerin enerji kaynağı türlerine göre farklı çalışma durumları, 2003 yılında elektrik enerjisi tüketiminin maksimum olduğu 19 Aralık günü için aşağıdaki şekilde verilmektedir. Tablo-1: Santrallerin Enerji Kaynağı Türlerine Göre Çalışma Durumları MW H YD R O L YK YTHAL KÖMÜR T Aª K Ö MÜR Ü L YN YYT DI? SATIM D O D AL G AZ S IV I YAK I T T O P L AMI Kaynak: Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasite Projeksiyonu ( ) Raporu, APK Dairesi Başkanlığı, Ağustos DI? ALIM 42 Stratejik Analiz, Mart 07

3 Hidroelektrik Potansiyelimizdeki Artış Teknik hidroelektrik potansiyelde zamanla teknik olanakların artmasına bağlı olarak bir artış beklenebilir. Buna karşılık ekonomik hidroelektrik potansiyel, dünyadaki ve o ülkedeki ekonomik konjonktüre bağlı olarak büyük değişimler gösterebilir. Şekil 1 de ülkemizin ekonomik hidroelektrik potansiyelinin son 40 yıllık değişimi verilmiştir. Uzun dönemde gerek inşaat tekniğinde gerekse HES lerin elektromekanik teçhizat üretiminde olabilecek gelişmeler sonucunda maliyetlerde azalma ve buna bağlı olarak da ilave küçük HES potansiyelinin geliştirilmesinde artış beklenebilir. Devlet Su İşleri (DSİ) tarafından yapılan ön tahmin hesaplarında 126 milyar kwh/yıl olan hidroelektrik enerji potansiyelimizin 163 milyar kwh/ yıl a yükselebileceği görülmüştür yılı itibarıyla ülkemizin geliştirilebilecek toplam hidroelektrik enerji potansiyeli kurulu gücü MW olarak verilmektedir. Halen hidroelektrik potansiyelimizin ortalama enerji üretimi olarak yüzde 36 sı işletmede, yüzde 10 u inşa halinde olup geriye kalan yüzde 54 ü ise geliştirilmek üzere beklemektedir. 4 Hidroelektrik Santrallerin Avantajları Diğer alternatifleri karşısında hidroelektrik santrallerin sahip olduğu avantajlar; ekonomik, çevresel ve stratejik olmak üzere üç ana grupta toplanabilir. Şekil 1: Havza Gelişme Planlarına Göre Türkiye nin Ekonomik Olarak Yararlanılabilir Hidroelektrik Potansiyelinin Zamanla Değişimi Kaynak: Ünal Öziş, Su Kuvveti Tesislerinin Planlama Esasları, Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi Yayını, 1991, İzmir. Şekil 2 : Hidroelektrik Santrallerin Mevcut Durumu Kaynak: Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, 10 Şubat

4 Ekonomik olarak ele alındığında, hidroelektrik santrallerin yatırımının büyük bir bölümünün ulusal olduğu ve yapılan harcamaların yaklaşık yüzde 75 inin yurtiçi harcaması olarak yapıldığı görülmektedir. 5 Tükettiğimiz toplam enerjinin önemli bir bölümü elektrik enerjisidir. Elektrik üretiminde Türkiye nin kullanabileceği çok zengin bir hidroelektrik potansiyeli olmasına rağmen, üretim ve işletme planlamasının ulusal çıkarlarımıza uygun yapılmamış olması nedeniyle, Türkiye elektrik üretiminde de dışarıya giderek daha bağımlı hale gelmektedir. Üretim Mwh Üretim MWH Bir diğer deyişle HES yatırımlarında ithal mal ve hizmetlerin toplam yatırıma oranı ve dolayısıyla döviz harcaması en düşük seviyededir. Bunun yanı sıra yakıt gideri olmadığı için ilk yatırım dışında işletme süresince de herhangi bir döviz harcaması yoktur. HES lerin ekonomik ömrü diğer enerji tesislerine göre daha uzun olup işletme giderleri de en aşağı derecede yer almaktadır. Örneğin, TEAŞ istatistiklerine göre birim işletme maliyeti HES lerde 0,15 cent/kwh iken linyit santralleri için 2,98 cent/kwh, doğalgaz santrallerinde ise 3,85 cent/kwh tir. Hidroelektrik santraller birkaç dakika içinde işletmeye alınıp işletmeden çıkabilirler. İşletmede esneklik ve Şekil 3: Doğalgaz ve Hidroelektrik Enerji Üretimi Doğalgaz Enerji Üretimi Hidrolik Enerji Üretimi Y l l ar 1997 Kaynak : Elektrik Enerjisinde Ulusal Politika İhtiyacımız, Elektrik Enerjisinde Bugün ve Geleceğimiz Raporu, Ulusal Sanayici ve İşadamları Derneği, İstanbul, Yıllar 2005 kolaylık sağlayan bu özellikleri ile HES ler, sistemin işletmesinde yük dengelenmesi ve frekans ayarı açısından önemli bir işlev üstlenirler. HES lerin orta vadede düşük üretim maliyeti, piyasada rekabetin oluşmasına ve ucuz elektrik arzına en büyük katkıyı sağlar. HES lerde üretilen enerji yeşil ve yenilenebilir olması nedeniyle teşvik edilmekte ve tüketimi özendirilmektedir. Barajlı HES ler istendiği zaman devreye alınabileceği için pik tüketim saatlerinde yurtdışına elektrik satışına olanak tanırlar. Çevre koruma hassasiyeti olan kesimler, doğal ekolojik dengeyi bozduğu ve biyolojik çeşitliliği azalttığı için büyük barajların yapımına karşı çıkmaktadır. Ancak barajlar ve HES ler alternatif enerji tesisleri arasında en fazla çevre dostu olan tesislerdir. Enerji üretiminin hızla arttığı ve bu enerjinin mevcut teknolojik olanaklar çerçevesinde en fazla çevre dostu olan tesislerde üretilmesi gerektiği dikkate alınırsa, HES lerin önemi daha açık ortaya çıkmaktadır. HES lerin herhangi bir sera gazı emisyonu ve katı atık sorunu yoktur. Enerji kaynağı doğal nehir yatağından akan su olduğu için, ithal kaynaklar gibi gemi veya boru hatları vb. ilave ulaştırma ve iletim tesislerine ihtiyaç duymazlar. Bu nedenle bu ilave tesislerin ve taşımanın yaratabileceği çevresel sorunlar ve riskler HES lerde yoktur. Bunun yanı sıra enerji üretimi amaçlı yapılan barajlar kademeli olarak suyun hızının azalmasına ve erozyonun da belirli ölçülerde önlenmesine yardımcı olurlar. HES ler türbinden geçirdiği suyu sadece enerji üretimi amacıyla kullanır ve yine nehir yatağına bırakır. Bu nedenle HES ler enerji üretirken üretim kaynağını sadece kullanan ama tüketmeyen ender enerji tesisleridir. Bu su daha sonra başka amaçlarla da kullanılabilir. Bu tesislerin tükettiği hiçbir doğal kaynak yoktur. Ülkemizde barajlı depolamalı HES ler halen yıllık üretim kapasitelerinin yarısı kadar üretilebilecek enerjiyi depolayabilmektedirler. Bu santrallerin ortalama altı aylık elektrik üretiminin kriz koşullarında kullanılabilir olması HES lerin sunduğu önemli stratejik bir avantajdır. Bir diğer deyişle; yakın geçmişte de örneklerini yaşadığımız gibi yurtdışı enerji kaynak temininde dönemsel sıkıntıların ortaya çıkması durumunda barajların devreye girmesi ve sıkıntının ulusal bir kaynak kullanılarak hafifletilebilmesi mümkündür. Tümüyle yerli kaynak kullanan HES lerin geliştirilmesi, enerjide dışa bağımlılığı 44 Stratejik Analiz, Mart 07

5 Hidroelektrik enerji üretimi giderek düşerken, doğalgaz kombine çevrim santralleriyle enerji üretimi hızla arttı. Bu durum da, doğalgaza olan bağımlılığın risklerini çoğalttı. azaltarak enerji güvenliğimizin ve ulusal güvenliğimizin tehdit altına girmesini engelleme olanağı da tanımaktadır. Bunun yanı sıra hidroelektrik santrallerde üretilecek ilave her 1 milyar kwh elektrik, yaklaşık 500 bin ton daha az kömür ithali veya 215 milyon ton m 3 daha az doğalgaz tüketilmesi anlamına gelmektedir. 6 Elektrik Enerjisi Üretiminde Hızla Artan Doğalgaz Bağımlılığı Sekizinci beş yıllık Kalkınma Planı nın 1414 üncü maddesinde; Hidrolik santrallerden yüzde 70 verim alınabilmesi bir sorun olarak gündemde durmaktadır,1423 üncü maddesinde ise; Sektör kaynakları arasında doğalgazın önemli bir yeri ve önemi bulunmaktadır. Fiyat, verimlilik ve çevre açısından avantajları ile doğalgazın tüketim payının artırılması amaçlanmaktadır şeklindeki değerlendirmelerden sonra doğalgaz ile enerji üretimi artmıştır. Ülkemizde tüketilen toplam enerjinin önemli bölümü elektrik enerjisi olarak tüketilmektedir. Elektrik enerjisinin yaklaşık yüzde 50 si sanayide kullanılmaktadır. Elektrik üretiminde Türkiye nin diğer doğal kaynakları dışında kullanabileceği çok zengin bir hidroelektrik potansiyeli vardır. Buna rağmen, Türkiye elektrik üretiminde de giderek daha çok dışa bağımlı hale gelmektedir. Şekil-3 incelendiğinde 1998 yılından itibaren hidroelektrik enerji üretiminin düştüğü ve bunun yerine doğalgaz kombine çevrim santralarıyla enerji üretiminin hızla arttığı görülmektedir. Aynı şekilde 1995 yılından itibaren doğal gaz ile elektrik enerjisi üretimindeki hızlı artış eğilimi dikkat çekmektedir. Bu süreçte Türkiye nin toplam elektrik enerjisi üretimi de artmaktadır. Doğalgaz kurulu gücünün hızlı bir artışa geçtiği 1998 yılından bu yana, hidrolik kurulu güç artma- 45

6 sına rağmen hidroelektrik enerji üretiminde çarpıcı bir üretim düşüşü ortaya çıkmıştır. Bunda kısmen yaşanan kurak periyodun da etkisi olmasına rağmen Hidroelektrik potansiyelimizin yüzde 36 sı işletmede, yüzde 10 u inşa halinde olup geriye kalan yüzde 54 ü ise geliştirilmek üzere beklemektedir. Bu yerli kaynakların bir an evvel değerlendirilememesi durumunda ise, ilk yatırım maliyetleri daha düşük ve inşaat süresi kısa olan doğalgaz kombine çevrim santralleri yapılacaktır. Ancak bu durum, enerjide yabancı kaynak bağımlılığını tehlikeli oranlara çıkaracaktır. ana sebebin doğalgaz üretimine alan açmak politikası olduğu görüşü ağırlık kazanmıştır. Bu durum, doğalgaz anlaşmaları nedeniyle mevcut HES in kurulu gücünden üretilebilecek enerji miktarının kısıtlandığını ve bu tehlikenin gelecek için de var olduğunu düşündürtmektedir. Şekil-3 te de görüldüğü gibi yılları arasında hidroelektrik enerji üretiminde yılda ortalama yüzde 17,5 lik bir düşüş yaşanmıştır. Bu düşüşün nedeni şöyle açıklanmıştır: 7 Ülkemizde yaşanan elektrik enerjisi krizi sırasında verimsiz olarak çalışan termik santrallerin açığını kapatmak amacıyla pik karakterde çalıştırılması gereken büyük depolamalı HES lerin baz karakterli olarak çalıştırılması nedeniyle rezervuarlardan planlanandan daha fazla su çekilmiştir. Bu nedenle rezervuar su seviyelerinin azalmasına bağlı olarak HES ler daha az enerji üretmişlerdir olarak açıklanmıştır. Ancak linyit santrallerinin söz konusu periyotta üretimlerini sürekli olarak artırdığı, yıllarında tam kapasitedeki üretimleri olarak kullanım sürelerinde en yükseğe ulaştığı tespit edilmiştir. Bu nedenle bu açıklama hidroelektrik enerjide yaşanan düşüşün gerçek nedenini ortaya koymaktan uzaktır. Bu düşüşün belirli bir oranda o dönemde yaşanan kurak periyotla ilişkisi olduğu söylenebilir. Ancak temel nedenin, yapılan doğalgaz anlaşmaları nedeniyle üretimde doğalgaz santrallerine verilen öncelik olduğu görüşü ağırlık kazanmıştır. Hidroelektrik Enerji Üretimini Teşvik Politikaları Elektrik enerjisi sektörünün yeniden yapılanması 1980 sonrasında dünya genelinde global bir politika olarak ele alınmış ve bu politika, yansımalarını Türkiye de de göstermiştir. Türkiye de 1990 lı yıllarda aşama aşama uygulamaya geçirilen bu politika çerçevesinde çeşitli yasal düzenlemeler yapılmış, kurulan yatırım ve finansman modelleri ve son olarak alım garantisi ile bu alana özel sektörün katılımı teşvik edilmiştir. Ancak başlangıçtaki yap, işlet ve yap, işlet, devret modellerinde yapılan anlaşmalardaki çok yüksek olan enerji satış fiyatı ve hukuksal sorunlar nedeni ile süreç kesintiye uğramıştır. Daha sonra Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu kurulmuş ve lisans alma usulü olarak getirilen yeni model için yasa ve yönetmelikler çıkartılmıştır. Bu süreçte yenilenebilir enerji kaynaklarının enerji üretiminde kullanımının teşviki için çıkartılan yasa ve yönetmeliklerde yenilenebilir enerji su kaynağı tanımında dikkat çekici değişiklikler yapıldığı görülmektedir. Yenilenebilir Enerji Kaynağı Tanımı Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) tarafından Resmî Gazete de 4 Ağustos 2002 tarihinde yayınlanarak yürürlüğe giren yeni Lisans Yönetmeliği bütün nehir santralleri ile 20 MW ve altında kurulu gücü olan barajlı hidroelektrik santrallerini, yenilenebilir (yeşil) enerji kaynağı olarak tanımlamaktadır. Bu tanım daha sonra 28 Şubat 2003 te Resmî Gazete de yayınlanan değişiklikle, 50 MW ve altındaki nehir santralleri ile rezervuar hacmi yüz milyon metreküpün veya rezervuar alanı onbeş kilometrekarenin altında olan hidroelektrik tesisler olarak değiştirilmiştir. Daha sonra 18 Mayıs 2005 tarihli Resmî Gazete de yayınlanan 5346 no lu Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretim Maksatlı Kullanımına İlişkin Kanun da ise su kullanan yenilenebilir enerji kaynakları, kanal veya nehir tipi veya rezervuar alanı on beş kilometrekarenin altındaki hidroelektrik tesisler olarak tanımlanmıştır. Bu kısıtlamanın yasa içinde yer almasının nedeni, Avrupa Birliği nin (AB) bu alanı düzenleyen yasa ve yönetmelikleri değildir. Aslında AB ülkelerinin iç mevzuatlarında büyük HES lerin teşvik dışında bırakılması, bu ülkelerin hidroelektrik kapasitenin tamamına yakınını geliştirmiş olmalarından normal 46 Stratejik Analiz, Mart 07

7 karşılanabilir. Buna rağmen, 27 Ekim 2001 tarihli AB bülteninde yayınlanarak kesinleşen Dahili Elektrik Pazarındaki Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Üretilen Elektriğin Teşvik Edilmesi yönetmeliğinde 8 ; daha önceki taslaklarında 10 MW ve altındaki tesisler için kullanılan küçük hidro tanımı kaldırılarak hidroelektrik santrallerin tümü nün yenilenebilir enerji kaynağı sayılması ve teşvik edilmesi öngörülmüştür. Bu durum, yasadaki kısıtlamanın müzakere sürecinde olduğumuz AB yönetmeliklerinden gelen bir kısıtlama olmadığını ortaya koymaktadır. Ülkemizde bir yandan yenilenebilir ve yerli kaynaklarımız arasındaki hidroelektrik enerji potansiyelimizin geliştirilmesi için bir dizi teşvikler uygulanırken diğer taraftan yasada yer alan bu kısıtlama ile bu alandaki gelişme sınırlandırılmaktadır. Bu sınırlama ile, 2012 yılında karşılanamayacağından endişe edilen puant enerji talebinin karşılanabilmesi için barajlı depolamalı HES lere duyulan ihtiyaç göz ardı edilmekte veya bu barajlar için gerekli finansmanın ulusal bütçeden karşılanması planlanmaktadır. Büyük barajlarımızın finansmanının ulusal bütçeden karşılanmasının ve DSİ tarafından inşa edilmesinin ulusal çıkarlarımız açısından tercih edilmesi gerekir. Burada yapılan tespitler, mevcut durumun belirlenmesi ve hidroelektrik enerji üretimine uygulanan teşvikle geliştirilebilecek potansiyelin pratik sınırındaki göreceli düşüklüğünün ortaya konması açısından önem taşımaktadır. Yasada yer alan tanımdaki rezervuar alanı 15 km 2 den küçük kısıtlaması dikkate alınarak bir inceleme yapıldığında; Bugüne değin işletmeye açılan tüm HES lerin yıllık ortalama üretim olarak yüzde 83 ünün, DSİ Genel Müdürlüğü tarafından inşa ettirilmekte olan HES lerin yıllık ortalama üretim olarak yüzde 54 ünün, DSİ tarafından kati projeleri hazırlanmış olan HES lerin yıllık ortalama üretim olarak yüzde 92 sinin kaynağının yenilenebilir enerji kaynağı olarak değerlendirilemeyeceği ve bu alandaki teşvik ve desteklerden yararlanamayacağı ortaya çıkmaktadır. Diğer taraftan Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) Araştırma Planlama Koordinasyon Dairesi Başkanlığı tarafından Ağustos 2005 te hazırlanan Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasite Projeksiyonu ( ) Raporu nda Projelerin bugünkü gelişme eğilimi ve talebin yılda yüzde 8,4 artması ve 2010 yılında 242 milyar kwh 2014 yılında 330 milyar kwh a ulaşması durumunda; 2012 yılından başlayarak PUANT TALEP karşılanamamaktadır. Bu talebin güvenilir olarak karşılanabilmesi için 6900 MW ı rüzgar ve hidrolik, MW ı termik olmak üzere MW yeni kapasite ilavesine gerek duyulmaktadır denmektedir. Ancak yılları arasında işletmeye girmesi öngörülen inşa halindeki ve lisans almış hidroelektrik enerji santrallerinin kurulu güce katkısının 4100 MW olacağı ve bu ilave kapasitenin 2012 yılından itibaren yeterli olmayacağı Mayıs 2006 da EPDK tarafından belirtilmiştir. 9 Bunun için 2010 yılından itibaren her yıl puant güç talebine yönelik yaklaşık 3000 MW lık bir kurulu güç tesisi gerekmektedir. Puant talep ise yazının başında söz edildiği gibi en uygun şekilde barajlı depolamalı HES lerle karşılanabilecek bir taleptir. Ancak bu tip HES lerin büyük çoğunluğu Yenilenebilir Enerji Yasası ndaki kısıt kapsamına girdiğinden yatırım finansmanının ulusal bütçeden karşılanması gerekecektir. Mevcut bütçe olanakları dikkate alındığında gerekli ödeneğin ayrılması zor görünmektedir. Bu da puant talebin HES lerle karşılanmasının zor olacağını ve kolay yatırım desteği bulan ve çabuk inşa edilen alternatif santrallerin aranacağını ortaya koymaktadır. Elektrik Enerjisinin Stratejik Önemi 1988 yılında yayınlanan TUSİAD Enerji Raporu nda ülkemizde endüstrinin gereksinim duyduğu enerjinin yüzde 57,4 ünün elektrik enerjisinden sağlandığı, bu bağımlılığın dünya ülkelerinde yüzde 42,2 düzeyinde olduğu belirtilmektedir. Bu açıdan bakıldığında da elektrik enerjimizin ucuz, temiz ve güvenilir olmasının önemi artmaktadır. Ülkemizin hidroelektrik enerji potansiyeli topoğrafik ve hidrolojik özellikler açısından tüm yurda eşit olarak dağılmamıştır. Bu dağılımda Dicle ve Fırat Havzası ve dolayısıyla GAP bölgesi barajları ağırlıklı bir yer tutmaktadır yılında üretilen hidroelektrik enerjinin yüzde 47 sinin sadece Keban, 47

8 % Karakaya ve Atatürk barajlarından üretildiği dikkate alındığında Fırat Havzası nın ülkemizin hidroelektrik üretim potansiyeli içindeki yeri ve önemi ortaya çıkmaktadır. Fırat üzerindeki bu potansiyelin geliştirilmesi sürecinde karşılaşılan birçok engelin aşılarak bu projelerin tamamlanmasının ekonomik ve stratejik önemi bugün daha açık bir şekilde görülmektedir. Bu durum, geliştirilmeyi bekleyen diğer hidroelektrik projelerimiz için örnek olmalıdır. Yerli Kaynaklar Geliştirilemezse Çözüm Doğalgaz Olacak Ülkemizde gerek talebin daha yüksek gerçekleşme ihtimalinin ortaya çıkması gerekse HES ve diğer santrallerin yapımındaki gecikmelerden kaynaklanabilecek arz açığının kapatılmasına yönelik ilave kapasite yaratılması için öncelikli olarak doğalgaz santralleri düşünülecektir. Bir diğer deyişle gerekli olması halinde sisteme eklenmesi düşünülen ilave kapasite, doğalgaz santralleri olacaktır. Doğalgaz santralleri planlama içinde arz talep dengesindeki açığın hızla kapatılabilmesi açısından uygun ve gerekli bir çözüm alternatifi olarak ele alınabilir. Ancak enerji üretiminde dışa bağımlı olduğumuz pahalı bir kaynağı, planlandığı dönemden daha önce kullanmaya başlama zorunluluğu, hem enerji maliyeti hem de artan bağımlılık açısından olumsuzluklar yaratmaktadır. Şekil-4: 2006 Yılında Üretilen Elektrik Enerjisinin Kaynaklara Göre Dağılımı K ömür A karyakıt D oğal gaz H idrolik R üzgar,jeoter. Kaynak: Bu nedenle ülkemizde doğalgaza en az ihtiyaç duyulacak şekilde diğer yerli yakıt kullanan santrallerin bir an önce devreye alınabilmesi için her türlü yasal, kurumsal ve yönetsel düzenlemelerin hızla gerçekleştirilmesi ve uygulamanın önünün bir an önce açılması gereklidir. Bunun dışındaki bir politikanın doğalgaza öncelik verme amacına yönelik olduğu şeklinde değerlendirilmesi kaçınılmazdır. Çünkü yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarının geliştirilmesindeki gecikme, üretim planlarından sapılması ve talebin başka bir kaynakla sağlanması sonucunu doğuracaktır. Bu kaynağın doğalgaz olma ihtimali çok yüksektir. Ülkemizde elektrik enerjisi üretiminde yaşanan sorun; doğalgazın enerji kaynağı olarak kullanılması değil, bu kaynağı yerli, ucuz ve temiz enerji kaynaklarımızdan önce kullanarak kıt mali kaynaklarımızın yurtdışına akıtılmasıdır. Bunun yanı sıra kısa ve orta vadede gerekmediği halde, ülkenin enerji kaynağı açısından dışa bağımlılık oranının artırılıyor olmasıdır. Bir diğer deyişle sorun elektrik enerjisi üretim ve işletme planlamasının rasyonel ve ulusal çıkarlarımızı gözeten bir şekilde yapılmamış olması sorunudur. Kurumlar arası koordinasyonsuzluk, yönetsel ve yapısal sorunlar ile finansman zorluklarının ortaya çıkarttığı bu durum HES lerin inşasında plan hedeflerine ulaşılamayabileceğini göstermektedir. Elektrik Enerjisi Üretim Planlama Çalışmasındaki yüksek talep senaryolarında da ilave santral kurulu güç tercihinin doğalgaz yönünde olduğu göze çarpmaktadır. 10 Sonuç ve Öneriler Hidroelektrik enerji tesislerinin üretim maliyetlerinin düşük olması, enerji kaynağının yerli ve yenilenebilir olması ve alternatiflerinden çok daha fazla çevre dostu olması, değişken olan enerji talebine uyum sağlayabilme özelliğine sahip olması gibi avantajları bu tesislerin öncelikli olarak geliştirilmesini gerekli kılan etmenlerdir. İlk yatırım maliyetinin yüksek olması, üretimlerinin hidrolojik şartlara bağımlı olması gibi bazı dezavantajları, sağladıkları avantajların yanında önemsiz kalmaktadır. Bu nedenle ülkemizin hidroelektrik enerji potansiyelinin arta kalan yüzde 65 inin öncelikli olarak geliştirilmesi ulusal çıkarlarımız açısından çok önemlidir. Bunun için öncelikle bu gelişimi engelleyen etmenlerin ortadan kaldırılması gerekmektedir. Uzun 48 Stratejik Analiz, Mart 07

9 vadeli al ya da öde şartlı doğalgaz anlaşmaları bu konuda en etkili kısıtlama olmuştur. Bunun peşinden, ulusal bütçeden ayrılması gereken paydaki düşüklük gelmiştir. Bu süreç sonunda teknik ve ekonomik potansiyelimizin ancak yüzde 35 i oranında bir gelişme sağlanabilmiştir. Bu gelişmenin sağlıklı bir şekilde ilerlemesinin önünde halen ekonomik, bürokratik, hukuksal ve kurumsal engeller yer almaktadır. Bu gelişmenin hızlanmaması durumunda, artan talebi karşılayabilmek için HES lerin yerine işletme özellikleri açısından talebe yanıt verebilecek, ilk yatırım maliyetleri daha düşük ve inşaat süresi kısa olan doğalgaz kombine çevrim santralleri yapılacaktır. Bu durum, enerjide yabancı kaynak bağımlılığının tehlikeli oranlara çıkmasına neden olacaktır. Mevcut durum ve yapılan üretim planlamaları ülkemizin kısa ve orta vadede doğalgaz bağımlılığının artacağını, bunun sonucu olarak da elektrik enerjisi fiyatlarının düşük seviyelere çekilebilmesinin zor olacağını ortaya koymaktadır. Bu nedenle Türkiye; yerli kaynaklarının geliştirilmesinin önündeki sorunları aşmak, gerekli finansmanı sağlamak için modeller üretmek ve uygulamada yerli kaynaklardan yana irade göstermek zorundadır. Ülkemizdeki sorun bir enerji sorunu değil, tüm süreci yabancı etkilerden arındırarak ulusal bir yönetim politikası uygulama sorunudur. Bu süreçte farklı işletme özellikleri ve avantajları dikkate alınarak HES lerin yapımına öncelik verilmesinin önündeki engellerin kaldırılması önemli bir adım olacaktır. Ülkemizde elektrik sektörünün sorunlarının artık sonuçları değil sebepleri ele alınarak analiz edilmesi ve siyasi iradenin ulusal çıkarlarımıza uygun çözümler üretmesi büyük önem ve öncelik taşımaktadır. SA Dipnotlar 1 Devreye alınıp çıkarılmaları göreceli olarak daha zor olan ve günlük sabit enerji ihtiyacını karşılayacak şekilde işletilen santral grubu. 2 Biriktirmeli hidroelektrik enerji santrallerinden oluşan ve gün içerisinde pik saatlerde artan enerji gereksinimini karşılayacak şekilde işletilen santral grubu. HES lerin yetersiz kalması durumunda doğalgaz kombine çevrim santraları da bu gruba dahil olmaktadır. 3 İstemi Ünsal, Hidroelektrik Potansiyelimiz ve Enerji Politikalarımız, FORSNET Bilgi Teknolojileri ve Yayıncılık Ltd., Ankara, Atilla Ataç ve Ahmet Leblebici, Türkiye de Hidroelektrik Enerjinin Gelişimi, Türkiye 10. Enerji Kongresi Bildiriler Kitabı, Cilt 1, DEK Türk Milli Komitesi, Kasım 2006, Ankara. 5 Nadi Bakır, Türkiye nin Hidroelektrik Potansiyelinin Yeniden Değerlendirilmesi Raporu, ERE Müh.İnş. ve Tic.A.Ş., Ankara, Mayıs A.g.e 7 DEK Türk Milli Komitesi Elektrik Enerjisi Sektörü Raporu,.11 Ek Bölümü, Aralık 2004, Ankara yılı itibarıyla ülkemizde üretilen 175,7 milyar kwh elektrik enerjisinde doğalgaz kombine çevrim santralarıyla üretilen elektrik enerjisinin payı yüzde 44 olmuştur. Bkz. Şekil 4. 8 DIRECTIVE 2001/77/EC of the European Parliament and of the Council of 27 September 2001 on the Promotion of Electricity Produced from Renewable Energy Sources in the Internal Electricity Market, EN Official Journal of the European Communities, , L 283/33. 9 Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasite Projeksiyonu ( ) Raporu, APK Dairesi Başkanlığı, Haziran Türkiye Elektrik Enerjisi Üretim Planlama Çalışması ( ) Raporu, APK Dairesi Başkanlığı, Ankara, Ekim