Depresyon Etiyolojisinde Etnik Köken ve Arkadaşlık Örüntülerinin Etkisi

Transkript

1 Depresyon Etiyolojisinde Etnik Köken ve Arkadaşlık Örüntülerinin Etkisi Mete Sefa Uysal Özde Alıcıoğlu Uğur Tosun Giriş Türkiye de etnisiteye dayalı toplumsal problemlerin uzun bir tarihi vardır. Bu problemlerle ilgili yüzlerce sosyolojik, siyasi, antropolojik analizler yapılmış, tezleri ve anti-tezleri ile çeşitli ideolojik bakış açılarından hareketle çok defalar çalışılmıştır. Ancak Türkiye deki farklı etnik kökene sahip toplulukların yaşadığı ve bu toplulukların bir arada yaşamalarının beraberinde getirdiği toplumsal sorunlar ele alınırken sıklıkla ele alınmayan başlıklar bulunmaktadır. Örneğin, bu toplulukları oluşturan kişiler tekil bireylerdir ve bu kişilerin kolektif yaşantıları, travmaları, duyguları, ideolojileri ve sıkıntıları olduğu kadar, onların herhangi bir etnik kökene mensup olmaktan tamamen bağımsız olarak oluşan ve süregelen psikolojik süreçleri ve sorunları da mevcuttur. Bu araştırmanın amacı kişilerin arkadaşlık örüntülerinin etnik kökenleriyle, büyüdükleri yerle, nereli olduklarıyla örtüşüklüğünü saptayarak, bu örüntülerin basitliğinin (etnik köken ve kültürel etmenlerden bağımsızlığı) ya da etnik köken, din, mezhep ve doğum yeri gibi çok etmene dayalı karmaşıklığının (etnik köken ve kültürel etmenlerle ilişkisi) depresyon düzeylerindeki farkı yordayıp yordamayacağını saptamaktır. Bugüne kadar etnik ayrımlarla ilgili problemlerin çoğunlukla sosyolojik yaklaşımlarla, depresyonun ise yalnızca psikolojik olgularla açıklanmaya çalışıldığı ülkemizde, insanın çok disiplinli bakış açılarıyla ele alınabilecek karmaşıklıkta bir yapı olduğu gerçeği unutulmaktadır. Haliyle günümüzün en yaygın psikolojik problemlerinden olan depresyonun, bireyin günlük yaşantısında muhatap olduğu tüm iç ve dış gruplardan ve bu grupların maruz kaldığı ya da uyguladığı etnik ayrımlardan ayrık bir şekilde ele alınamayacağı; ülkemizin büyük toplumsal sorunlarından olan etnik ve dini grupların

2 146 Eleştirel Psikoloji Bülteni, Sayı 6, Nisan 2015 uyguladığı ve maruz kaldığı ayrımcılığın da bu grupları oluşturan tekil bireylerin yaşadığı psikolojik süreçlerden bağımsız bir şekilde anlaşılamayacağına ilişkin görgül veri elde etmek araştırmanın başlıca amacıdır. Depresyon Fenomenolojisi ve Kültürel Etmenler Çalışmanın amacında belirtilen etnik köken ırksal bir bakışı değil, kültürel farklılaşmayı ve Türkiye deki güncel, siyasi ve etnik sorunların şekillendirdiği ilişki örüntülerini ve ötekileştirme cangılının Türk-Kürt Sorununa ilişkin altyapısını nitelemektedir. Kültürel etmenlerin depresyona etkisini inceleyen pek çok araştırma yapılmıştır. Kültürel etmenleri baz alan bu denli çok araştırmanın yapılması tesadüf değildir. Çünkü insan davranışlarını içinde yaşadığı toplumdan soyutlayarak anlamak ve davranışsal fenomenleri kültürden bağımsız ele almak olanaklı değildir (Engelsmann,1982). Farklı kültür etmenlerinin farkında olan ve insan davranışlarındaki anomalilerin kültürden bağımsız kabul edilemeyeceği kabulüyle yola çıkan ve evrensellik iddiası taşıyan Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı ve dünyayı temsil etme iddiasıyla oluşturulan International Classification of Disease (ICD) yani Uluslararası Hastalık Sınıflandırması belki de psikiyatrik anomaliler için en çok kullanılan ve bilinen kaynaklardır. Bu kaynaklar ağırlıkla Batı dünyasına mensup araştırmacılar tarafından hazırlanmıştır. Batılı olmayan kültürlerde yapılan araştırmalarda bu tanı sistemlerindeki kategorilere uymayan birçok bozukluğun tanımlanması ve bu kategorilere uyduğu varsayılan pek çok bozukluğun da farklı belirtilerle seyrettiğinin ortaya çıkması, bu tanı sistemlerinin kültürel geçerliliğini giderek daha fazla sorgulanır hale getirmiştir (Thakker ve Ward,1998). Beklenenin aksine bu kaynakların davranışsal fenomenlerin kültürden bağımsız ele alınamayacağı yönündeki argümanlarla standardizasyon aracılığı ile başa çıkmaktaki başarısızlığı, kültürel farklılıkların insan davranışlarını anlamlandırmada ne derece önemli olduğunu sürekli olarak göstermektedir. Depresyonun kültürel yönlerine ilişkin yayınlar genel olarak üç dönemde ele alınabilir: 1960 öncesi dönem, arası dönem ve yakın dönem. İlk yayınlar 1960 öncesi döneme aittir. Bu dönem aynı zamanda emperyalist Avrupalı devletlerinin başta Afrika olmak üzere tüm dünyada sömürgelere sahip oldukları dönemdir. Bu dönemde sömürge ülkelerine giden Avrupalı araştırmacılar, sömürge toplumlarında çeşitli ruhsal bozuklukları araştırmışlardır. İlk araştırmalar sonucunda sömürge halklarda alışık oldukları depresyon tablosunun çok ender olduğunu gözlemleyen Batılı araştırmacılar, depresyonun varlıklı ve gelişmiş toplumlara özgü bir bozukluk olduğu, hatta bu toplumlarda da daha çok üst sosyo-ekonomik düzeyden bireylerde görüldüğü sonucuna varmışlardır (Tseng ve McDermott 1981) ile 1980 arasındaki ikinci dönem, sömürge toplumlarının bağımsızlıklarını kazandıkları ve uluslararası arenada gelişmiş toplumlarla en azından temsili bir eşitlik kazandıkları dönemdir. Bu dönemde depresyon tanısı koymak için standart tanı ölçekleri geliştirilmiş ve bunların farklı dillerde geçerlik-güvenirlik çalışmaları yapılmıştır. Bu dönemde özellikle Dünya Sağlık Örgütü nün organize ettiği çok merkezli ve çok uluslu depresyon epidemiyolojisi çalışmaları yapılmıştır (Sartorius ve ark. 1983). Yine bu dönemde farklı ülkelerde çalışan psikiyatri uzmanlarıyla görüşmeler yapma ve farklı ülkelerdeki hastaları sosyo-demografik değişkenler yönünden eşleştirerek karşılaştırma türünden, kültürlerarası araştırma yöntemleri geliştirilmiştir (Engelsmann, 1982). Bu çalışmalar sonucunda depresyonun tüm toplumlarda birbirine yakın oranlarda görülen evrensel bir bozukluk

3 Eleştirel Psikoloji Bülteni, Sayı 6, Nisan olduğu, ancak belirti dağılımının toplumlar arasında farklılık gösterdiği sonucuna varılmıştır (Tseng ve McDermott 1981, Katon ve ark. 1982, Sartorius ve ark. 1983, Westermeyer 1985). Afrika ülkelerinde bu dönemde yapılan çalışmalarda depresyon yaygınlığının arttığı görülmüştür. Prince (1968), bu artışı siyasi bağımsızlığın etkisiyle açıklamıştır (Tseng ve McDermott 1981, Engelsmann,1982). Bu tarihsel verilere bakıldığında depresyon özelinde tanısal olmasa da belirtisel bir kültürel farklılaşma olduğu söylenebilir. Belirti dağılımı araştırıldığında bazı belirtilerin tüm toplumlarda ortak olduğu, bazı belirtilerin ise farklılık gösterdiği ortaya çıkmıştır. Buradan hareketle depresyonda bazı belirtilerin birincil (kültürden bağımsız), bazılarının ikincil (kültüre bağımlı) olduğu görüşü ortaya çıkmıştır. Örneğin, suçluluk duygusunun Yahudi-Hıristiyan kültürünün bir ürünü olduğu savunulmaktadır (Tseng ve McDermott 1981). Kavramın İngilizce karşılığı olan guilt sözcüğü altın sözcüğüyle aynı kökten türeyen eski Almancadaki gelt sözcüğünden gelmekte ve bir günah karşılığı kiliseye ödenmesi gereken para cezasından köken almaktadır (Jadhav, 2000). Oysa bir İslam ülkesi olan Mısır da depresyon hastalarında suçluluk görüldüğü, ancak bunun öğrenim düzeyiyle bağlantılı olduğu bildirilmiştir (El- İslam, 1969). Kültürden bağımsız çekirdek belirtiler olan depresif duygudurum ve anhedoni tüm toplumlarda görülmektedir. Buna karşılık gelişmiş-modern-batılı toplumlarda suçluluk duyguları ve intihar düşüncelerinin, az gelişmiş-premodern-batılı olmayan 1 toplumlarda ise somatik yakınmaların daha fazla görüldüğü ortaya çıkmıştır (Tseng ve McDermott 1981, Uluşahin ve ark. 1994). Tüm bu araştırmalar farklı coğrafyalardaki toplumlar arasında depresyon bakımından kültürel bir farklılaşma olup olmadığına odaklanmaktadır. Ek olarak araştırmamız aynı coğrafya içerisinde farklı etnik kökenlerden doğan kültürel farkların, etkiledikleri arkadaşlık örüntüleri aracılığıyla depresyon üzerindeki etkilerini incelemektedir. Depresyon Etiyolojisinde Kültürün Rolü ve Kültürel Ebeveynlik Depresyon ve kültür çalışmaları çoğunlukla farklı kültürlerdeki depresyon düzeyleri arasındaki farklılığa odaklansa da, depresyonun etiyolojisindeki kültür etkisi ve bireyin gelişim sürecindeki kültürel etkilerin depresyona yatkınlıkla bağı yadsınamaz. Bazı kültürlerde ve bazı ailelerde duygu dışavurumu geleneksel olarak uygun görülmez, aksine bunların bastırılması kültürel normlara daha uygundur. Çocukluk çağında duyguların dışavurumunun engellenmesi, bunlara kayıtsız kalınması ya da bunlara bir isim verilmemesi depresyon ve somatizasyonu destekleyecektir (Lipowski,1990). Depresyona ilişkin psikodinamik kuramlar gözden geçirildiğinde bazı sosyal ve kültürel etmenlerin depresyona yatkınlık oluşturacağı ya da depresyondan koruyacağı öngörülmektedir. Psikanalitik kurama göre oral agresif dürtüler, 1 Modern-Batılı toplumların gelişmiş, premodern-batılı olmayan toplumların azgelişmiş olarak nitelenmesi, sosyal bilimlerde giderek daha çok ayrımcılık barındırdığı nedeniyle terk edilen bir ayrımdır. Ancak makalede bu şekilde kullanılması özellikle tercih edilmiştir. Çünkü söz konusu çıkarımlar, dönemi arasında ikinci nesil depresyonda kültürel etmenler çalışmalarının (bkz. WHO nun epidemiyoloji çalışmaları) sonuçlarından hareketle yapılan çıkarımlardır. Haliyle o dönemin yaygın emperyalist ve ayrımcı lisanının kullanılması tercih edilerek okuyucuların o dönemin sosyal bilim duruşunu daha net anlayabilmeleri amaçlanmıştır.

4 148 Eleştirel Psikoloji Bülteni, Sayı 6, Nisan 2015 bağımlı ve narsisistik kişilik yapıları, nesne kaybı ve yoksunluğu depresyon oluşumundan sorumlu tutulmaktadır. İlk kez, bir ego psikoloğu olan Bibring, ego ideallerinin gerçekleşmemesi sonucu benlik saygısının zedelenmesini depresyon oluşumundan sorumlu tutarak sosyal etkenlerin rolüne değinmiştir (Akiskal 1995). Karp (1996) depresyonu kişilerarası bağların kopmasıyla ilişkilendirerek kolektif yaşamın yeniden yapılandırılması gerektiğini vurgulamıştır. Son dönemdeki diğer çalışmalar da sosyal destek azlığının depresyon için bir risk etmeni olduğu sonucuna varılmasına imkân tanımıştır (Bebbington 1999, Hwang ve ark. 2000). Depresyon ve Arkadaşlık Örüntüleri Depresyon ve ilgili değişkenlerle ilgili araştırmalar özellikle stres üzerinde yoğunlaşmaktadır. Ancak stresle depresyon arasında güçlü bir ilişkinin bulgulanamaması üzerine araştırmacılar stresle ilgili olabilecek ara değişkenler üzerinde yoğunlaşmaya gitmiştir ( Tuğrul, 2000). Sosyal destek ve arkadaşlık örüntüleri de stres ve depresyonla ilgili en önemli ara değişkenlerdendir. Sosyal destek; kişinin sevildiğini, kabul edildiğini, bir gruba ait olduğunu hissetmesini sağlayan ilişkiler örüntüsü olarak tanımlanabilir. Ülkemizde de üniversite öğrencileriyle yapılan çalışmalar sosyal destekle depresyon arasında anlamlı bir ilişki olduğunu göstermektedir (Eker ve Arkar, 1995). Yurtdışında yapılan başka bir araştırmada ise, Arkadaşlık Örüntüleri Ölçeği nde özellikle bulgulamayı dilediğimiz bir yere ait olma hissinin depresyonun yordanmasında önemli bir rolü olduğu bulgulanmıştır (Williams ve Hagerty, 1999). Yötem Örneklem Araştırmanın örneklemi 9 farklı ildeki (İzmir, Muğla, Eskişehir, Kütahya, Sivas, Kayseri, Denizli, Ankara, Sakarya) 13 ayrı üniversitedeki 17 farklı bölümde okuyan üniversite öğrencileri arasından seçkisiz yöntemle seçilmiştir. Örneklem, çalışmaya katılmayı kabul edip Bilgi Onam Formu nu imzalayan 306 kadın (%67,8), 152 erkek (%32,2) toplam 458 kişiden oluşmuştur. Demografik bilgi formundaki kendilerini nereli hissettiklerine, en uzun süre nerede ikamet ettiklerine ve ailelerinin en uzun süre nerede ikamet ettiğine yönelik soruları yanıtlamayan katılımcılar analize dâhil edilmemiştir, tüm soruları yanıtlayan 258 kadın (%67,7) 123 erkek (%32,2) toplam 381 katılımcının sonuçları analize dâhil edilmiştir. Veri Toplama Araçları Demografik Bilgi Formu: Katılımcıların yaş, cinsiyet, öğrenim gördükleri okul ve bölüm, kendilerini nereli hissettikleri, en uzun süre nerede ikamet ettikleri, ailelerinin en uzun süre nerede ikamet ettiği, algıladıkları ekonomik düzeyleri ve aylık gelirleri gibi bazı bilgileri elde etmek için araştırmacılar tarafından hazırlanan formdur. Arkadaşlık Örüntüleri Anketi: Kişilerin arkadaşlarını ve duygusal bağ kuracağı kişileri seçerken kullandıkları kriterleri ve ritüelleri öğrenmek için araştırmacılar tarafından hazırlanan ankettir. 14 sorudan oluşan anket 4 lü likert tipindedir. Beck Depresyon Envanteri (BDE): Beck Depresyon Envanteri, depresyonda görülen somatik, duygusal, bilişsel ve motivasyonel belirtileri ve bu belirtilerin derecesini ölçmek için Beck (1961) tarafından geliştirilmiş bir ölçektir. Ölçek,

5 Eleştirel Psikoloji Bülteni, Sayı 6, Nisan dört seçenekli 21 adet depresyon belirtisini içeren 21 tane kendini değerlendirme cümlesinden oluşur. Ölçekten alınabilecek en düşük puan 0, en yüksek puan 63 tür. Türkçe geçerlik ve güvenirlik çalışması Hisli (1989) tarafından yapılmıştır. Toplam 259 üniversite öğrencisinden oluşan örneklem üzerinde yapılan çalışmada iki yarım test güvenirlik katsayısı.74 olarak bulunmuştur. İşlem Katılımcılara önce çalışmaya katılmayı gönüllü olarak kabul ettiklerine dair Bilgi Onam Formu imzalatılmış, daha sonra Demografik Bilgi Formu, Arkadaşlık Örüntüleri Anketi ve Beck Depresyon Envanteri sırasıyla uygulanmıştır. Araştırmanın amacı ve konusu ile ilgili bir açıklama yapılmamıştır. İstatistiksel Analiz Verilerin analizinde SPSS 15.0 paket programı kullanılmıştır. Arkadaşlık Örüntüleri Ölçeği nden alınan puanlar açısından cinsiyetler arasında farklılığın olup olmadığı parametrik bir test olan İlişkisiz Örneklemler İçin T-Testi ile incelenmiştir. Beck Depresyon Envanteri nden alınan puanlar açısından katılımcıların kendini oralı olarak hissettiği yerlere göre farklılığın olup olmaması Tek Yönlü Varyans Analizi ile incelenmiştir. Beck Depresyon Envanteri nden alınan puanlar açısından katılımcıların en uzun süre ikamet ettiği yerlere göre farklılığın olup olmaması Tek Yönlü Varyans Analizi ile incelenmiştir. Beck Depresyon Envanteri nden alınan puanlar açısından katılımcıların ailelerinin en uzun süre ikamet ettiği yerlere göre farklılığın olup olmaması Tek Yönlü Varyans Analizi ile incelenmiştir. Arkadaşlık Ölçeği Anketi nden alınan puanlar açısından katılımcıların kendini oralı olarak hissettiği yerlere göre farklılığın olup olmaması Tek Yönlü Varyans Analizi ile incelenmiştir. Arkadaşlık Ölçeği Anketi nden alınan puanlar açısından katılımcıların en uzun süre ikamet ettiği yerlere göre farklılığın olup olmaması Tek Yönlü Varyans Analizi ile incelenmiştir. Arkadaşlık Ölçeği Anketi nden alınan puanlar açısından katılımcıların ailelerinin en uzun süre ikamet ettiği yerlere göre farklılığın olup olmaması Tek Yönlü Varyans Analizi ile incelenmiştir. Bulgular Analize dâhil edilen 381 katılımcının 185 tanesi (%48,5) yaş kategorisindedir. 94 katılımcı (%24,7) yaş kategorisinde olduklarını bildirmişlerdir. 72 katılımcı (%18,8) yaş kategorisindedir. 30 katılımcı (%8) 24 yaş ve üzerinde olduklarını bildirmişlerdir.

6 150 Eleştirel Psikoloji Bülteni, Sayı 6, Nisan 2015 Tablo 1: Katılımcıların yaşlarının frekans ve yüzde dağılımı YAŞ FREKANS YÜZDE , , , ,00 TOPLAM Katılımcıların kendilerini nereli hissettikleri, en uzun süre nerede ikamet ettikleri, ailelerinin en uzun süre nerede ikamet ettiği sorularına verdikleri yanıtlar araştırmacılar tarafından gelişmişlik-gelişmemişlik ve doğu-batı olmak üzere iki eksenli bir gruplandırmaya tabi tutulmuştur. Gelişmişlik kategorizasyonu CNBC-e Business dergisinin 2012 yılı yaşanabilir şehirler araştırması isimli Türkiye nin 81 ilinin yaşam kalitesine dair bir takım değişkenlerin araştırıldığı araştırma yazısı temel alınarak yapılmıştır. Doğubatı ayrımı yaparken ise Türkiye Bölgeler Haritasında güneyde Güneydoğu Anadolu, ortada Doğu Anadolu ve kuzeyde Doğu Karadeniz bölgeleri göz önünde bulundurularak, Giresun-Erzincan-Malatya-Kahraman Maraş- Hatay çizgisi sınır kabul edilerek (sınır iller doğu kategorisine dâhil edilmiştir) Türkiye haritası Doğu ve Batı olmak üzere bölünmüş ve kategorizasyon bunun üzerinden yapılmıştır. Bu kategorizasyon sistemine göre ilk etapta iller gelişmiş doğu illeri (1), gelişmemiş doğu illeri (2), gelişmiş batı illeri (3), gelişmemiş batı illeri (4) olmak üzere 4 gruba ayrılmıştır. Depresyon düzeyleri arasındaki farkla ilgili yapacağımız yorumlamalarda kişinin etnik kökeninden bağımsız olarak ailesiyle birlikte yaşamasının ve tanıdığı bir coğrafyada eğitim görmesinin de depresyon düzeylerinde araştırma konumuzun dışında suni bir düşüş yaratacağını düşünerek ve İzmir ilinden yüksek bir katılımcı sayısının olmasının da etkisiyle İzmir i de 5. kategori olarak listemize ekledik. Tablo 2: Katılımcıların Kendinizi nereli hissediyorsunuz? sorusuna verdikleri yanıtların frekans ve yüzde dağılımı Nereli hissediyor? Frekans Yüzde Gelişmiş Doğu İlleri 43 11,29 Gelişmemiş Doğu İlleri 42 11,02 Gelişmiş Batı İlleri ,21 Gelişmemiş Batı İlleri 32 8,39 İzmir ,09 TOPLAM

7 Eleştirel Psikoloji Bülteni, Sayı 6, Nisan Tablo 3: Katılımcıların En uzun süre ikamet ettiğiniz yerin adı? sorusuna verdikleri yanıtların frekans ve yüzde dağılımı En uzun süre ikamet ettiğiniz yer Frekans Yüzde Gelişmiş Doğu İlleri 36 9,45 Gelişmemiş Doğu İlleri 29 7,61 Gelişmiş Batı İlleri ,78 Gelişmemiş Batı İlleri 24 6,30 İzmir ,86 TOPLAM Tablo 4: Katılımcıların Ailenizin en uzun süre ikamet ettiği yerin adı? sorusuna verdikleri yanıtların frekans ve yüzde dağılımı Ailenizin en uzun süre ikamet ettiği yer Frekans Yüzde Gelişmiş Doğu İlleri 37 9,71 Gelişmemiş Doğu İlleri 36 9,45 Gelişmiş Batı İlleri ,31 Gelişmemiş Batı İlleri 20 5,25 İzmir ,28 TOPLAM Analiz sonuçları, öğrencilerin Beck Depresyon Envanteri nden aldıkları depresyon puanlarının kişinin kendini nereli hissettiğine göre anlamlı şekilde farklılaştığını göstermektedir, F(4, 377)=3.787, p<.05. Kendilerini doğulu hissedenlerin depresyon puanları ( X 1=15.40, X 2=15.61) batılı hissedenlerin depresyon puanlarından ( X 3=12.25, X 4=12.53) daha yüksektir. Kendini İzmirli hissedenlerin aldıkları depresyon puanları ise en düşüktür (X5=10.47).

8 152 Eleştirel Psikoloji Bülteni, Sayı 6, Nisan 2015 Tablo 5: Katılımcıların Kendinizi nereli hissediyorsunuz sorusuna verdikleri cevaplara göre Beck Depresyon Envanterinden aldıkları ortalama puanların karşılaştırılması Nereli Hissediyor? Beck Depresyon Envanteri Ortalama Puanı Gelişmiş Doğu İlleri 15,395 Gelişmemiş Doğu İlleri 15,605 Gelişmiş Batı İlleri 12,248 Gelişmemiş Batı İlleri 12,531 İzmir 10,467 Analiz sonuçları, öğrencilerin Beck Depresyon Envanteri nden aldıkları depresyon puanları kişinin en uzun süre ikamet ettiği yere göre anlamlı şekilde farklılaştığını göstermektedir, F(4, 377)=5.761, p<.05. En uzun süre Doğu ve Güneydoğu Anadolu da ikamet eden katılımcıların depresyon puanları ( X 1=16.81, X 2=18) diğerlerinin depresyon puanlarından (X 3=11.68, X 4=12.21) daha yüksektir. En uzun süre İzmir de ikamet ettiklerini bildirenlerin depresyon puanları en düşüktür (X 5=11.16). Tablo 6: Katılımcıların En uzun süre ikamet ettiğiniz yer? sorusuna verdikleri cevaplara göre Beck Depresyon Envanterinden aldıkları ortalama puanların karşılaştırılması Nereli Hissediyor? Beck Depresyon Envanteri Ortalama Puanı Gelişmiş Doğu İlleri 15,395 Gelişmemiş Doğu İlleri 15,605 Gelişmiş Batı İlleri 12,248 Gelişmemiş Batı İlleri 12,531 İzmir 10,467 Analiz sonuçları, öğrencilerin Beck Depresyon Envanteri nden aldıkları depresyon puanlarının kişinin ailesinin en uzun süre ikamet ettiği yere göre anlamlı şekilde farklılaştığını göstermektedir, F(4, 377)=4.724, p<.05. Aileleri en uzun süre Doğu ve Güneydoğu Anadolu da yaşayanların aldıkları depresyon puanları (X 1=16.79, X 2=16.52) diğerlerinin depresyon puanlarından ( X 1=11.53, X 4=12.36) daha yüksektir. Ailelerinin en uzun süre İzmir de yaşadığını bildirenlerin depresyon puanları en düşüktür (X 5=11.43).

9 Eleştirel Psikoloji Bülteni, Sayı 6, Nisan Tablo7: Katılımcıların Ailenizin en uzun süre ikamet ettiği yer? sorusuna verdikleri cevaplara göre Beck Depresyon Envanterinden alınan ortalama puanlarının karşılaştırılması Ailesinin en uzun süre ikamet ettiği yer Beck Depresyon Envanteri Ortalama Puanı Gelişmiş Doğu İlleri 16,788 Gelişmemiş Doğu İlleri 16,516 Gelişmiş Batı İlleri 11,527 Gelişmemiş Batı İlleri 12,350 İzmir 11,431 Tartışma Özellikle sosyal destek-depresyon ilişkisini temel alan çalışmalar göstermektedir ki Williams ve Hagerty ın (1999) ortaya attığı bir yere ait olma hissi depresyonun çok önemli yordayıcılarındandır. Bu araştırma ve bulguları da göstermiştir ki, bir yere ait olma hissi kadar nereye ait olduğunun da depresyonu yordamada önemli bir işlevi vardır. Bu aidiyet hissi Türkiye özelinde ne ırksal bir iç-dış grup perspektifi, ne de uzaklık ve doğal şartlarla şekillenmiş sınırlarla bir farklılaşmayı içermektedir. Türkiye özelinde bu sınır siyasi süreçler sonucunda oluşmuş kültürel bir sınırdır. Bu sınırı kabaca Türk ve Kürt veya Doğu ve Batı olarak ayıracak olursak görülmektedir ki kişilerin kendilerini söz konusu siyasi süreçlerin neresinde konumlandırdığı doğum yerinden, ailesinin ikamet ettiği yerden farklılıklar göstererek sanal bir aidiyet yaratmaktadır ve bu da depresyon düzeylerini birebir etkilemektedir. Depresyon düzeylerindeki bu farklılaşmayı etnik bir azınlıklar meselesi düzleminde değerlendirmek yanlış olacaktır. Çünkü görülmektedir ki öyle ya da böyle nasıl isimlendirirsek isimlendirelim Türkiye nin kültürel haritasında doğuya gidildikçe depresyon düzeyi artmaktadır. Dolayısıyla bu konu siyasi bir konu olduğu kadar psiko-sosyal de bir meseledir. Bu sonuçları yalnızca siyasi konumlandırmanın bir sonucu olarak görmekten ziyade kültürün, çeşitli gelişim süreçlerinde ama özellikle yetişkinlikte çıkacak depresyona zemin hazırladığı koşullar çerçevesinde de değerlendirmek gerekir. Bu değerlendirmeler yapılırken söz konusu coğrafyanın maddi-manevi özellikleri ve göreceli eksiklikleri ve yoksunlukları unutulmamalıdır. İlk iki paragrafta vücut bulan bu diyalektik, araştırmamızdaki iki farklı analizle de karşılığını bulmaktadır. Şöyle ki, anketlerimizde kullandığımız Nereli hissediyorsunuz? sorusunun depresyonu yordaması siyasi süreçlerin oluşturduğu sanal etnisite ve sanal aidiyetin, siyasi ve sosyal bir azınlık gruba denk düşmesi sonucunda depresyonun, azınlık olma, bir grup olarak örselenme gibi süreçler sonrası doğuya doğru arttığı şeklinde yorumlanabilir. Bununla birlikte En uzun süre ikamet ettiğiniz yer neresidir? ve Ailenizin en uzun süre ikamet ettiği yer neresidir? sorularının depresyon düzeylerini yordaması ise depresyonda kültürel etmenlerin gelişimsel etkisi şeklinde yorumlanabilir.

10 154 Eleştirel Psikoloji Bülteni, Sayı 6, Nisan 2015 Söz konusu etnik ve/veya kültürel farklılaşmanın arkadaşlık örüntülerini ve ilişki ritüellerini de belirleyeceği ve bunun da depresyon için bir ara değişken olabileceği düşünülerek hazırlanan Arkadaşlık Örüntüleri Ölçeği her ne kadar depresyonu yordamada yetersiz kalsa da bazı soruların analizleri sonucunda ortaya çıkan tablo, bu kültürel farklılaşmanın, ilişki ritüellerini ve arkadaşlık seçimlerini etkilediğini ortaya koymaktadır. Evleneceğim kişinin benimle aynı etnik kökene sahip olması önemlidir. sorusuna verilen cevaplar gösteriyor ki etnik köken ilişkilerin şeklini de ilişki için yaptığımız seçimlerimizi de etkilemektedir. Bu kültürel farklılaşmaların yanında hem Nereli hissediyorsunuz? hem de En uzun ikamet ettiğiniz yer neresidir? ve Ailenizin en uzun ikamet ettiği yer neresidir? kategorilerinde göze çarpan bir diğer sonuç ise İzmir cevabını verenlerin depresyon düzeylerinin hem doğu illerinden hem de batı illerinden anlamlı ölçüde düşük çıkmasıdır. Bu sonuçtan bir takım kültürel çıkarımlar yapmak mümkündür. Ancak burada göz ardı edilmemesi gereken bir nokta da ailesiyle aynı şehirde lisans eğitimini sürdüren ya da doğup büyüdüğü, aşina olduğu şehirde lisans eğitimini sürdüren katılımcıların, ailesinden uzakta ya da kendi aşina olduğu şehrin dışında lisans eğitimini sürdürenler gibi bir takım uyum sorunlarıyla mücadele etmediği ya da bunların üstesinden daha kolay geldiğidir. Yani bu bulgu yalnızca stres faktörlerinin azlığına değil ayrıca stresle baş etme yollarının çokluğuna da referans olmaktadır. Çalışmanın en temel bulgusu olan ve merkez alınması gereken bulgu ise bir şekilde Kürtlerin veya bizim araştırmamızdaki haliyle Doğulu kimliğini benimseyenlerin diğer etnik veya sosyal kimliklerden daha yüksek depresyon düzeyine sahip olduğudur. Bunun nedenleri tartışmaya değerdir, belli sorunların çözümü için esastır. Bununla ilgili belli açıklamalar geliştirmek mümkün. İlk etapta fiziksel koşullar ele alındığında, bu bölgede yaşayan veya yetişen bireylerin sağlık, barınma, eğitim gibi çevrenin fiziksel ve maddi koşulları itibariyle batıdakilere göre şanssız olduğu ve bunun depresyon düzeyleri için ciddi bir belirleyici olduğu söylenebilir. Konunun sebeplerini tartışmaya devam ettiğimizde dikkate değer bir diğer durum ise savaştır. Katılımcıların yaş dağılımı göz önüne alındığında, katılımcıların güneydoğudaki savaşın en kanlı dönemlerine denk gelmiş olmaları oldukça ihtimal dâhilindedir ve söz konusu depresyon ise savaşa birinci elden maruz kalmak ya da tanık olmak gerekmez. İkincil tanıklıklar hatta en geniş çerçevesiyle savaş ortamının ucunda kıyısında yer almış olmak, bu farklılaşmayı açıklayabilme gücüne sahiptir. Depresyon düzeylerindeki farka ilişkin bir diğer ihtimal ise kültürel ebeveynliktir. Katılımcıların yetiştirilme tarzları arasındaki farklılıklar normal şartlarda bu farklılığı anlamlandırma gücüne sahiptir elbette. Ancak biz araştırmamız kapsamında Türkiye yi bir nevi kültürel olarak ikiye böldük ve bu bölünme sonrasında pek çok İç Anadolu bölgesi kenti de doğu kategorisinde yer aldı. Bu kategorizasyon sistemi ve birkaç büyük batı ilinin üst sosyo-ekonomik düzeyindeki aileler haricinde tüm Türkiye de benzer bir aile sistemi olduğu düşünüldüğünde, bu açıklamanın çok da akla yatkın olduğunu söylemek mümkün değildir. Sosyal desteğin bu farklılaşmayı açıklayacağı ve önemi üzerinde defalarca durduk. Sosyal desteği, ülkemiz siyasi ve sosyal atmosferinde daha spesifik bir şekilde ele aldığımızda kendini Kürt, Arap, Doğulu veya herhangi bir şekilde öteki diye tanımlayan katılımcılarımızın uğradıkları pek çok ayrımcılığın yanında görmezden gelinmeleri ve yalnız bırakılmaları bu farkın en azından üniversite düzlemindeki en önemli etkenlerindendir. Son olarak bu ötekileşme deneyiminin ve yüksek depresyon düzeyinin zaman zaman bireysel, zaman zaman kişilerarası bir süreç olduğu kadar politik bir süreç olduğu da

11 Eleştirel Psikoloji Bülteni, Sayı 6, Nisan unutulmamalı ve eğer ötekileşme ve depresyon için bir suçlu aranması söz konusu ise, devlet politikaları-siyasi mekanizmalar-medya üçlüsünün kusursuz bir şekilde üç maymunu oynarken aslında asıl suçlular haline geldikleri her defasında korkmadan hatırlatılmalıdır. Sonuç olarak bireylerin kendilerini bir takım etnik sorunların herhangi bir yerinde konumlandırmaları ve kültürel etmenler, pek çok farklı bakış açısından depresyon düzeylerinin farklılaşmasında yordayıcı etkenlerdir. Girişte bahsettiğimiz gibi insanın multi-disipliner bakış açılarıyla anlaşılabilecek karmaşıklıkta bir yapı olması özellikle bu grup patolojilere bakışta bir denge gerektirmektedir. Kültürel etmenlerin payı yadsınamayacağı gibi kültürel etmenleri patolojinin merkezine alıp depresyonun birincil belirtilerini görmezden gelmek de en az kültür etkisini yok saymak kadar büyük bir hata olabilir. Bununla birlikte etnik sorunlar gibi sosyolojik problemleri, yalnızca çoğul insan gruplarının ilişkisel bir sonucu olarak görmek de bir patolojiyi tekil bir yaşantı olarak görmek kadar hatalıdır. Bu dengeleri kurmak paradoksal görünse de üzerinde çalışmalar yapmamız gereken konulardır. Bu doğrultuda insanın, çoğul bir yaşantının içinde tekil bir yapı olduğu sürekli göz önünde tutulmalıdır. Sınırlılıklar I. Çalışmanın en büyük eksiği, etnik kimlik ile coğrafi aidiyet arasındaki sınırın belirgin olmamasından dolayı, depresyon düzeyleri karşılaştırılan kategorilerden dezavantajlı grubun ortak kimliğinin bir etnik kimlik mi yoksa coğrafi aidiyet mi olduğunun net olmamasıdır. Bu metodolojik sınırlılığın etkilerinin yordamaların hem etnik kimlik hem coğrafi aidiyet üzerinden yapılarak azaltılması amaçlanmıştır. Dezavantajlı grubun Kürtler mi yoksa Doğulu kimliğini taşıyan çok uluslu bir coğrafi aidiyet grubu mu olduğu bu araştırma için net olmamakla birlikte, bu araştırmaya tüm literatür ve Türkiye nin politik, ekonomik ve sosyolojik tarihi ve bugünü üzerinden bir perspektif geliştirildiğinde iki grubun da ötekileştirilen dezavantajlı gruplar olduğu açıktır ve bu araştırmanın sunduğu çözüm önerileri iki bakış açısı içinde değerlendirilmesi gereken önerilerdir. II. Doğu illerinde üniversite okuyan ve kendini batılı olarak tanımlayan bir örneklemle de çalışılmaması söz konusu depresyon düzeyi farklılaşmalarının salt coğrafyamızın temel sorunu olan ayrımcılık ve ötekileştirme politikalarının etkisi olduğu yönündeki tezleri geçersiz kılmaktadır. Böyle bir çeşitlendirmenin yapılamaması fiziksel koşullar, göç etkisi gibi daha farklı sebepleri de göz önünde bulundurmayı gerektirir. Bu tarz bir kontrolün sağlanması depresyon farkıyla ilgili yordamalarımızı genel sosyo-politik duruma daha cesur bir şekilde atfetmemizi sağlayacaktır. Kaynakça Akiskal, H.S. (1995). Mood disorders: Introduction and overview. H. I. Kaplan ve B. J. Sadock (der.) Comprehensive Textbook of Psychiatry, 6. Baskı, 1. Cilt, Baltimore: Wiliams & Wilkins, s Bebbington P.E. (1999). Psychosocial causes of depression. The Journal of Gender-Specific Medicine, 2(6): Beck, A.T. (1961). An inventory for measuring depression Archives of General Psychiatry, 4:

12 156 Eleştirel Psikoloji Bülteni, Sayı 6, Nisan 2015 Eker, D., Arkar, H. (1995). Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği'nin faktör yapısı, geçerlik ve güvenirliği. Türk Psikoloji Dergisi, 10(34): El-Islam, M.F. (1969). Depression and guilt: A study at an Arab psychiatric clinic. Social Psychiatry, 4: Engelsmann, F. (1982). Culture and depression, I. Al-Issa (der.), Culture and Psychopathology, Baltimore: University Park Press, s Hisli, N. (1989). Beck Depresyon Envanterinin üniversite öğrencileri için geçerliği, güvenirliği. Türk Psikoloji Dergisi, 7:3-13. Hwang, W.C., Myers, H.F., Takeuchi, D.T. (2000). Psychosocial predictors of first-onset depression in Chinese Americans. Social Psychiatry and Psychiatr Epidemiology, 35(3): Jadhav, S. (2000). The cultural construction of Western depression. V.Skulton ve J.Cox (der.), Anthropological Approaches to Psychological Medicine, Crossing Bridges. London: Jessica Kingsley Publishers Ltd, s Katon W, Kleinman A. ve Rosen, G.(1982). Depression and somatization: A review, parts I and II. American Journal of Medicine, 72: ve Karp, D.A. (1996). Speaking of Sadness. New York: Oxford University Press. Lipowski, Z.J. (1990). Somatization and depression. Psychosomatics, 31:13. Prince, R. (1968). The changing picture of depressive syndromes in Africa: Is it fact or diagnostic fashion. Canadian Journal of African Studies, 1(2): Sartorius N., Davidian H., Ernberg G. (1983). Depressive Disorders in Different Cultures. Cenevre: World Health Organization. Thakker J., Ward T. (1998). Culture and classification: The cross-cultural application of the DSM-IV. Clinical Psychology Review, 18(5): Tseng W.S., McDermott J.F. (1981). Culture, Mind & Therapy: An introduction to cultural psychiatry. New York: Brunner/Mazel Publishers. Tuğrul, D. C. (2000). Stres ve Depresyon. Psikiyatri Dünyası, 2000;4: Uluşahin, A., Başoğlu, M., Paykel, E.S. (1994). A cross-cultural comparative study of depressive symptoms in British and Turkish clinical samples. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 29: Westermeyer, J. (1985). Psychiatric diagnosis across cultural boundaries. American Journal of Psychiatry, 142: Williams, R, Hagerty, B (1999). Low sense of belonging tied to depression. Nursing Research, 48: Depresyon Etiyolojisinde Etnik Köken ve Arkadaşlık Örüntülerinin Etkisi Mete Sefa Uysal, Özde Alıcıoğlu, Uğur Tosun Araştırmanın amacı depresyonu yordamada etnik köken bağlamında, arkadaşlık örüntülerinin etkisini anlamaktır. Arkadaşlık örüntüleri ile etnik kökenin beraberinde getirdiği ara değişkenler sosyal destek, kültürel etmenler, sosyal izolasyon ara

13 Eleştirel Psikoloji Bülteni, Sayı 6, Nisan değişkenlerinin depresyonla ne derece örtüşük görünüm sergilediğini bulgulamak hedeflenmiştir. Üniversite öğrencilerine uygulanan demografik bilgi formu, Arkadaşlık Örüntüleri Ölçeği ve Beck Depresyon Envanteri aracılığıyla bireylerin kendilerini tanımladıkları etnik köken doğrultusunda benlik algıları, algıladıkları sosyal destek ve yalnızlık düzeyleri ile depresyon düzeyleri arasındaki ilintinin belirlenmesi amaçlanmaktadır. Bireylerin kendilerini bir takım etnik sorunların herhangi bir yerinde konumlandırması ve kültürel etmenler pek çok farklı bakış açısından depresyon düzeylerinin farklılaşmasında yordayıcı etkenlerdir. Kültürel etmenlerin payı yadsınamayacağı gibi kültürel etmenleri patolojinin merkezine alıp depresyonun birincil belirtilerini görmezden gelmek de en az kültür etkisini yok saymak kadar hatalı olabilir. Bununla birlikte etnik sorunlar gibi sosyolojik problemleri de yalnızca çoğul insan gruplarının ilişkisel bir sonucu olarak görmek de bir patolojiyi tekil bir yaşantı olarak görmek kadar yanıltıcı olabilir. Di Sedemnasiya Depresyonê De Hêmanên Çandî Mete Sefa Uysal, Özde Alıcıoğlu, Uğur Tosun Armanca lêkolîner ew e ku di şîrovekirina depresyonê de bandora rewşa etnîk û têkiliyên hevaltiyê derxe holê. Hewl daye ku têkiliya guhêrbarên di asta duyemîn de ên ku wek encama rewşa etnîk û têkiliyên hevaltiyê dertên holê yên wek piştgiriya civakî, hêmanên çandî, îzolasyona civakî ya li ser depresyonê destnîşan bike. Bi formên agahiyên demografîk, Pîvanga Têkiliyên Hevaltiyê û Envantera Beck Depresyon ê yên ku li xwendekarên zanîngehê hatin belavkirin, hewl hat dayîn ku têkiliya takekes xwe çawa pênase dikin, ji aliyê rewşa etnîk ve bi çi çavî li xwe dinihêrin, piştgiriya civakî ya ku hîs dikin û asta wan a tenêtiyê û asta depresyonê destnîşan bike. Wek encam ji aliyê etnîk ve xwe di nav hinek bûyeran de bicihkirina takekesan û hêmanên çandî ji gelek aliyan ve bandorê li asta depresyonê dikin. Bandora hêmanên çandî nikare bê înkarkirin lê di navenda bûyerê de bicihkirina hêmanên çandî û paşguhkirina sedemên bingehîn dê bi qasî tunehesibandina hêmanên çandî tiştekî çewt be. Ligel vê yekê wek pirsgirêkên etnîk divê mirov problemên civakî jî ne tenê wek encama têkiliyên komên mirovan yên pirhejmar bibîne ne jî bûyerê wek encama jiyaneke takekesî bibîne. Cultural Factors in Etiology of Depression Impact of Ethnic Origin and Friendship Pattern on Depression Etiology Mete Sefa Uysal, Özde Alıcıoğlu, Uğur Tosun The goal of this study was to understand the impact of friendship pattern and ethnic origin predicting depression. We wondered how much social sport, cultural factors, social isolation which are the intermediate variables of ethnic origin and friendship pattern contributed to depression. We distributed demographic information form, Friendship Pattern Questionnaire and Beck Depression Inventory to university students across a number of cities in Turkey in order to get information about their senses of self, perceived social support and level of loneliness in line with ethnic differences to determine the connection between depression and all these factors. The results of this study indicate that, individuals, with regard the how they position themselves in the ethnic problems in Turkey, experience different levels of the depression. Cultural factors further contribute to psychological pathology from a number of perspectives. We can t deny cultural factors in the etiology of depression, but ignoring the primary symptoms of depression would be an error. Moreover, sociologic problems such as ethnic problems- do not refer to only relational problems within groups, it can be separated difficulties for the individual.