fi ZOFREN? fiizofreni tedavi edilebilir bir hastal kt r fiizofreni Hastalar n n Ailelerine Yönelik Bilgilendirme Broflürü

Transkript

1 fi ZOFREN? fiizofreni tedavi edilebilir bir hastal kt r fiizofreni Hastalar n n Ailelerine Yönelik Bilgilendirme Broflürü

2 fiizofreni, ço u kiflinin daha önce kula na çal nm fl ve olumsuz ça r fl mlar olan bir sözcüktür. Çok yanl fl bir biçimde çeliflkili durumlar, olumsuz davran fllar tan mlamak için kullan ld n duymuflsunuzdur. fiu anda bir yak n n za flizofreni tan s konmufl bulunuyor. Bir yak n n z n flizofreni hastas oldu unu ö renmek sizde kar fl k duygular yaratabilir; flaflk nl k, korku, üzüntü ve suçluluk gibi hisler duyabilirsiniz. Tüm bu tepki ve duygular ola and r. Öncelikle flizofreni hakk nda bilgi edininiz. Hastan z anlaman z ve ona yard mc olabilmeniz için, bu sözcü ü yanl fl anlamalardan s y rarak bir hastal k olarak kavraman z gerekli. Elinizdeki bu broflürde, sizlerin doktorlara en s k sordu unuz sorular temel al narak, bu hastal n belirtileri, seyri ve tedavisi ile ilgili temel bilgilere yer verilmifltir. Sizin için yararl olmas n umuyoruz, ancak bu hastal k hakk nda daha ayr nt l ve sa l kl bilgileri doktorunuzdan alabilece inizi unutmay n. 2

3 fiizofreni nedir? fiizofreni dünyan n her yerinde, tüm toplumlarda, her 100 kifliden birinde görülen önemli bir psikiyatrik hastal kt r. Kad n ve erkekleri eflit derecede etkiler. Daha çok gençlik döneminde ve bazen orta yafllarda, yafllar aras nda bafllar. Alevlenmeler ve sönmeler ile süre en bir biçimde seyreder. Bu hastal n temel özelli i, hastal n alevli dönemlerinde kiflinin gerçek düflünce ve olaylar ile gerçek olmayanlar ay rt edememesi ve içine kapanarak sosyal iliflkilerden uzaklaflmas, verimlili inin düflmesidir. fiizofreni hastal n n nedeni nedir? fiizofreni bir beyin hastal d r. fiizofreninin nas l ortaya ç kt sorusu ile ilgili kabul edilen aç klama fludur: Henüz anne karn ndayken, genetik ya da d flsal nedenlerle beynin normal gelifliminde bir bozukluk ortaya ç kar ve bu bozukluk nedeniyle kifli flizofreni hastal na yatk n hale gelir. Biyolojik olarak flizofreniye yatk n olan kifliler, ergenlikte beynin olgunlaflt dönemde, çeflitli biyolojik ve psikososyal zorlay c lar ile karfl lafl rlarsa hastalanabilirler. fiizofreninin belirtileri nelerdir? Bu hastal kta düflünce, alg lama ve davran fl alanlar nda bozukluklar olur. Hastal n alevlenme ve sönme dönemlerinde farkl belirtiler ön plana ç kar. Alevlenme dönemlerinde ön planda olan belirtiler hezeyanlar (sanr lar), halüsinasyonlar (varsan lar) ve tuhaf davran fllar gibi pozitif belirtiler dir. Hezeyan, aksi ispat edilse dahi de ifltirilemeyen yanl fl inançlard r. fiizofrenisi olan kiflilerde en s k rastlanan hezeyanlara örnekler flöyledir: Baflkalar hakk mda konufluyorlar, takip ediliyorum, herhangi bir biçimde zarar görebilirim, bana karfl el birli i edildi, bana zarar ver- 3

4 mek isteyen kifliler var Halüsinasyon, duyu organlar n uyaracak bir d fl uyaran olmaks z n ortaya ç kan, kifliye gerçekmifl gibi gelen alg sal bir yaflant d r. Hasta, baflkalar n n alg lamad sesler, görüntüler, kokular vb. alg lar. Bu alg n n halüsinasyon oldu unu anlayabilir, ya da anlamayarak bunlar n gerçek oldu unu sanabilir. Hastalar en s k kendileri ile konuflan, emirler veren, hareketleri hakk nda yorumlar yapan sesler duyarlar; bazen bu seslere yan t verdikleri için kendi kendilerine konufluyor gibi görünürler. Tuhaf davran fllar, toplum içinde dikkat çeken, genel toplum kurallar na ya da o anki koflullara uygun olmayan, onu ve sizi zor durumda b rakabilen tutumlard r. Hastal n sönme dönemlerinde ön planda olan belirtiler toplumdan uzaklaflma, içe çekilme, ilgi ve istek kayb, az konuflma, yaflamdan zevk alamama, kendine bak mda azalma, enerji kayb ve duygulan mda s laflma gibi negatif belirtiler dir. Duygulan mda s laflma, istese bile çeflitli durumlar karfl s nda duygu hissedememe, duygular n yaflayamama, yaflasa bile bunlar mimikleri ile ifade edememedir. Örne in üzücü bir durum karfl s nda üzüntü hissedememe, hissetse bile duygusuz gibi görünme ya da uygunsuz biçimde gülme olabilir. Dikkat, bellek ve plan yap p uygulama gibi becerilerde azalma, içgörü eksikli i (belirtilerini tan mama), flizofreninin biliflsel belirtiler i aras ndad r. Bu gruptaki belirtiler hastan n okul ve ifl yaflam nda zorluk çekmesine, yeni fleyleri ö renme ve yeni durumlara uyum sa lama konular nda sorunlar yaflamas na neden olur. fiizofreni gerçekten bir hastal k m d r, yoksa irade eksikli i, tembellik ya da huysuzluk mudur? fiizofreni insan vücudunda ortaya ç kan kalp yetersizli i, ast m, fleker hastal vb. di er hastal klar gibi 4

5 bir hastal kt r. Onlar gibi biyolojik nedenlerle ortaya ç - kar. Ancak onlardan farkl olarak beyni etkiler ve bu etkilenme, di er hastal klarda oldu u gibi a r, felç, atefl, öksürük gibi al flt m z hastal k belirtileri ile de il, düflünce, duygu ve davran fllarda bozulma ile kendini gösterir. fiizofreni olan hastan z n hareketlerinden utanç duyman za gerek yoktur, bu bir hastal kt r ve herkesin bafl na gelebilir. Ona k zmay n, sizi flafl rtan ve olumsuz etkileyen tüm bu davran fllar hastal k belirtisidir. fiizofreni hastalar sald rgan m d r? fiizofreni hastalar n n tehlikeli ve sald rgan oldu una dair yayg n bir yanl fl inan fl vard r. Oysa sald rgan davran fllar ço u zaman bizim normal dedi imiz kifliler taraf ndan gerçeklefltirilmektedir ve flizofrenlerde tekrarlay - c biçimde suç iflleme davran fl s kl toplumdaki di er bireylerden farkl de ildir. Bu hastalar n yaln zca küçük bir bölümü, hastal klar n n alevli dönemlerinde, kendilerini tehdit alt nda hissettiklerinde sald rgan davran fllar gösterirler. fiizofreni aile sorunlar ndan, kötü anne-baba tutumlar ndan ya da yanl fl yetifltirilmeden mi kaynaklan r? Hay r, böyle bir fley söylenemez. Aileler bu tür düflüncelerle s k s k kendilerini suçlarlar, ancak yap lan birçok araflt rmada flizofreninin ortaya ç kmas nda bu tür etkenlerin rolü olmad gösterilmifltir. Bu hastal k için kendinizi suçlamay n! Ayr ca, flizofreni halk aras ndaki söylentilerin aksine, yanl fl yetifltirilmeden, çok ders çal flmaktan, afl r zekâdan ya da kara sevdaya düflmekten de kaynaklanmaz. 5

6 fiizofreninin ortaya ç kmas nda üzüntü ve streslerin rolü var m d r? Yap lan çal flmalar hastalarda flizofreni belirtilerinin bafllamas ndan ortalama 3 hafta kadar önce ani ve sars c yaflam olaylar n n s kl kla var oldu una dikkati çekmektedir. Bu, ani streslerin flizofreniyi tetikleyebilece i görüflünü destekleyen bir bulgudur, ancak yine de stresin flizofreninin nedeni oldu unu göstermez. fiizofreni kal tsal m d r? Yap lan araflt rmalar, flizofreninin gelifliminde genetik etkenlerin önemine iflaret etmektedir. Toplumun genelinde flizofreniye yakalanma riski % 1 iken, anne-babas ndan biri hasta olan biri için bu risk %12 ye ç kmaktad r. Hastal n hastaya anne-babas ndan geçti i, ya da çocu u olursa onun da hastalanaca söylenemez, yaln zca riskin daha yüksek oldu u söylenebilir. fiizofreni nas l tedavi edilir? fiizofreni antipsikotik denilen ilaçlar ile tedavi edilir. Ancak bu ilaçlar n etkili olabilmeleri için her gün düzenli olarak kullan lmalar gereklidir ve istenen bütün etkilerinin ortaya ç kmas ortalama 2-3 haftay alabilir. Bunun yan nda destekleyici nitelikte bireysel ve grup psikoterapileri ve iyilefltirme (rehabilitasyon) programlar n n da tedavide önemli bir yeri vard r. fiizofreni ilaçlar sakinlefltirici-uyuflturucu mudur, al flkanl k yapar m? Hastal n esas belirtilerinin tedavisinde kullan lan antipsikotik ilaçlar, sakinlefltirici ya da uyuflturucu nitelikte ilaçlar de ildir. Baz lar n n, özellikle tedavinin ilk döneminde uyku hali, sersemlik vb. yan etkileri görülebilir. Bu 6

7 yan etkiler, taflk n veya huzursuz hastalarda ifle bile yarayabilir, baz hastalar ise bundan rahats zl k duyabilir. Antipsikotik ilaçlar n as l kullan m amac hastay sakinlefltirmek de il, beyindeki bozuklu u gidermektir ve ba ml l k yapmazlar. fiizofreni ilaçlar beyinde neyi düzeltiyor? fiizofreni hastal günümüzde en çok dopamin adl bir beyin maddesi ile iliflkilendirilmektedir. Sa l kl insan beyninde de bulunan dopaminin miktar, flizofreni hastalar n n orta beyin yap lar nda artmakta, buna karfl - l k beynin ön k sm nda azalmaktad r. fiizofreni tedavisinde kullan lan klasik antipsikotikler, orta beyinde dopamin aktivitesini azaltmakta, kortekste pek etkili olmamaktad r; son y llarda gelifltirilen atipik antipsikotikler ise hem orta beyinde dopamin aktivitesini azaltmakta, hem de korteksteki eksik dopamin aktivitesini art rmakta, böylece flizofreni belirtilerini iyilefltirmektedir. fiizofreni ile ilgili oldu u düflünülen serotonin, norepinefrin, glutamat gibi baflka beyin maddeleri de vard r ve bunlar halen araflt r lmaktad r. laçlar n yan etkileri var m d r? Yan etkisi olmayan ilaç yoktur! Antipsikotik ilaçlar n da baz yan etkileri vard r. Bunlar n bafll calar, kas lma, robot gibi olma, hareketlerde yavafllama, titreme, huzursuzluk içinde bacaklar hareket ettirme iste i, çok uyuma, ifltah art fl ve kilo almad r. Yan etkilerin ço u ile bafl etmek mümkündür; gerekti inde yan etkiler yüzünden ilaç de iflikli i de yap labilir. Yan etkiler ile bafl etmek için ilk yap lmas gereken doktoru hastan n yaflad yan etkiler konusunda bilgilendirmektir. 7

8 fiizofreninin ilaçs z tedavisi mümkün müdür? Hay r, kesinlikle mümkün de ildir. fiizofreni dini ya da ruhani telkin ile iyileflir mi? Hay r. fiizofreni biyolojik kökenli bir hastal kt r ve ilaçla tedavi edilmesi gereklidir. Bu tür giriflimler inançl bir hastaya destek olabilir, ancak bazen, hastan n bu alanlarda hezeyanlar varsa onu olumsuz bile etkileyebilir. fiizofreninin kesin tedavisi var m d r; ilaçlar ne kadar süre kullan lmal d r ve hasta ilac n b rak rsa ne olur? fiizofreni genel olarak süre en, yineleyici bir hastal kt r ve henüz hastal bir daha hiç alevlenmeyecek biçimde ortadan kald ran bir tedavi bulunamam flt r. laçlar n iyilefltirici etkisi kal c de ildir ve yeni ataklar n önlenebilmesi için koruyucu ilaç tedavisinin sürdürülmesi gereklidir. Tedavinin süresi için bir zaman s n r koyma imkân m z yoktur, genel olarak y llarca sürdürülmesi gerekti ini söyleyebiliriz. Hastal k tekrarlar n n en önemli nedeni ise ilaçlar n b rak lmas ya da düzensiz kullan lmas - d r. Tedaviyi b rakan hastalar n %70 inde ilk 1 y l içinde yeni atak ortaya ç kt bildirilmektedir. Ancak hasta düzenli olarak koruyucu tedavi al rsa bu oran % 30 a dek düflmekte ve bu hastalardaki tekrarlar genellikle daha hafif belirtili olmaktad r. Bu nedenle akut dönem yat fl p, alevli belirtiler ortadan kaybolduktan sonra da tedavinin sürdürülmesi gerekmektedir. Bu hastal k nas l seyreder, tekrar eder mi, giderek kötüleflir mi? Hastal n seyri hastadan hastaya çok de iflebilmektedir. Hastalar n % 10 kadar nda tam ya da tama yak n 8

9 düzelme olur. Hastalar n % 30 kadar nda hastal k hafif, % 30 kadar nda ise orta derecede belirtilerle seyreder; böyle hastalar genellikle çal flabilir, sosyal iliflkilerini sürdürebilir, yaln z bafl na yaflayabilir, kendine bakabilir. Ancak hastalar n % kadar nda hastal n seyri a rd r. Bu gruptaki hastalar çal flamazlar, belirtileri tedaviden daha az yararlan r, sosyal yaflamlar önemli ölçüde bozulur, birçok bak mdan deste e ihtiyaçlar olur. Hastal n daha iyi seyretmesi için yapabileceklerimiz tedaviye erken bafllamak, tekrarlar önlemek, hastay streslerden uzak tutmak ve psikososyal iyilefltirme programlar ndan yararlanmak olabilir. fiizofreni hastalar çal flabilir mi, okuluna devam edebilir mi? Evet! Düzenli olarak tedavi gören ve belirtileri kontrol alt nda olan hastalar, stresin yüksek olmad, kapasitesine uygun destekleyici ortamlarda çal flabilir ya da okullar na devam edebilirler. Baz hastalar n okuluna devam etmesi ya da çal flmas konusunda teflvik edilmesi ve cesaretlendirilmesi iyi olabilir. Ancak her hastan n bunu baflaramayaca, bu durumun tembellik ya da zekâ eksikli inden de il, hastal n negatif ve biliflsel belirtilerinden kaynakland unutulmamal d r. Bafl edebilece inden a r yük alt nda kalan hastalar bundan olumsuz etkilenebilirler. fiizofreni hastalar evlenebilir mi, çocuk sahibi olabilir mi? Öncelikle kiflide hastal n seyri iyi olmal, çeflitli sorumluluklar yerine getirecek durumda olmal d r. Ayr ca evlilik öncesinde karfl taraf n hastan n durumu hakk nda bilgilendirilmesi gereklidir. Çocuk sahibi olma karar ve- 9

10 rilirken, flizofrenisi olan kiflilerin çocuklar nda hastal k riskinin daha yüksek oldu u ak lda tutulmal d r. Hasta ilac n almak, kontrole gelmek istemedi i zaman ne yap lmal d r? fiizofreni hastalar nda ilaçlar aksatmak, ilaç kullanmay ve kontrollere gitmeyi istememek çok s k karfl lafl - lan bir durumdur. Bu durumda aile kontrollere gitmesi ve ilaçlar n almas konusunda hastay teflvik etmeli, gerekti i dönemlerde ilaç uygulama sorumlulu unu devralmal, yan etkilerin giderilmesi konusunda ise doktoru uyarmal d r. Hastal n alevli dönemlerinde ne yap lmal d r? Hastal n alevli dönemlerinde, hasta etraf nda olup bitenleri anlamakta güçlük çekebilece i için, onunla daha aç k ve k sa konuflmal, uzun ve kar fl k konuflmalardan kaç n lmal d r. Hastal k belirtisi olan tuhaf inanç ve davran fllar konusunda onunla tart flmaya girmemeli, onu hezeyanlar n n yanl fl oldu una ikna etmeye çal flmamal, ancak bu düflüncelerinin do ru oldu u da söylenmemelidir. Onu s k nt l gördü ünüzü söyleyerek, doktora gitmeyi önerin. Hasta doktora gitmeyi ve ilaç kullanmay reddediyorsa hastaneye yat rarak tedavi olanaklar - n araflt r n. fiizofreni olan hastaya nas l davran lmal d r? Ailenin hastaya karfl tutumu aç s ndan yararl oldu- u gözlenen yaklafl mlar flöyle özetlenebilir: Hastaya karfl yumuflak ve destekleyici bir tutum içinde olun, onu ve hastal n oldu u gibi kabul edin, çok konuflup ö üt- 10

11 ler vermek, düflüncelerini de ifltirmeye çal flmak yerine onu dinleyip anlamaya çal fl n. Her yapt na müdahale edip çok elefltirmek yerine, esnek ve yap c olun, olumlu konuflun. Duygusal tepkileriniz afl r olmas n. Çok elefltirmeyin ve onu sürekli bir fleylere zorlamay n. Onun insanlarla mesafeli olma gereksinimine sayg gösterin, aile toplant lar, misafir a rlama, gezmeye gitme gibi konularda srarc olmay n. Ondan yapabilece inin üzerinde fleyler beklemeyin, beklentilerinizi azalt n. Evde düzenli bir yaflam tarz oturtmaya çal fl n, ama afl r kuralc olmay n. Onu evde ve d flar da kald rabilece i kadar sorumluluk almaya teflvik edin. Küçük de olsa bu sorumluluklar yerine getirdi inde onu sözlerinizle ödüllendirin. Hastan z n size garip gelen inanç ve davran fllar bilinçli olarak ya da size inat yapmad n, bunlar kontrol edemedi ini anlamal s n z. Unutmay n ki, özellikle hezeyan ve halüsinasyonlar insana çok ac veren oldukça tats z belirtilerdir ve yaflamayan kiflilerin bu deneyimi tümüyle anlamas mümkün de ildir. Onun belirtileri ile sizin hayat n z da zorlaflm flt r, ama hastal k nedeniyle as l kay p yaflayan hastan n kendisidir. Ancak elbette siz de s k nt çekiyorsunuz, flizofreni ile ilgili yard mlaflma derneklerine gidebilirsiniz; s k nt lar ve tecrübeleri paylaflmak, yaln z olmad n z görmek size ve hastan za iyi gelecektir. Unutmay n, flizofreni tedavi edilebilir bir hastal kt r Bu kitapç n içeri i Doç. Dr. Halise Devrimci Özgüven taraf ndan haz rlanm flt r. Tasar m&bask : Türkiye Klinikleri 11

12 Unutmay n fi ZOFREN tedavi edilebilir bir hastal kt r B L 2472 ELY 14