FARKINDALIĞIN ARTMASI GEREKEN BİR ALAN: GENETİK METABOLİK HASTALIKLAR

Transkript

1 FARKINDALIĞIN ARTMASI GEREKEN BİR ALAN: GENETİK METABOLİK HASTALIKLAR A REQUIRED FIELD: GENETIC METABOLIC DISEASES ÖZET: Kalıtsal metabolizma hastalıkları; bazı besinlere karşı tahammülsüzlük, beslenme bozukluğu, normalde hafif atlatılan çocukluk dönemi hastalıkları veya aşılar sonrası irritabilite, konvülziyon, ataksi gibi bulgular gelişmesi, sık sık hastaneye yatmak zorunda kalış, yoğun bakım koşullarında bile yaşamsal bulguların düzelmemesi ve hastanın kaybedilmesi, hareket bozukluğu, psikomotor gerilik, büyüme ve gelişme geriliği, mental gerilik, kazanılmış becerilerin kaybı, hipoglisemi, tekrarlayan asidozlar, akut ensefalopati atakları, makrosefali, aile öyküsünde tanımlı olmayan nedenlerle yenidoğan, süt çocuğu ölümleri gibi göstergelerle seyreder. Bu hastalıklar doğuşsal genetik sorunlar kapsamında olgular olup genellikle otozomal resesif geçişle erken çocuklukta görülür ve ciddi metabolik sorunlar oluştururlar. Ayrıca protein, karbonhidrat ve yağ asitleri sentez veya yıkım süreçlerini olumsuz etkileyerek patolojik oluşumlara yol açarlar. Herediter metabolizma hastalıkları sadece insan için değil hayvanlar için de önemli bir risk alanıdır. Ancak asıl risk bu hastalıklardan biriyle, örneğin proteinli gıdalarda bulunan fenilalanin amino asidinin metabolize edilemediği, vücutta tirozin aminoasidine çevrilemediği bir kalıtsal olgu olan fenil ketonüri veya fruktozu fosforile eden fruktokinaz enziminin kalıtsal eksikliği sonucu fruktozun metabolize edilememesi ve kanda fruktozun artması olarak tanımlanan fruktozemi ile yaşayan bireylerin toplam sayısı çok büyük bir tutmaz. Bunların sayısından ziyade, farklı kalıtsal metabolik hastalıkların sayıca çok fazla oluşu ve bu konuda toplumsal algı ve farkındalığın yeterli olmaması önemli bir sorun ve tartışma alanıdır. Bu hastalıklara karşı çok ileri bir farkındalık ve algı geliştirmeyi zorunlu kılan temel faktörlerden birisi de budur. Dünya Sağlık Örgütü ve Sağlık Bakanlığı, önleyici sağlık girişimleri kapsamında hayata geçirdikleri uygulamalarla erken tanı, sağaltım ve sürdürülebilir sağlıklı yaşam koşullarını sağlamaya çalışsa da, tarama testlerinin kapsama alnının artırılması, çalışmaların toplumsal-bireysel farkındalık düzeyi ile desteklenmesi, ayrıca rutinleştirilen tarama testlerinin evcil hayvanlar için de hayata geçirilmesi gerekmektedir. Sosyal bir sorumluluk olarak da, oldukça kısıtlı gıda ve besin öğelerine dayalı bir beslenme yaşamı olan kalıtsal metabolik hastalığa maruz bireylerin, beslenme ve sosyal yaşamlarını kolaylaştıracak projeler için pozitif ayrımcılık yapılması öncelenmelidir. Bu hastalar için üretilen gıda maddeleri ve besin destekleri için sıfır vergi, eğitim kurumlarına yerleşmede özel katsayı gibi destekler sağlanması gibi uygulamalara geçilmesi önerilebilir. Bu hastalar için tatil, seyahat imkânlarının, alternatif ve destekleyici tıp kapsamındaki psikososyal etkinliklerin kolaylaştırılması da önemli kazanım olabilir. ANAHTAR KELİMELER: kalıtsal metabolik hastalıklar, pozitif ayrımcılık, sosyal sorumluluk ABSTRACT: Hereditary metabolic diseases; impairment of nutritional status, childhood illnesses that are normally mildly overdosed, irritability after pregnancy, convulsions, development of symptoms such as ataxia, frequent hospitalization, improvement of vital signs even in intensive care conditions and loss of the patient, movement disorder, psychomotor retardation, mental retardation, loss of acquired skills, hypoglycemia, recurrent acidosis, episodes of acute encephalopathy, macrocephaly, neonatal death due to undefined causes in the family history, and infant mortality. These diseases are within the scope of genetic genetic problems and are usually seen in early childhood with autosomal recessive transition and they cause serious metabolic problems. In addition, protein, carbohydrate and fatty acids cause pathological formation by negatively affecting synthesis or destruction processes. Hereditary metabolic diseases are an important risk area not only for humans but also for animals. However, the main risk is the cumulative incidence of individuals with these diseases, for example, phenylketonuria, a hereditary phenomenon in which the phenylalanine amino acid in proteinaceous foods can not be metabolized, a hereditary case in which tyrosine can not be converted to aminoacids in the body, or fructokinase, which phosphorylates fructose, is fructose- the number does not hold a great deal. The number of such hereditary metabolic diseases is considerably high and the social perception and awareness in this issue is not sufficient. This is one of the essential factors that have to develop a very advanced awareness and perception against these diseases. Although the World Health Organization and the Ministry of Health are trying to provide early diagnosis, treatment and sustainable living conditions through their experiences in the context of preventive health initiatives, it is necessary to increase coverage of screening tests, to support their work with socially-individual awareness level and also to make routine screening tests for domestic animals life must be passed. As a social responsibility, positive discrimination should be prioritized for projects that will facilitate nutrition and social life for individuals who are exposed to hereditary metabolic disease, which is a nutrition life based on fairly limited food and nutrient requirements. For these patients, it may be advisable to apply zero tax for food items and food supplements produced, and support such as special coefficients for settlement in educational institutions. Facilitation of vacation, travel possibilities, psychosocial activities within alternative and supportive medicine for these patients may also be an important achievement. KEYWORDS: hereditary metabolic diseases; positive discrimination; social responsibility. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Sayı 56 Kasım 2017/ 51

2 Tablo 1: İnsan ve Hayvanlarda Sık Karşılaşılan Kalıtsal Metabolik Hastalıklar İnsan Ruminantlar Kedi Köpek Atlar-Tektırnaklılar Acrodermatitis Enteropathica Necrolytic Migratory Erythema Arthrogryposis Gangliozidoz (GM1 ve GM2) Siyam, Corat, evcil kediler, Beagle ler, Alman Pointerler, Japon Spaniel ler Cryptorchidism Alpha-1-Antitrypsin yetersizliği Alport Syndrome Amyloidoz Familial Amiloidotik Polinöropati Neurofibromatosis Osteogenesis Imperfecta Phenyilketonuria Yarık damaklılık (Cleft palate) Beyin ve omuriliğin anatomik anomalileri Bileşik parmaklılık (Syndactyly) ve çok parmaklılık (polydactyly) Canavan Disease Porphyria Göbek ve karın duvarı ile ilgili fıtıklar Common Variable Proteus Syndrome Depolama hastalıkları Eğer çok yakınımız hissettiğimiz bir birey veya bir hayvan kalıtsal metabolik hastalığa sahip değilse, genetik metabolik hastalıklar hakkındaki farkındalığımız genellikle yetersizdir. Spesifik proteinleri kodlayan genlerdeki mutasyon nedeniyle ortaya çıkan, proteinin primer yapısında ve sentezlenen protein miktarında değişiklik, membran proteinleri, transport proteinleri, yapısal elementler, enzim ve reseptörler gibi protein yapıların fonksiyonel kapasitelerindeki sorunlarla karakterize olan doğumsal metabolizma hastalıkları, protein, karbonhidrat ve yağ asitlerinin sentezi ya da katabolizmasındaki defektler ile seyreden hastalık tablolarıdır 1,2,3. Doğmasal metabolizma sorunları, hayvanlar için ender de olsa görülen ancak önemli sağlık sorunlarındandır. Daha çok kedi ve köpekte fark ediliyor olsa da birçok hayvanı etkilediği, veteriner hekimliği alanında küçük hayvanlarda 400 den fazla kalıtsal hastalığın literatürlere girdiği, her yıl yenilerinin eklendiği genetik metabolizma hastalıkları, hayvanlarda da ara metabolizma kritik enzimlerinin kısmi ya da tam eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Hayvanlarda sık karşılaşılan doğuşsal metabolizma bozukluklarının primer olarak sinir sistemini etkilediği, nöron lizozomlarındaki enzim substratının anormal miktarda depolanması nedeniyle depolama hastalıkları olarak da tanımlandıkları, genel olarak doğumda normal görünen hayvanların doğum sonrası birkaç haftada veya ayda klinik belirtiler sergiledikleri, bu hastalıkların birçoğunun bilinen bir tedavisi olmaması nedeniyle hayvanlarda ilerleyici ve genellikle öldürücü olduğu bildirilmiştir1. Hem hayvanlarda hem de insanlarda ender görülen bozukluklar olup, pek çoğu zihinsel özür yanı sıra olumsuz yaşamsal izler bırakan kalıtsal metabolik hastalıkların hemen hepsi otozomal resesif yolla kalıtılır1. Erken çocukluk yaşlarında görülürler ve ağır bir metabolik soruna neden olurlar. İlerleyen süreçte de patolojik tablolar geliştirebilirler. Patolojiler, hatalı genetik veri nedeniyle oluşamayan veya görevini yapamayan enzim ve protein yapıdaki esansiyel Sfingomiyelinoz: Siamese, evcil kediler Ceroid lipofuksinoz İngiliz Setter ler, Cocker Spaniel ler, Dachshund, evcil kediler Mannozidoz Evcil kediler, İran kedileri Glikojenozis Tip II Lapland köpekler Glikojenozis Tip III Alman Shepherd köpekler Immunodeficiency Pseudogout Freemartins Globoid hücre lökodistrofisi Cairn Terrier ler, Beyaz Terrier ler, Beagle ler, Poodle ler, Pomeranian lar, Basset tazılar Kistik Fibrosis Pseudoporphyria Yükseklik hastalığı (Brisket disease) Diabetes Insipidus Refsum s Disease Doğuşsal kılsızlık sendrom (Hipotrichosis) Fructosemia Galactosemia Gaucher Disease Glucagonoma Mucopolysaccharidoses Juvenile Hyaline Fibromatosis (Murray-Puretic Syndrome) Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Sayı 56 Kasım 2017/ 52 Restrictive Dermopathy Retinitis Pigmentosa Nefrojenik Diabetes İnsipidus (NDI) Ectodermal Dysplasia Ehlers-Danlos Disease Fabry Disease Scurvy (Vitamin C Deficiency) Shwachman-Diamond Syndrome Syndrome of Inappropriate Anti-Diuretic Hormone (SIADH) Tuberous Sclerosis von Hippel-Lindau Disease Williams Syndrome Down Syndrome (Trisomy 21) Örümcek Kuzu sendromu) Mükopolisakkaridoz Tip VI Siyam kediler Mükopolisakkaridoz Tip I Kedi ve köpekler Papağan ağızlılık (maxillary prognathsm) Hiperkalemik periyodik paralizis (HYPP) Glikojen dallanma enzim yetersizliği Öldürücü beyaz sendrom (Overo lethal white syndrome) Polisakkarid depolama miyopatisi Deri hiperelastozisi (hereditary equine regional dermal asthenia HEDRA) ürünlerin yokluğu veya yetersizliği nedeniyle oluşur. Defektli enzim nedeniyle gerekli son ürün üretilemez,

3 biriken öncül maddeler ve oluşan diğer metabolitler, hücre ve dokular ğu Hastalıkları: Yağ aitleri zincir uzunluğu baz alınarak; Kısa zincirli Açil-CoA Dehidrogenaz eksikliği (SCAD), Orta zincirli Açil-CoA Dehidrogenaz eksikliği (MCAD), Uzun zincirli 3- OH Açil-CoA Dehidrogenaz eksikliği (LCHAD), Çok Uzun Zincirli Açil-CoA Dehidrogenaz eksikliği (VLCAD) olguları dışında Karnitin Palmitoil Eksiklikleri, Glutarik Asidemiler, Karnitin Uptake Bozukluğu bu başlık altında sayılabilir. 3. Organik Asidemilerle Seyreden Hastalıklar: Propiyonik asidemi, metilmalonik asidemi, multipl karboksilaz eksikliği, 3-metilkrotonil-CoA Karboksilaz eksikliği, 2-metilbütüril-CoA Dehidrogenaz eksikliği, izovalerik asidemi, beta ketotiyolaz eksikliği, 3-hidroksi 3-metil-glutaril liyaz eksikliği, glutaril-coa Dehidrogenaz Eksikliği, Holokarboksilaz Sentetaz Eksikliği başlıca karşılaşılan tablolardır. 4. Üre Siklüsü Defektleri Sitrüllinemi Hastalıkları: Argininosüksinik Asidüri, Argininemi hastalıkları olarak listelenebilir. Tablo 2. Yol açtıkları Patofizyolojilere Göre Genetik Metabolizma Hastalıkları İntoksikasyon tipi hastalıklar Fenilketonüri için toksik etkili hale gelir2. Biriken bu maddeler bazen diğer doku ve organlara geçerek uzak organ hasarlarını oluşturabilirler. Bu bakışla, kalıtsal metabolizma hastalıklarında karşılaşılan sorunlu yolaklarının başlıcaları şöyle Enerji eksikliğine bağlı hastalıklar Glikojenozis ve glukoneogenezis defektleri Kompleks molekül sentez ve katabolizması bozukluğu hastalıkları Lizozomal hastalıklar MSUD Konjenital laktik asidozlar Peroksizomal hastalıklar Tirozinemi Homosistinüri MMA, İVA, PA gibi organik asidüriler Üre siklusu enzim defektleri Galaktozemi, Fruktozemi Yağ asidi oksidasyon defektleri Mitokondride solunum zinciri defektleri Peroksizomal hastalıklar Konjenital glikolizasyon bozuklukları Alfa-1 antitripsin eksiklikleri vb sıralanabilir 4 : 1. Aminoasit Metabolizması Hastalıkları: Fenilketonüri, dallı zincirli aminoasidüri (MSUD), tirozinemi, hipermetioninemi, homosistinüri, hiperglisinemi, hiperornitinemi gibi hastalıklar bu kapsamdadır. 2. Yağ Asidi Oksidasyonu Bozuklu- Değişik nitelikleri baz alınarak sınıflandırmalara tabi tutulan metabolik kalıtsal hastalıklar tek tek ele alındığında her biri nadir görülen hastalıklardır. Ancak kalıtsal metabolik hastalık sayısı, çeşiti çok fazladır, bu nedenle önemli bir hastalık grubunu oluşturmaktadır (Tablo 1). Hemen tamamı otozomal resesif olarak kalıtılan bu hastalıklar, ülkemizde güçlü bir potansiyele sahiptir. Birçoğu hakkındaki yaygın yanlış algı da henüz düzeltilebilmiş değildir. Örneğin Gout (Gut) Hastalığı. Damla Hastalığı olarak da bilinen bu hastalığın, hala proteince zengin beslenenlerde görüldüğü algısı yaygınsa da Gout bir zengin insan hastalığı değildir, her yaş ve sosyal sınıftan kadın-erkek herkesi etkiler. 4 evrede seyreden hastalığın asemptomatik hiperürisemi erkeklerde puberta, dişilerde menopoz döneminde kendini gösterir. Ayrıca Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Sayı 56 Kasım 2017/ 53

4 akut gout ile bağlantılı artritis, interkritikal gout ve kronik gout olarak karakterize edilen evreler de gelişir. Primer gout ailesel olup multifaktöriyeldir ve purin bazları ile endojen ve eksojen kaynaklı nükleik asitlerin parçalanması ve tuzlanımına dayanır. Yenidoğan ve çocuklarda izlenen sarılık da genellikle glukuronil- transferaz aktivitesi yetersizliğine dayalıdır, yani genetik metabolik bir sorundur 1. Bu hastalıklarda klinik bulgular, hafiften ağıra oldukça geniş bir spektrumdadır, hem insanlarda hem de hayvanlarda çok farklı semptomlarla izlenebilmektedir. Örneğin metabolik genetik hastalıklar, Basensij ve Beagle ırkı köpeklerde piruvat kinaz yetersizliği ve anemi, İngiliz Springer Spaniel lerde fosfofrüktokinaz yetersizliği ile birlikte anemi semptomlarıyla seyreder; evcil kedilerde ise porfiria ile birlikte gözlemlenir. Kedi, köpeklerde daha fazla hastalıkla karşılaşılırken, çiftlik hayvanlarında kalıtsal metabolik hastalıklar hem sayıca azdır, hem de görülme sıklığı çok düşüktür 1. Teşhis ise, birçoğu gebelik sürecinde rutin uygulamaya dönüştürülmüş tarama testleriyle yapılmaktadır. Belirtileri henüz ortaya çıkmadan metabolik hastalıkları tespit edebilen analizlere metabolik tarama testleri denir. Bu testlerin amacı, hastalık herhangi bir belirti vermeden tanı koymak, tedaviye başlamak, böylece mortalite ve morbiditeyi azaltmaktır. Ancak, toplumda sıklıkta görünen hastalıkların tarama programlarına alınıyor olması, metabolik tarama testlerinin tüm kalıtsal metabolik hastalıklardan korunmada yetersiz kalmasına yol açan bir unsurdur2. Bazı besinlere karşı tahammülsüzlük (Resim 1), hafif geçmesi öngörülen çocukluk dönemi hastalıkları veya aşılar sonrası gelişen irritabilite, konvülziyon, ataksi gibi beklenmeyen bulgular, çok sık hastaneye yatış, yoğun bakıma rağmen yaşamsal bulguların düzelmemesi nedeniyle hastanın kaybedilmesi, hareket bozukluğu, psikomotor gerilik, hipoglisemi, tekrarlayan asidozlar, akut ensefalopati atakları, gelişme geriliği, makrosefali, büyüme geriliği, beslenme bozukluğu, aile öyküsünde tanımlanamayan yenidoğan veya süt çocuğu ölümleri, mental gerilik ve kazanılmış becerilerin kaybı gibi yaşamsal riski yüksek göstergelerle tanımlandıkları için hastalığın bu semptomları göstermeden önce tanımlanması yaşamsal önemdedir. Bu yüzden, doğuşsal metabolik hastalıklar henüz belirtileri ortaya çıkmadan onları saptayabilen yöntemlerle teşhis edilmeye çalışılır, bu testlere ise metabolik tarama testleri denir. Metabolik tarama testlerinin hedefi, hastalık herhangi bir belirti vermeden tanı koymak ve gerekli tedaviye başlamak, böylece mortalite ve morbiditeyi azaltmaktır. Tarama programına alınan hastalıklar ülkelere göre değişim gösterebilmektedir. Bunu belirleyen faktör, o toplumda o hastalığın yeterli sıklıkta görünüyor olması ve erken tanı konulması halinde hastalığın seyrinde değişiklik yapılabilmesi veya tamamen tedavi edilebilmesidir. Neonatal tarama testlerinden, fenilketanüri ve konjenital hipotiroidi gibi taramalar için uzlaşı vardır, bu nedenle konjenital hipotiroidi, biyotinidaz eksikliği ve fenilketanüri hastalıkları ulusal tarama programı kapsamında araştırılmaktadır. Hemoglobinopatiler, MSUD, klasik galaktozemi, homosistinüri, biyotinidaz eksikliği, konjenital adrenal hiperplazi gibi olgular için tarama testi yapılmasına yönelik yaygın bir uygunluk kanısı vardır. Ülkemizde doğumsal metabolizma hastalıklarına dünya ortalamasının üzerinde bir sıklıkta rastlanılmaktadır. Örneğin, fenilketonürinin görülme sıklığı dünya geneli için 1/10000 iken, bu oran ülkemizde 1/4500dir; 1/60000 sıklıkta görülen biyotinidaz eksikliği ülkemizde 1/11000 düzeyindedir. İdeal tarama testleri, doğum sonrası 3 veya 5. günlerde alınan topuk kanı ile gerçekleştirilir. Birkaç damla topuk kanı yeterlidir. Kandamlaları filtre kâğıdı şeridine emdirilir. Kan örneği emdirilen kağıda kanın kime ait olduğu, bebeğin yaşı ve beslenme durumu gibi bilgiler not edilir. Rutin tarama testlerinde konjenital hipotiroidi, biyotinidaz eksikliği, yağ asidi oksidasyon defektleri, aminoasit metabolizması bozuklukları, üre siklusu enzim bozuklukları, organik asidemiler gibi hastalıklar açısından göze çarpan bir bulgu tespit edildiğinde, ileri muayeneler başlatılır, doğum kliniği, çocuk doktoru ve ebeveynlerle temasa geçilir. Ancak saptanan ilk bulgu her zaman o çocuğun taranan hastalıklardan birine yakalandığını göstermez. Ancak aksi kanıtlanmadıkça, bulgu saptanan yenidoğanın kalıtsal bir metabolizma hastalığı taşıdığı düşünülür. Buradaki önemli nüans şudur; tarama testleri kesin olarak tanısal testler değildir2. Tüm genetik olgularda olduğu gibi, kalıtsal metabolik hastalıklarda da Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Sayı 56 Kasım 2017/ 54

5 problemli enzim veya taşıyıcı protein ya da proteinler, fertilizasyon ve zigotun uterus cidarına tutunması anından itibaren mevcuttur. Sorunlu enzim fötal dönemde de aktif olabilir ama fötal dönemde etkileri genellikle izlenmez. Çünkü plasenta bariyerleri, yavru için zararlı metabolitleri uzaklaştırır. Bu da kalıtsal metabolik hastalıklı doğanlarda klinik semptomların olmamasına, normal doğum ağırlığı ile doğmalarına ve iyi görünmelerine yol açar. Ancak enerji üretim ve kullanımında hata bulunan kalıtsal metabolik hastalıklarda bu durum geçerli değildir. Ayrıca plasental korumanın olmadığı genetik metabolizma hastalıkları da vardır. Fonksiyonel olarak yetersiz veya eksik olan enzime substrat olacak besin ve kimyasalların alımını müteakip klinik tablo gelişir ve hastalık semptomları fizyolojik, biyokimyasal ve yapısal göstergelerde görülmeye başlar3. Çok sayıda metabolik hastalığın yenidoğanda bulgu verdiği bilinmesine rağmen yine de yenidoğanda metabolik hastalık tanısı oldukça zordur. Bu nedenle, tanı konulamamış ağır hasta bir yenidoğanın metabolik hastalık taşıma ihtimali her zaman göz önünde tutulur2,3. Bu hastalıklarda önemli bir nokta hastanın uzunca bir süre çocuk olmasıdır. Bu durum sadece hasta çocuğu değil ailesini de derinden etkilemektedir. Hastalığın doğuştan ve metabolik olması, bebek/çocuk ve ailenin çevreye ve hayata uyum düzeyini, anne baba bebek/ çocuk ilişkisini travmatik olarak etkilemektedir. Bu etki, hastalığın taşıdığı anlama, hastalıkla ilgili toplumsal algı ve düşüncelere, hastalığı taşıyan çocuğun toplumsal uyumuna, eğitim ve okul yaşamına, evlilik, üreme gibi gelecekle ilgili sosyal beklentilere etkisine göre kalıcı veya geçici sonuçlar doğurur. Bu kapsamda, hastalığa bağlı yaşanan stresin yaşam kalitesini olumsuz etkilemesini engellemek ve hastalığın getirdiği tabloyu tolere edebilmek için, hastalık ve tedavi süreci konusunda bilgi verilmesi, ebeveynin tıbbi işlemlere katılımının sağlaması, sosyal ve psikolojik destek sunulması gerekmektedir5,6. Tüm bunlardan önce oluşturulacak bilgilendirme ve bilinçlendirme süreçleri yoluyla oluşturulacak farkındalık, yaygın kalıtım yollarının kapatılmaya çalışılmasında, koruyucu önleyici tedbirlerin uygulanabilmesinde, erken tanı ve sağaltım süreçlerinde daha etkili, daha başarılı bir mücadeleyi mümkün hale getirebilecektir. Bunun sağlanabilmesi için, tıp, veteriner, sağlık bilimleri fakülteleri gibi sağlık eğitimi veren okullar başta olmak koşuluyla, zorunlu ve yüksek öğretimin tüm aşamalarında, çıktısı yüksek farkındalık olan bir müfredatın yerleşmesi sağlanmalıdır. Kamu, üniversite ve sivil toplum kuruluşlarının ortak aklıyla oluşturulacak pozitif ayrımcılık politikaları ve seçenekleri mutlaka oluşturulmalıdır. Her bir hastalıkla ilgili süreçleri gündem yapan sivil toplum kurumlarına sağlanacak özel destekler hayati önemdedir. Bu bireylerin her aşamadaki eğitim süreçleri için pozitif desteğe olan ihtiyaçları, Milli Eğitim Bakanlığı ve Yükseköğretim Kurulu gibi kurumların gündemine girmeli ve hızla yürürlüğe konulmalıdır. Ayrıca, genetik metabolizma hastalığıyla yaşayanlar için spesifik gıda maddeleri, besin destekleri ve diğer yaşam ürünlerinin üretim, ihracat, ithalat ve pazarlanması süreçlerinde, işletmelere teşvik edici muafiyetler, sosyal sorumluluk kapsamlı uygulamalar desteklenmeli, yaygınlaştırılmalı ve sürdürülebilir hale getirilmelidir. Bütün bu önerilerin açık kodlu yazılımlar gibi geliştirilebileceği platformlar oluşturulmalıdır. Bütün bunlar, bu bireylerin yaşam kaliteleri için olduğu kadar, toplumsal huzur, verimlilik, milli ve global ekonomik süreçler için hayati önemdedir. KAYNAKLAR 1. Altıntaş A. tr/pluginfile.php/1029/mod_resource/ content/1/11. %20Kal%C4%B1tsal%20 Metabol%20Hast.pdf Erişim: Tokatlı A. Doğuştan Metabolik Hastalıklara Tanısal Yaklaşım. The Journal of Current Pediatrics. 2006; 4: Goodman SI, Greene CL. Metabolic disorders of the newborn. Pediatr Rev 1994; 15: Anonim. Erişim: Kang ES. Clinical and laboratory approach to a neonate suspected of an inborn error of metabolism. Turk J Pediatr 1999;41: Leonard JV, Morris AAM. Inborn errors of metabolism around time of birth. Lancet 2000; 356: Er M. Çocuk, hastalık, anne-babalar ve kardeşler. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2006; 49: Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Sayı 56 Kasım 2017/ 55