BİR MÜZE DOĞUYOR BURDUR DOĞA TARİHİ MÜZESİ

Transkript

1 BİR MÜZE DOĞUYOR BURDUR DOĞA TARİHİ MÜZESİ ÖZET: Bilindiği gibi müzeler, geçmişle gelecek arasında birer kültürel köprü görevini üstlenir ve geleceğin kurgulanmasında geçmişin izlerinden yararlanır. Müzeler artık basit bir bellek deposu olmaktan çıkmış ve ülkelerin kültürel kimliklerini gözler önüne seren, sergilemede yaratıcılığı güdüleyen bir duyarlılık yaratan, eğiten, koleksiyonlarını koruyan, izleyicisinin hayal gücünü tetikleyen bir eğitim kurumu niteliğine doğru yol almaktadır. Burdur ilimize bir Doğa Tarihi Müzesi kazandıran Elmacık Fosil Yataklarının Bilimsel Kazıları, Elmacık Sulama Göleti nin yapımı sırasında açığa çıkan hayvan fosillerinin ele geçmesiyle süreci başlatmış oldu. Ülkemizde az sayıda var olan Doğa Tarihi Müzelerine eklenen Burdur Doğa Tarihi Müzesinin doğuşunu göletin yapımına borçlu olduğumuzu unutmadan hikâyesine şöyle bir göz atmak yerinde olacaktır. Elmacık faunası ile benzer faunalar, Gürcistan, Yunanistan, Fransa ve İspanya daki yaşıt fosil yataklarında tespit edilmiş ve bu geniş koridor boyunca karasal omurgalı hayvanların göçlerinin Anadolu üzerinden gerçekleştirildiği anlaşılmıştır. Burdur Havzası, bu kara koridoru içerisinde Anadolu nun en zengin durağını oluşturmaktadır. Bulguların sunduğu paleoekolojik veriler günümüzden yaklaşık 2,5 milyon yıl öncesinde Burdur çevresinde geniş düzlüklerin varlığını ve bozkır tipi bir habitatın baskın olduğunu ancak Güney Mamutu fosillerinin bolluğundan yola çıkarak ormanlık alanların ve geniş su kütlelerinin bu step ortamını çevrelemiş olduğunu düşündürmektedir. ANAHTAR KELİMELER: Berna Alpagut, müze, doğa, tarih, fosil, alçı, Elmacık. ABSTRACT: As is known, the museums, and acts as a cultural bridge between the past and the future takes full advantage of the traces of the past in imagining the future. Museums no longer simply store and revealing the cultural identities of the countries has ceased to be a memory, demonstrating a sensitivity motivated creativity creates, educates, protecting their collections, the nature of an educational institution that triggered the imagination of the audience is the right way. Scientific excavation of the fossil beds Natural History Museum the winning Burdur provinces Cheek, Cheek animal fossils exposed during the construction of the irrigation pond was initiated the process of passing into the hands of. A small number in our country, which has added to the Natural History Museum the Natural History Museum in Burdur, forgetting that we owe to tell the story of the construction of the pond, we will take a glance. Elmacık Fauna is similar Georgia, Greece, France and Spain, and has been found in the fossil beds of the same age throughout this wide corridor to the migration of terrestrial vertebrate animals that is performed via Anatolia be understood. Burdur Basin, the rich of this land within a corridor of Anatolia constitutes the stop. Data presented the findings from the present around 2.5 million years ago in Burdur paleoekolojik about the existence of the wide Plains and steppe-type habitat dominates, but based on the abundance of mammoth fossils in the South, forested areas and large bodies of water suggest that this step of the environment she is surrounded by. KEYWORDS: Berna Alpagut, museums, nature, history, fossil, plaster, Cheek. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 33

2 Burdur ilimize bir Doğa Tarihi Müzesi kazandıran Elmacık Fosil Yataklarının Bilimsel Kazıları, Elmacık Sulama Göleti nin yapımı sırasında açığa çıkan hayvan fosillerinin ele geçmesiyle süreci başlatmış oldu. Ülkemizde az sayıda var olan Doğa Tarihi Müzelerine eklenen Burdur Doğa Tarihi Müzesinin doğuşunu göletin yapımına borçlu olduğumuzu unutmadan hikâyesine şöyle bir göz atmak yerinde olacaktır. Sulama Göleti, Elmacık Deresi üzerinde, Burdur İl Müdürlüğü Köy Hizmetleri tarafından 1998 yılında inşa edilmiştir. Gölet inşaatının başlaması ile gün yüzüne çıkan karasal memeli hayvanlara ait fosiller bilim dünyasının dikkatini çekmiş ve Kültür ve Turizm Bakanlığı nın izni ve parasal desteği ile Burdur Müzesi Müdürlüğünün Başkanlığında, B. Alpagut un Bilimsel Danışmanlığı ve N. Kahraman ın Kazı Sorumluluğunda dört sezonluk bir Kurtarma Kazıları Projesi gerçekleştirilmiştir.(h. A. Ekinci, B. Alpagut, N.Kahraman,2006,2007,2008,2009) yıllarında Elmacık Göleti civarında ilk kez fosillere rastlanılmış ancak 2006 yılına kadar el değmeden doğal ortamlarında beklemiştir. Anılan tarihlerde kazıları yapılan fosil alanlar; Gökmentepe, Ardıçtekke Tepe, Kale Mevkii, Gökyer mevkiidir. Göller Yöresi Türkiye nin batısındaki engebeli dağların platolarla ve ovalarla birleştiği bir topografyada alçakta kalan çukur alanların sularla dolması sonucunda oluşmuştur. Bu havza ve yakın çevresinde Burdur Gölü, Yarışlı Gölü, Salda Gölü, Kestel Gölü, Söğüt Gölü ve Gölhisar yer alır. Burdur Gölü Havzası genel olarak tektonik süreçlerin etkili olduğu bir yerdir. Özellikle jeolojik olarak Pliyosen Dönem de derinliği zaman zaman değişen etrafında yine farklı alçak alanlarda sazlık ve bataklık alanların oluştuğu ve merkezinde Burdur Gölü nün yer aldığı bir havzadır. Burdur Gölü Havzasında bilim dünyasından birçok isim jeolojik, jeomorfolojik ve arkeolojik alanda önemli araştırmalar yapmış ve çok değerli bilgileri bilim dünyasına kazandırmıştır. Burdur Gölü Havzası Doğa Tarihi Kazıları, ülkemiz için çok önemli bilgilere sahip olmaya imkân veren karasal memeli hayvanlara ait fosiller üretmiştir. Bu fosiller üzerinden elde edilen bilgilerle, Afrika Asya ve Avrupa kara parçalarına göç eden hayvanların Anadolu kara köprüsünü Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 34

3 kullandıkları ve Burdur Gölü Havzasında uzun bir zaman diliminde yaşadıklarını öğrenmiş bulunuyoruz. Böyle önemli bir bulguyu sadece bilim dünyasında değil aynı zamanda toplum ile de paylaşabilmek amacıyla Burdur Doğa Tarihi Müzesi nin kuruluş çalışmalarına Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Burdur Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü nce Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Antropoloji Bölümü Başkanlığının ev sahipliğinde 2012 yılında B. Alpagut un Bilimsel Danışmanlığında başlanmış ve 2014 yılı sonunda tamamlanmıştır. BURDUR DOĞA TARIHI MÜZESI KURULUŞU - KAVAKLI RUM KILISESI Müze binası yaklaşık olarak 19.yy.ilk yarısında yapılmış ve yazılı kaynaklara göre Burdur da bulunduğu düşünülen Metamorfosis Kilisesi olduğu düşünülmektedir. Doğu-Batı yönünde bağdadi tekniği ile inşa edilmiş ve üç nefli kemerli bir tavana sahiptir. Ahşap olan çatısının, alaturka kiremitle örtülü olduğu bilinmektedir. Binanın iç mekânı ahşap sütunlu ve ahşap yapı tekniğiyle yapılmış iyi örnekler arasındadır.(burdur Doğa Tarihi Müzesi Tanıtım Broşürü, Burdur Valiliği, Burdur Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü 2016) Ekim 1914 depremi nedeniyle binada hasarlar oluştuğundan yeniden elden geçirilerek onarım görmüştür. Bina tapusunun özel mülkiyette olduğu dönemlerde sinema olarak hizmet vermiş ve hem zaman olarak batı cephesine ek alanlar da inşa edilmiştir. Sinema işlevi dışında bina inşaat malzemeleri deposu ve mesken olarak da kullanılmıştır. Zamanla mimari özelliğini kaybetmeye başlayan binanın iç ve dış yapısı, bakımsızlıktan yer yer yıkılmış ve harabeye dönmüştür. Bu bina, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 2000 yılında özel mülkiyetten satın alınarak kamulaştırılmıştır. Harabe haline gelmiş olan binanın öncelikle çatısı aslına uygun olarak yenilenmiş ardından kapsamlı bir projeyle binanın mimari özellikleri de hassasiyetle korunarak güçlendirme ve restorasyon işlemleri yapılmıştır. Kültürel eğitim kurumu olarak müze işlevi kazandırılan binanın hiçbir özelliği bozulmadan ve daha güçlü korunarak yörenin Doğa Tarihinin tanıtımı için kamu hizmetine sunulmuştur. Doğa Tarih Müzesi Binası konum olarak kent merkezinde yer aldığından, ulaşım zorluğunun olmayışı da ayrıca müze ziyaretçilerine kolaylık sağlayacaktır. İlerleyen yıllarda sergileme mekânlarının yetmemesi durumunda özgün binaya herhangi bir ek yapılamayacağından, başka bir yerde ihtiyaca yanıt veren üniteler eklenmesi uygun olacaktır. Kilise olarak yapılmış yüksek tavanlı bu binanın Doğa Tarihi Müzesi olarak tasarımı yapılırken mekânlar; üst katta idari birimler, alt katta danışma, vitrinler, açık alanlar, canlandırma (diorama), çocuk eğitim alanı, kiosk, video gösterim, interaktif sunum gibi etkinliklerin yapılabileceği biçimde düşünülmüştür. Sergilemede binanın duvarları ile temas kurulmamış ancak sağ ve soldaki iki nişte Burdur Gölü Havzasının sulak alan habitatları ve ormanlık alan habitatları, gerçek ve yapay hayvanlar eşliğinde canlandırma olarak yer almıştır. Giriş kapsına göre ziyaretçiyi yönlendiren gezi yolu sağ Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 35

4 taraftan başlamakta ve dünyanın jeolojik tarihini ve Burdur haritasında kazı yapılan noktaları gösteren ilk vitrin yer almaktadır. Girişte izleyiciyi karşılayan dışbükey duvar panosu, müzede nelerle karşılaşacağı konusunda bilgi aktarırken, içbükey panoda ise Burdur havzasının doğal ortamı hakkındaki bilgiyi görsel bir sunumda video film anlatımı eşliğinde vermektedir. Girişin sol tarafında Burdur Havzası Jeolojik yapısına ait kayaç örnekleri ve bilgi panoları ile Burdur ve Salda Göllerinin özelliklerini canlandırma tekniği ile yansıtan vitrinler yer almaktadır. Doğa Tarihi Müzelerinin vazgeçilmez bilgi kaynağı olan yöresel bitki ve hayvanların gerçek ve yapay örneklerinin yer aldığı vitrinlerle bağlantılı olan kiosk izleyicilere yörenin canlıları hakkındaki bilgileri görsel ve yazın dilinde dokunmatik olarak sunmaktadır. Açık alanda sergilenmekte olan yapay fil iskeleti ve savunma dişlerinin ait oldukları iskeletin anatomik bilgilerin yer aldığı çizimler ile ziyaretçinin fikir edinmesi kolaylaştırılmış hatta okuryazar olmayanlara bile hitap edecek bir rehber halinde tasarlanmıştır. Vitrin içi tasarımlarında ısı/nem oranı ve ışıklandırma özenle dikkate alınırken, izleyicinin bilgi panolarına ve fosil materyallere kolay ulaşımını sağlamak üzere şeffaf ve kademeli platformlar kullanılmış, etiketleme ise vitrinlerin alt önünde bütünlük arz eder biçimde tasarlanmıştır. Ayrıca sergilemenin amaçlarında birisi olan ve izleyiciye tükenmiş türler ve habitatlar hakkında bilgi vererek çevre bilinci kazanmasına katkı yapmak üzere, vitrinlerin iç duvarına, sergilenmekte olan fosillerin temsil ettikleri hayvanların resimleri doğal ortamında, tasarım sanatçısı tarafından aslına sadık kalarak karışık resim teknikleriyle (çizim ve suluboya) önce özgün olarak üretilmiş sonra ve baskı olarak sunulmuştur. Müzelere teknolojinin faydalarından yararlanarak interaktif sunumlar yapmak suretiyle izleyiciye zevkli anlar yaşatarak bilgi aktarmak yöntemi Burdur Doğa Tarihi Müzesi nde uygulanmaktadır. Fil iskeletinin sergilenmesi ve interaktif sunumla yaratılmak istenilen sanal ortam, Güney Mamutu fosilleri ve havzanın eski doğal ortamına gönderme yapmak üzere programlanmıştır. İzleyici, kısa bir süre bu gösteriye tanık olarak geçmiş ile bugün arasında bir bağ kurmayı ve şimdi yaşadığı çevrelerde bir zamanlar fillerin de yaşamış olduğunu hissetmeyi yakalayacaktır. FOSIL KOLEKSIYONLAR VE ÖNEMI Doğa Tarihi Müzelerinde sergilenen fosil koleksiyonlar, doğada bulunan canlıların çeşitli sınıflarının temsilcileridir ve bir bakıma doğal canlı sınıfların teşhir edildikleri ve araştırıldıkları yerdir. Burdur-Elmacık Omurgalı Fosil Yatağı Göller Yöresinin en önemli fosil yataklarından birisidir. Elmacık faunası (hayvan topluluğu) içerisinde Anadolu da fosil kaydı olmayan ya da az sayıda örnek ile bilinen yeni taksonların varlığı paleontolojik açıdan son derece önemlidir. Özellikle iyi korunmuş ve zengin Güney Mamutu fosilleri türün yayılım alanının saptanması için önemlidir ve araştırıcıların ilgisini çekmektedir. Elmacık faunası ile benzer faunalar, Gürcistan, Yunanistan, Fransa ve İspanya daki yaşıt fosil yataklarında tespit edilmiş ve bu geniş koridor boyunca karasal omurgalı hayvanların göçlerinin Anadolu üzerinden gerçekleştirildiği anlaşılmıştır. Burdur Havzası, bu kara koridoru içerisinde Anadolu nun en zengin durağını oluşturmaktadır. Bulguların sunduğu paleoekolojik veriler günümüzden yaklaşık 2,5 milyon yıl öncesinde Burdur çevresinde geniş düzlüklerin varlığını ve bozkır tipi bir habitatın baskın olduğunu ancak Güney Mamutu fosillerinin bolluğundan yola çıkarak Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 36

5 ormanlık alanların ve geniş su kütlelerinin bu step ortamını çevrelemiş olduğunu düşündürmektedir.(alpagut, B. Kaya. T, Mayda, S, Demirel, A, Ekinci, H. A, 2015) Güney Mamutu dışında ele geçen ve müzede sergilenmekte olan koleksiyon kapsamında; Tek Toynaklılar vitrininde Atgiller e ve Gergedangiller e ait çok değerli fosiller sergilenmektedir. Ayrıca, Çift Toynaklı vitrininde yer alan Boynuzlugiller ve Geyikgiller ailelerine ait çoğunluğu dişlerle temsil edilen örnekler, tasarım resimlerle zenginleştirilmiştir. Fosiller kazıdan çıkarıldıklarında alçı kalıplar içinde alınarak uzun zaman bırakılmak zorunda kalındığından, konservasyon işlemleri zahmetli olmuştur. Özellikle Güney Mamut un savunma dişleri ve vücut kemiklerinde görülen kimyasal bozunmalar, sergilemedeki zorluklara zemin hazırlamış ve bu nedenle yine alçı kalıplarında kalmak üzere üst kısımları açılmış ve sergiye hazırlanmıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı Konservasyon ve Restorasyon Merkez Laboratuvarı (İstanbul) tarafından oluşturulan bir ekip ile üç ay süren çalışmalar sonunda fosiller, hem taşınabilir hem de korunaklı olarak sergilenebilir bir işlemden geçmiştir. Burdur Doğa Tarihi Müzesinde Çocuk Eğitim Alanı oluşturmuş ve okullara Doğa ve Çevre İçin Eğitim Programları düzenlemek üzere girişim başlatmıştır. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyelerinin gözetiminde hazırlanacak Müze Eğitimi Programları ve Eğitim Materyalleri çerçevesinde hizmet verilmesi planlanmıştır. Burdur Doğa Tarihi Müzesi, İdari açıdan Burdur Müzesi Müdürlüğüne bağlı bir birim olarak statü kazanmıştır. Koruma ve güvenlik açısından Burdur Müze Müdürlüğünün denetimi altındadır. Bilindiği gibi müzeler, geçmişle gelecek arasında birer kültürel köprü görevini üstlenir ve geleceğin kurgulanmasında geçmişin izlerinden yararlanır. Müzeler artık basit bir bellek deposu olmaktan çıkmış ve ülkelerin kültürel kimliklerini gözler önüne seren, sergilemede yaratıcılığı güdüleyen bir duyarlılık yaratan, eğiten, koleksiyonlarını koruyan, izleyicisinin hayal gücünü tetikleyen bir eğitim kurumu niteliğine doğru yol almaktadır. Doğa Tarihi Müzeleri ise tıpkı okullar gibi örgün ve yaygın eğitim faaliyetlerinin yaşam boyu gerçekleştirildiği ve Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 37

6 günümüzde toplumların geleceğini olumlu yönlendirecek birer eğitim kurumuna evrilmektedir. Doğa Tarihi Müzeleri; ülkesinde, komşu ülkelerde ve dünyanın her yerinde geçmişten kalan bitki ve hayvan fosilleri, kayaçları, madenleri, jeolojik oluşumları uluslar arası standarda göre koruyan ve bunlar üzerinde bilimsel araştırma yapılabilmesi için bilim adamlarına ve amatör doğa severlerin yararlanmasına sunan, ayrıca yaşayan bitki ve hayvan türlerinin geliştirilmesi ve ekonomik kullanım amacı ile uygulamaya yönelik araştırmalar yapan, kendi botanik bahçesinde ülkenin ve dünya ülkelerinin ilginç bitkilerini sergileyen, topluma açık sergiler, konferanslar düzenleyerek doğa ve çevre korunmasında eğitsel programlar uygulayan bilimsel kurumlardır (Demirsoy,1996:64). Ülkelerin kültürel ve bilimsel simgelerinden birisi olan Doğa Tarihi Müzelerinin amaçları sıralandığında; doğa tarihi konularında sürekli araştırma ve kazılar yapmak, fosil belgeleri yaşayan örnekleriyle ilişkilendirerek sergilemek, doğayı gerçekleriyle tanıtmak ve özellikle genç kuşaklara doğa sevgisini aşılamaktır. Doğa Tarihi Müzelerinin öğreten ve eğiten işlevi sayesinde toplumlar yaşadıkları dünyanın yaşam tarihini, geçmişte yaşamış ve bugün tükenmiş canlı türleri ve habitatları neden sonuç ilişkisi içinde öğrenirler. Üçüncü bin yılın Doğa Tarihi Müzeciliğinin topluma vereceği mesajdaki çarpıcı değişim, doğal yaşamın biyolojik çeşitliliği nasıl dünden bugüne koruyarak aktardığını ve yerkürenin jeolojik tarihinde yok olan türlerin akıbetini fosil koleksiyonları aracılığı ile sergileyerek, gelecekte olası çevre felaketlerine dayalı canlı türlerin yok olma tehlikesini izleyicisine kavratmayı yani bir başka anlatımla sürdürülebilir yaşamın önemine vurgu yapmayı ilke edinmiş olmasıdır. Doğa Tarihi Müzeciliğinde geçen yüzyıldan beri süregelen geleneksel yöntem, fosil bitki ve hayvan koleksiyonlarının taksonomik sınıflandırmaya uygun biçimde sergilenmesi iken günümüzdeki çağdaş yaklaşımla bu artık değişmiş bulunmaktadır. Dünyanın birçok ülkesinde var olan Doğa tarihi Müzelerinde son yıldır uygulanan ve türlerin yaşamış oldukları habitatları ile birlikte sergilenmesi yöntemi, Biyolojik Çeşitlilik adına toplumda farkındalık yaratmada çok başarılı olmuştur. Özetle, Burdur Elmacık Omurgalı Doğa Tarihi Kazıları ile başlayan fosillerin kurtarılması işlemi, mutlu bir sonla Burdur Doğa Tarihi Müzesi durağına ulaşmıştır. Bu müze Burdur için sadece bir başlangıçtır çünkü daha çok araştırılması ve kazılması gereken fosil yatakları bilim adamlarını beklemektedir. Bunun yanı sıra bir Doğa Tarihi Müzesinin olmazsa olmazı yaşayan bitki ve hayvan türlerinin bilgisinin ve örneklerinin bu mekâna taşınması ve sergilenmesidir. Topluma çevre bilinci ve sürdürülebilir yaşam kavramlarını aşılamakla yükümlü olan kurumların başında gelen Doğa Tarihi Müzelerimizin bu görevi hakkı ile yerine getireceğine inancımız tamdır. TEŞEKKÜR Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ne, Burdur Valiliğine, Burdur Arkeoloji Müzesi Müdürlüğüne ve emeği geçen herkese Burdur Doğa Tarihi Müzesi nin oluşumuna verdikleri çok değerli katkıları için teşekkür ederiz. KAYNAKÇA Alpagut. B,Kaya.T., Mayda.S.,Demirel.A,Ekinci.H.A., 2015.Burdur Elmacık Omurgalı Fosil Faunası.68. Türkiye Jeoloji Kurultayı,MTA TMMOB,Ankara(- baskıda). Demirsoy.A., 1996.Uygarlıklar Yolunda Önemli Bir Adım: Doğa Tarihi Müzeleri Bilim Teknik 346: Ekinci.H.A.,Alpagut.B,Kahraman.N,2006, Kazısı Raporu,I.Dönem:s.1-6. Ekinci.H.A.,Alpagut.B,Kahraman.N,2007, Kazısı Raporu,II.Dönem:s Ekinci.H.A.,Alpagut.B,Kahraman.N,2008, Kazısı Raporu,III.Dönem:s Ekinci.H.A.,Alpagut.B,Kahraman.N,2009, Kazısı Raporu,IV.Dönem:s Burdur Doğa Tarihi Müzesi Tanıtım Broşürü, Burdur Valiliği, Burdur Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü, Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 38