Türk Dünyasý Analizleri KAZAKÝSTAN Ankara T Ü R K I Y E AZERBAYCAN Baku ÖZBEKÝSTAN Askabad Taskent Alma-ata Biskek KIRGIZÝSTAN KKTC TÜRKMENÝSTAN D O Ç. D R. J A N A R M E D E U B A Y E V A A Y G E R Ý M Þ Ý L Ý B E K O V A D R. H A T E M C A B B A R L I
Kazakistan'ýn Dýþ Politikasýnýn Üçayaðý ve Yeni Konsept Arayýþlarý Doç. Dr. Janar Medeubayeva (**) Aygerim Þilibekova (*) Genç ve baðýmsýzlýðýný yeni elde eden bir devlet için uluslararasý sistemin meydan okumasýna karþýn uluslar arasý aktörlerle ikili ve çok taraflý iliþkiler kurmak öncelikli ihtiyaçtýr. Nitekim, Kazakistan baþtan beri deðiþik kuruluþlara üye olarak dünya topluluðuna entegre olmaya önem vermesinin yanýnda, kilit aktörler ile olan ikili iliþkilerinin hem bölgesel hem de uluslararasý düzeyde olmasý gereðinin de farkýndaydý. Bu baðlamda, Kazakistan'ýn dýþ politikasý baþta iki ana özelliðe sahip olmuþtur: çok taraflýlýk ve bölgeselcilik. Ayný zamanda, Kazakistan Batý, Rusya, Çin ve Ýslam ülkeleriyle olan iliþkilerinin geliþimi için de denge kurmaya çalýþmýþtýr. Bu dengeyi saðlayabilme neticesinde ise, birkaç bölgesel sistemin kesiþtiði noktada bulunan Orta Asya'nýn özgün bir bölge olarak geliþebilmesini saðlayacak ve kendisi bu bölgenin lideri olabilme imkânýný elde edecektir. Bölgeselcilik, çok yönlülük ve denge Kazakistan'ýn dýþ politikasýnýn üçayaðýný oluþturmaktadýr. Söz konusu kavramlarýn bir anda oluþmadýðý ve baðýmsýzlýðýnýn ilk yýllarýnda bölge ve dünyada yer alan olaylarýn etkisinde þekillendiði açýktýr. Günümüz Kazakistan'ýn dýþ politikadaki tutumunu, dýþ politikasýnýn temellerini ve diplomasisinde uyguladýðý kavramlarýný anlamak için baðýmsýzlýðýnýn çetrefilli ve zorlu ilk yýllarýný gözden geçirmek gerekir. Baðýmsýz Kazakistan'ýn dýþ politika temelleri Sovyetler Birliði'nin daðýlmasý ve iki kutuplu dönemin sona ermesi neti- (*) Avrasya Ulusal Üniversitesi, Uluslar arasý Ýliþkiler Böl. Bþk., Astana (**) Doktora öðr., Avrasya Ulusal Üniversitesi, Bölgesel Araþtýrmalar Böl., Astana [167]
Doç. Dr. Janar Medeubayeva - Aygerim Þilibekova cesinde Orta Asya bölgesi kendini dünyanýn ilgisinin ve uluslar arasý kuruluþlarýn politikalarýnýn merkezinde buldu. Bu ilgi özellikle Kazakistan üzerinde yoðunlaþmýþ, nedenleri de kolay anlaþýlmýþtý. 1990'lý yýllarýn baþlarýnda dünya haritasýnda yer alan Kazakistan, Sovyet nükleer mirasýna sahip, topraklarýnda dünyada sayýlý olan uzay istasyonunu bulunduran, dýþ politika yönelimleri belirsiz, etnik yapýsý karýþýk, halkýnýn çoðu Müslüman olan, Avrasya'nýn merkezinde bulunan ve topraklarý bakýmýndan dünya listelemesinde 9. sýraya yerleþen bir ülke olarak görülmekteydi. Bu özellikleri göz önünde bulundurursak, Batý'daki strateji ve uluslar arasý güvenlik uzmanlarýný o dönemde en çok düþündüren sorulardan biri Baðýmsýz Kazakistan, etrafýndaki istikrarsýz, nükleer güç olan Ýslam ülkelerine ve diðer serseri devletlere benzeyecek miydi? olmuþtur. Bu endiþe özellikle ABD'nin o dönemdeki Clinton yönetiminin aktif politikalarý ve ortaya koyduklarý tavýrlarýndan an- 1 laþýlmaktadýr. Cumhurbaþkaný Nursultan Nazarbayev'in baþkanlýðýnda Kazakistan'ýn genç yönetimi, ABD ve Rusya'dan gelen yoðun baský üzerine böyle bir durumun Kazakistan'ýn dünyadaki imajýný olumsuz etkilediðini ve ileride baþýna sorunlar açacaðýný düþünerek, ülkedeki bazý politikacýlardan karþýtlýk görmesine raðmen nükleer silahlarýndan gönüllü olarak vazgeçtiðini ilân etmiþtir. Kazakistan'ýn bu adýmý dünya kamuoyu tarafýndan olumlu karþýlanmýþ, onun dünya barýþýna ve istikrarýna olan bu katkýsýndan dolayý destek görmüþtür. Ancak bu kararýn bilinçsiz ve zorunlu olarak ve karþýlýðý olmadan alýnmadýðýný belirtmekte yarar var. Kazakistan'a nükleer silahlardan vazgeçmesi karþýlýðýnda dünyanýn nükleer güçleri ABD, Rusya, Britanya ve Çin tarafýndan güvenlik, egemenlik, toprak bütünlüðünün korunmasý, sýnýrlarýnýn ihlâl edilemezliði konusunda garantiler verilmiþtir. Nükleer silahlarýn imhasýnýn maliyetini ise ABD üstlenmiþ, Kazakistan'a malî destek saðlamýþtýr. Çünkü ekonomik kalkýnmanýn temelinin dýþ iliþkilere baðlý olacaðýnýn farkýndaydý. Bu baðlamda uluslar arasý aktörlerle yeni iliþkiler geliþtirmeye koyulan Kazakistan, diðer taraftan kader arkadaþlarý olan diðer Sovyet ülkeleriyle eski sistemden kalan ekonomik ve kültürel baðlantýlarýný korumaya çalýþmýþtýr. Bu çabalar Kazakistan yönetiminin ileriye dönük görüþünün göstergesidir. Geçmiþini bir an önce unutarak ve silerek yeni düzen kuracaðýný düþünen ve izolasyoncu politikalar yürütmeye koyulan Özbekistan ve Türkmenistan'a karþýn, Kazakistan uzun vadede önem taþýyacaðý ve büyük getirileri 1 Sultanov B. Muzaparova L., Stanovlenie Vneþney Politiki Kazahstana(Kazakistan Dýþ Politikasýnýn Geliþimi), Almatý:IWEP, 2005, s. 22-29 [168] 21. YÜZYIL E kim / K a sým / Aralýk 2008
Kazakistan'ýn Dýþ Politikasýnýn Üçayaðý ve Yeni Konsept Arayýþlarý olacaðý bölgesel iliþkiler aðýnýn oluþturulmasýný istemiþ, bu yüzden baðýmsýzlýðýnýn ilânýndan 5 gün sonra Almatý'da 21 Aralýk 1991 tarihinde baðýmsýz eski Sovyet cumhuriyetlerinin zirvesinde temeli atýlan Baðýmsýz Devletler Topluluðu'nun(BDT) en büyük taraftarý olmuþtur. BDT'ye verdiði desteðin önemli bir nedeni de bu teþkilat çerçevesinde yapýlan anlaþmalara dayanarak sýnýr sorunlarýný çözmeyi amaçlamaktý. Nükleer miras konusu çözüme ulaþtýktan sonra, sýrada Sovyetlerin diðer bir sorunlu mirasý ve egemenliðin mutlak bir parçasý olan ülke sýnýrlarý sorunu vardý. Sovyetlerin yapay sýnýr çizme politikasý sonucu Orta Asya ülkelerinin baðýmsýzlýk sonrasý dönemde kendi aralarýnda yaþadýklarý sýkýntýlar onlarý pek çok kere çatýþma eþiðine götürmüþ, ülkeler arasý sorun haline gelmiþtir. Kazakistan'ýn Rusya'yla olan yeryüzünün en uzun kara sýnýrýnýn çizilmemiþ olmasý, Sovyet döneminde çözülemeden dondurulmuþ Çin'le olan hudut sorunu, Güneyde Özbekistan'la yaþanan sýnýr sorunlarý, Hazar Denizi nin bölüþümü ve kullanýmý konusunda olan anlaþmazlýklar acil çözülmesi gereken meselelerdi. Bu nedenle coðrafî konumu itibariyle Rusya ve Çin gibi güçlerin arasýnda sýkýþýp kalan Kazakistan, ülke çýkarlarýný jeopolitik faktörlerle sýnýrlamayýp komþularýyla iliþkilerini geliþtirme yoluna koyulmuþtu. Bu ise, çok yönlülük politikasýnýn baþlangýcýnýn iþareti olmuþtu. Ayný zamanda uluslararasý kuruluþlara da üye olmak uluslararasý arenada tanýnmak, dünya sistemiyle bütünleþmek ve ekonominin kalkýnmasý için önemli destek almak gibi imkânlarý saðlayacaktý. Bu yüzden çok kýsa bir zamanda Birleþmiþ Milletler sistemindeki kuruluþlara, Avrupa Kalkýnma ve 21. YÜZYIL E kim / K a sým / Aralýk 2008 [169]
Coðrafî konumu itibariyle Rusya ve Çin gibi güçlerin arasýnda sýkýþýp kalan Kazakistan, ülke çýkarlarýný jeopolitik faktörlerle sýnýrlamayýp komþularýyla iliþkilerini geliþtirme yoluna koyulmuþtu. Doç. Dr. Janar Medeubayeva - Aygerim Þilibekova Ýmar Bankasý, Asya Kalkýnma Bankasý gibi malî kuruluþlara üye olmuþtu. Bununla birlikte, bölgesel güvenliðinin saðlanmasýnýn ulusal güvenliði doðrudan etkilediði göz önünde bulundurularak, bölgesel güvenlik mekanizmalarýný oluþturma yönünde de somut adýmlar atýlmýþtý. Böylece Asya kýtasýnda iþbirliðinin yeni mekanizmasýný oluþturmaya yönelik Asya'da Ýþbirliði ve Güven arttýrýcý Önlemler Konferansý(AÝGÖK) fikri Kazakistan Cumhurbaþkaný Nursultan Nazarbayev tarafýndan ilk defa 1992 yýlý BM Genel Asamblesinde ortaya atýlmýþ, Kazakistan'ýn çok taraflý diplomasisinin (bazen konferans diplomasisi olarak da adlandýrýlmaktadýr) ilk sýnavý olmuþtur. Bugün Konferans 20 üye ülkesi mevcut itibarlý bir diyalog platformu halini almýþ durumdadýr. Dýþ politika önceliklerinin saptanmasý ise, ikili iliþkileri geliþtirme esnasýnda netlik kazanmýþtýr. Yukarýda deðindiðimiz gibi yaný baþýnda bulunan nükleer güce sahip, nüfus oraný açýsýndan onlarca kat büyük, devlet geleneklerinin köklü, ordusunun ve askeri teknolojilerinin daha üstün, ekonomisi açýsýndan daha güçlü ve geliþim hýzý muazzam olan Çin, dünyanýn en uzun kara sýnýrýný paylaþan, askeri gücünü kaybetmeyen, Kazakistan'da asýrlarca yaþayan Rus diasporasýný yumuþak güç olarak kullanmaktan çekinmeyen Rusya ve iki kutuplu dünyanýn sona ermesiyle tek süper güç olarak kalan ABD ile olan iliþkilerinin Kazakistan'ýn dýþ politikasýnda öncelik kazanmaya baþlamasý þaþýrýlmayacak bir durumdur. Tabii, Kazakistan dýþ iliþkilerini bu ülkelerle sýnýrlamamýþtýr. Kazakistan'ýn güvenilir ve uzun dönemli ortaðý olan kardeþ ülke Türkiye'nin dýþ politika alanýnda yeri özel ve ayrýdýr. Bu durum her þeyden önce Türkiye Cumhuriyeti'nin Kazakistan'ýn baðýmsýzlýðýný tanýyan ilk devlet olmasýndan kaynaklanmaktadýr. Türkiye'nin bu adýmý Kazakistan Cumhuriyeti baðýmsýzlýk tarihinin sayfalarýna altýn harflerle yazýlmýþ, Kazakistan-Türkiye iliþkilerinin temelini oluþturmuþtur. 1990'lý yýllarýn ikinci yarýsýnda Kazakistan dikkatini bölgesel entegrasyon inisiyatiflerine yöneltmiþtir. Bu da dýþ politikada bölgeselcilik kavramýnýn üzerine yoðunlaþmasýný saðlamýþtýr. [170] 21. YÜZYIL E kim / K a sým / Aralýk 2008
Kazakistan'ýn Dýþ Politikasýnýn Üçayaðý ve Yeni Konsept Arayýþlarý Bölgeselcilikte yeni dönem: Orta Asya'da bütünleþme arayýþlarý Günümüz dünyasýnda kürselleþme sürecinin neticesinde kendi kendine yeterlilik ve baðýmsýzlýk sýfatlarýný elde etme yoluna koyulan bölgesel uluslar arasý sistemler uluslararasý iliþkiler uzmanlarýnýn ilgi odaðý haline gelmiþtir. Bölgeselcilik(regionalism) modern dünyanýn geliþiminin en belirgin eðilimlerinden biri olarak algýlanmaktadýr. Çünkü bölgesel alt sistemler, yani temelinde ortak coðrafya aidiyetin bulunduðu çok özel etkileþimlerin toplamý bir bütün olan uluslararasý küresel sistemdeki kýrýlmalarýn sebebi olabilmektedir. Dolayýsýyla, dýþarýdan gelen olumsuz tesirleri azaltabilme özelliðine sahip olduðundan günümüz dünyasýnýn þartlarýnda bölgesel alt sistemler küresel sisteme nazaran daha avantajlý olarak görülmektedirler. Bu yüzden uluslararasý iliþkiler aktörü için ait olduðu bölgesel sistem öncelik kazanmaktadýr. Burada deðinilecek önemli bir husus ise, tabiî ki, bölgesel alt sistem ile kürsel sistemin birbirinden baðýmsýz olmamasý ve bunun ayný zamanda iki sistem arasýnda ilgileþim, yani korelasyon sorununu doðurmaktadýr. Kazakistan'ýn güvenilir ve uzun dönemli ortaðý olan kardeþ ülke Türkiye'nin dýþ politika alanýnda yeri özel ve ayrýdýr. Kazakistan'ýn bölgesel uluslararasý sistem anlayýþý birçok bölgesel sistemin birleþiminden oluþmaktadýr. Bu baðlamda Orta Asya bölgesel alt sistem olarak deðerlendirilebilir. Bu anlayýþa göre Kazakistan'ýn öncelikleri analiz edilirse, ülkenin Sovyet sonrasý alana(avrasya) ait olmasýnýn mahiyeti görülebilir. Çünkü böylece Kazakistan, geniþ coðrafî alanla iletiþim aðýný ve eski Sovyet Cumhuriyetleri ile mevcut aktif iliþkilerini koruma ve geliþtirme potansiyeline sahiptir. Ýkincil olarak Kazakistan Asya'daki makro bölgesel sistemler ile entegre olmaya çalýþmaktadýr. Medeniyet parametrelerine göre, Kazakistan, Türk mezobölgesine ve Ýslam makro-bölgesine aittir. Bu özellik ise, ülkenin güneydeki ortaklarý ile güvene dayalý iliþkiler geliþtirmesine katkýda bulunmakta, Ka- 2 zakistan Batý ve Doðu arasýnda bir köprü olarak nitelendirilmektedir. Tüm bu þartlar Kazakistan'ýn bölgesel ve uluslararasý politikalarýný etkilemektedir ve bu kümeler eþit anlamlý vektörler arasýnda ana öncelikleri belirlemesine de olanak saðla-maktadýr. Ayrýca bu durum, yeni dünya düzeninin potansiyel aktörleri ile bölgesel ve bölgeler arasý iþbirliði oluþturmak için büyük bir fýrsat vermektedir. 2 Medeubaeva J., Transformatsia sistemy mejdunarodnyh otnosheniy v nachale XXI v. i prioritety vneshney politiki RK (21 yüzyýlýn baþýnda uluslar arasý sistemin deðiþimi ve Kazakistan dýþ politikasýnýn öncelikleri), Kazakhstan-Spektr, vol. 2, Almaty: KazISS, 2007, s.38. 21. YÜZYIL E kim / K a sým / Aralýk 2008 [171]
Kazakistan'ýn bölgesel uluslararasý sistem anlayýþý birçok bölgesel sistemin birleþiminden oluþmaktadýr. Doç. Dr. Janar Medeubayeva - Aygerim Þilibekova Bölgeselcilik, Kazakistan gibi uluslararasý iliþkilerin yeni aktörlerinin küresel süreçlerin dýþýnda kalmasýný önlemektedir. Bölgesel bütünleþme sayesinde orta ve küçük devletler uluslar arasý iliþkilerde kutup oluþturma ve uluslar arasý kilit sorunlarýn çözümünde seslerini duyurabilme imkânýný elde etmektedir ki, son zamanlarda bölgeler daha çok jeo-ekonomik özellikleriyle deðerlendirilmektedir. Örneðin, Kazakistan, doðal zenginlikleriyle dünya jeo-ekonomik rekabetin objesi haline gelen Hazar bölgesinde kilit pozisyona sahip ülkelerden biri olmasýna raðmen tek baþýna fazla yol kat etmesi mümkün gözükmemektedir. Bu yüzden Orta Asya ülkelerinin gerçek ekonomik bütünleþmesi Orta Asya ülkelerinin dünya gelirlerindeki payýný ve dünya ekonomisi için gerçekleþtirdiði hammaddesel katkýnýn kârýný alabilecektir. Ama þimdilik bu yönde fazla baþarý yakalayamayan bölge ülkelerinin hala bir bölge olarak oluþum sürecini yaþadýðý aþikâr. Bunun farkýnda olan Kazakistan bölgenin jeopolitiði açýsýndan olumlu geliþmeleri tetiklemiþtir. Günümüzde sürdürdüðü reformlarý devam ettirerek, doðal zenginlikleri deðerlendirebilecek ve komþu ülkelere yardým edecek olursa Kazakistan, Orta Asya'da birleþtirici rolü oynayacaktýr. Kazakistan; bölge önderliðine talip ve kendisine rakip sayýlan Özbekistan'la da yakýnlaþmaya baþlamýþtýr. Bu istikamette atýlan son adýmlardan biri ise bu sene kurulmasý için somut adýmlar atýlan Kazakistan-Özbekistan serbest ticaret bölgesidir. Orta Asya Ülkeleri Birliði'nin kurulmasýna yanaþmayan Özbekistan ýn ikili projeye olumlu bakmasýný, bölgenin geleceði adýna umut doðuran bir adým olarak deðerlendirmek mümkündür. Sadece bütünleþen Orta Asya ki bölge 55 milyonluk pazar anlamýna gelmektedir, bölge ülkelerinin 3 daha aydýn bir gelecek umutlarýný arttýracaktýr. Böylece Kazakistan'ýn, pek çok bölgesel entegrasyon inisiyatiflerini baþlatmasý, bununla birlikte bölgesel düzeyde aktif rol oynamaya çalýþmasý ve bölge dýþý güçlerle çok taraflý diplomatik iliþkiler sürdürmesi bu ülkenin bundan sonra da aktif bölgesel siyaset sürdüreceðinin bir iþaretidir. Ve Kazakistan'ýn AGÝT baþkanlýðý bölge sorunlarýna dikkat çekmek ve çözümler üretmek için önemli bir fýrsat olacaktýr. 3 Þilibekova A. Kazakistan Orta Asya güvenliði için kilit ülke olabilir mi?, 21 YüzYýl, Sayý 5, Nisan-Mayýs-Haziran, 2008. [172] 21. YÜZYIL E kim / K a sým / Aralýk 2008
Kazakistan'ýn Dýþ Politikasýnýn Üçayaðý ve Yeni Konsept Arayýþlarý Kazakistan Devlet Baþkaný Nursultan Nazarbayev Petrol boru hatlarýna baðlý çok yönlülük nereye götürür? Baðýmsýzlýðýnýn ilânýndan ve diplomatik iliþkilerinin kurulmasýndan sonra Kazakistan'ýn en önemli meselelerinden biri kendi çýkarlarýný güden ve güvenliðini saðlama alan dýþ politika stratejisini belirlemek olmuþtu. Sovyetlerin nükleer mirasýna sahip olan Kazakistan'ýn izleyeceði politika uluslararasý güvenlik açýsýndan çok önemli idi. Bununla birlikte, coðrafî konumu itibariyle Rusya ve Çin gibi güçlerin arasýnda sýkýþýp kalan Kazakistan ülke çýkarlarýný jeopolitik faktörlerle sýnýrlamayýp çok yönlülük stratejisini geliþtirme yoluna koyulmuþtu. Bölgeselcilik prensibiyle bölgedeki iliþkilerini güçlendirerek kendi konumunu saðlama almak isteyen Kazakistan bölge dýþý aktörlerle kurduðu iliþkileri çok yönlülük prensibine dayalý geliþtirmiþtir. Bu prensibin ülkeye getirisi az olmamýþtýr. Kazak siyaset bilimcisi E. Ertysbayev'e göre: Çok yönlü dýþ politika sübjektif bir eðilim veya Nursultan Nazarbayev'in bir doktrini olmayýp, daha ziyade yeni baðýmsýzlýðýný almýþ bir devletin coðrafî konumunun, dünya politikasýnda yeni bir gerçeðin oluþumunun sonucudur; buna örnek Orta Asya'dýr. 4 Bize göre ise, çok yönlü dýþ politika böyle dar bir çerçeveden ziyade, Kazakistan'ýn coðra4 Ertysbayev E. Kazakhstan i Nazarbayev: Logika peremen (Kazakistan ve Nazarbaev: Deðiþim mantýðý), Astana: Elorda, 2001, s. 462. 21. YÜZYIL Ekim / Kasým / Aralýk 2008 [173]
fî çevredeki fiziksel yansýmasýna ek olarak, uluslararasý iliþkilerde yeni rol sahibi bu ülkenin, karmaþýk ve önceden tahmin edilemez uluslararasý çevrelerin tehditlerine karþý bir tür cevabý olarak görülmelidir. Özellikle güvenlik alanýnda NATO, Þanghay Ýþbirliði Örgütü ve Ortak Güvenlik Anlaþmasý Teþkilatý gibi uluslararasý kuruluþlara üyeliði Çok yönlü dýþ politika sübjektif bir eðilim veya Nursultan Nazarbayev'in bir doktrini olmayýp, daha ziyade yeni baðýmsýzlýðýný almýþ bir devletin coðrafî konumunun, dünya politikasýnda yeni bir gerçeðin oluþumunun sonucudur; buna örnek Orta Asya'dýr. Doç. Dr. Janar Medeubayeva - Aygerim Þilibekova ile Kazakistan, çok yönlülük politikasýnýn en canlý örneðidir. Bu zamana kadar üç örgütle de dengeli iþbirliði yürüten Kazakistan'ýn söz konusu çok yönlülük stratejisi kimi zaman eleþtirilmiþ, kimi zaman ise alaycý tavýrlara hedef olmuþtu. Pek çok zaman ayný anda üç sandalyede oturmak gibi deðerlendirilen stratejiye yönlendirilen tüm eleþtiriler zamanla Kazakistan yönetiminin haklýlýðýný ortaya koydu. Bu eleþtirilerin özellikle Rus politikacýlarýnýn söylemlerinde yer almasýna raðmen, 2004 yýlýnda Rusya Federasyonu Dýþiþleri Bakaný Sergey Lavrov konuþmasýnda Rusya'nýn da çok yönlülük politikasýný izleyeceðini belirtmiþti. Ancak Rusya'nýn bu konuda baþarýlý olamadýðý geçen Aðustos krizinde görüldü. Uluslararasý arenada tek baþýna kalan Rusya Orta Asya'daki ortaklarýndan istediði desteði alamadý. Hem Gürcistan, hem Rusya Kazakistan için önemli düzeyde iliþkileri mevcut olan ülkeler. Her fýrsatta Rusya'nýn stratejik ortaðý olduðunu dile getiren ve Gürcistan'da önemli yatýrýmlarý bulunan Kazakistan yönetimi için Aðustos krizi beklenmedik bir geliþme oldu. Ancak bu ikilem diplomatik bir þekilde atlatýldý. Þanghay Ýþbirliði Örgütü'- nün bu yýl 28 29 Aðustos tarihlerinde Duþanbe'de yapýlan yýllýk zirvesinde üye ülkeler Rusya'nýn destek arayýþýna sessiz kalmýþlardý. Bu kolay bir karar olmayýp, Rusya ile iliþkileri riske atmasý büyük bir ihtimaldi. Fakat en yakýn müttefiki olan Belarus'tan bile destek alamayan Rusya þimdilik bu durumu görmezden geldi denebilir. Ancak, zirve sonrasýnda Rusya cumhurbaþkaný Dmitri Medvedev'in Orta Asya ziyaretlerinin sýklaþmasý Rusya'nýn bölgeye yönelik siyaseti baðlamýnda büyük anlam kazanmýþtýr. Ayný döneme denk gelen ABD Dýþiþleri Bakaný Condoleezza Rice'ýn Astana'ya ziyareti de göz önünde bulundurulursa Kazakistan'ýn çok yönlülük politikalarýnýn test edilme sürecine girdiði söylenebilir. Eðer Kazakistan'ý Güney Kafkasya savaþý sonrasýnda taraf tutmasýndan ÞÝÖ zirvesinde [174] 21. YÜZYIL E kim / K a sým / Aralýk 2008
Kazakistan'ýn Dýþ Politikasýnýn Üçayaðý ve Yeni Konsept Arayýþlarý Çin'in tutunduðu tavrý kurtardýðý þeklinde deðerlendirildiyse, bu sefer Kazakistan kendi diplomasisinin hünerlerini ortaya sermiþtir. Tüm anlaþmalarýna sadýk kalacaðýný vurgulayan Kazakistan ne ABD, ne de Rusya yanlýsý tavýr göstermiþtir. Yani, þöyle veya böyle Kazakistan Batý ve Rusya arasýnda kesin bir seçim yapmaktan kaçýnmýþtýr. Fakat kafalardaki soru iþaretleri kaybolmadý. Aslýnda Kazakistan dýþ politikasýný Kazakistan petrollerinin gittiði yönlere baðlý olarak deðerlendirmek hayli elveriþli bir yöntem olabilir. Günümüzde Kazakistan petrollerini taþýyan hatlar çok yönlü istikametlere uzanmakta olup, dikey(güneyden kuzeye doðru) ve yatay(doðudan batýya ve batýdan doðuya doðru) olarak ayrýlabilmektedir. Dikey olanlar Rusya istikametindeki(atýrau-samara; Tengiz-Novoros-siysk) hatlardýr. Yatay olanlar ise, Çin (Atasu-Alaþankou) ve Batý (Bakü-Tiflis-Ceyhan) yönlerindeki boru hatlarýdýr. Görüldüðü gibi petrol hatlarýnýn çok yönlülüðü Kazakistan'ýn dýþ politika tercihleriyle de doðrudan baðlýlýk sergilemektedir. Bunlara dâhil olarak yakýnda gündeme gelen kuzeyden güneye doðru uzanabilecek boru hattý da söz konusu olabilir. KazMunaiGaz(KMG) Kazakistan devletine ait petrol ve gaz þirketinin Ýran'ýn sunduðu projeleri deðerlendirmeye almasý dikkat çekmektedir. Türkmenistan'dan geçecek olan petrol Ýran'ýn mevcut boru hatlarýna eklenmesi önerilmiþtir. Aslýnda Kazakistan ve Ýran petrol ta- 21. YÜZYIL E kim / K a sým / Aralýk 2008 [175]
þýmacýlýðý alanýndaki alýþveriþleri on yýldan beri devam ede gelmektedir. Ýran'ýn güney Neka limanýna Hazar üzerinden tankerlerle taþýnan Kazakistan petrollerinin Ýran tarafýndan Kazakistan'ýn müþterilerine ulaþtýrýldýðý bilinmektedir. Ancak Ýran üzerindeki yaptýrýmlar Tahranla olan iliþkileri zorlaþtýrdýðýndan geçen zaman içerisinde fazla ivme kazanamamýþtýr. Fakat KMG tarafýndan deðerlendirmeye alýnan projelerde Ýran istikameti de yer almaktadýr. Çünkü bu istikamette geliþtirilecek projede yer almak Kazakistan tarafýndan Asya pazarlarýna ulaþabilme fýrsatý olarak görülmekte, bunun da Kazakistan'ýn çýkarýna olacaðý söylenmektedir. Ekim ayýnýn baþýnda Kazakistan'ýn Hazar Denizi ndeki liman kenti olan Aktau'da geçen Birinci Kazakistan-Ýran Yatýrým Forumu Kazakistan'ýn güney komþusuyla iliþkilerini geliþtirmeye niyetli olduðunu göstermektedir. Burada altý çizilecek önemli bir husus ise, her ne kadar Kazakistan'ýn dýþ politikasýndaki çok yönlülük özelliði petrol hatlarý aðýnda görülen çok yönlülükle çaðrýþtýrýlsa da, aralarýndaki bað semboliktir. Çünkü bilindiði gibi siyasî tercihlerle ekonomik çýkarlar iç içe olsa da, güney Kafkasya krizinde görüldüðü gibi, siyasî riskler þimdilik daha çok önem teþkil etmektedir. Uzun vadede Kazakistan'ýn tercihlerinin ne olacaðý konusunda ortaya çýkan sorularý cevaplamak zor olmakla birlikte, böyle bir giriþimde bulunanlarýn Rusya, Çin, ABD, AB, Ýran, Türkiye ve Hindistan gibi aktörlerin bölgeyi ve ülkeyi etkileyebilme gücünü, iliþkilerin düzeyini ve tesir etme mekanizmalarýný iyi deðerlendirmesi gerekmektedir. Tüm anlaþmalarýna sadýk kalacaðýný vurgulayan Kazakistan ne ABD, ne de Rusya yanlýsý tavýr göstermiþtir. Doç. Dr. Janar Medeubayeva - Aygerim Þilibekova Öncelik dengeyi korumak olmalý Dört-beþ sene önce Kazakistan dýþ politika söylemlerinde yeni tümce yapýsýna rastlanmaya baþlanmýþtýr dengeli dýþ politika. Özünde çok yönlü dýþ politika ile benzerlik sergileyen bu strateji bazý siyasetçilerin ça- 5 lýþmalarýnda öncekisinin eþanlamlýsý olarak kullanýlmýþtýr. Fakat daha yakýn ve detaylý incelendiði zaman bu kavramýnýn dýþ politika önceliklerinin daha net belirtilmesi ve birden fazla anlam taþýdýðý için eleþtirilen çok yönlülüðün sivri köþelerini ortadan kaldýrmak için geliþtirildiði anlaþýlmaktadýr. Bilindiði üzere dýþ politika iç politikalarýn uzantýsý olup, ikisinin etkileþimi çok önemli boyutlara ulaþabilmekte, bir devletin kalkýnmasýný doðrudan 5 Tokaev K. Preodolenie (Müzakere), Almatý: SAK, 2003. [176] 21. YÜZYIL E kim / K a sým / Aralýk 2008
Kazakistan'ýn Dýþ Politikasýnýn Üçayaðý ve Yeni Konsept Arayýþlarý etki altýna almaktadýr. Yukarýda deðinilen sivri köþelerden biri çok karmaþýk etnik yapýsý olan Kazakistan'da istikrarýn korunmasýdýr. Kazaklarýn dýþýnda, Rus, Ukraynalý, Alman, Uygur, Özbek, Leh, Ahýska Türkleri, Bulgar, Kürt, Çeçen, Tatar, Koreli ve baþka(100'e yakýn millet) diasporalarýn da yaþadýðý bilinmektedir. Bu arada 2009 yýlýnýn Þubat-Mart aylarýnda Kazakistan'da düzenlenecek genel sayým Kazakistan'ýn etnik yapýsýný net sergileyecektir. Sadece etnik deðil dinsel olarak da farklý gruplarýn Kazakistan'ýn baðýmsýzlýðýndan bu yana bir arada barýþ, huzur ve istikrar ortamýnda yaþamalarý Kazakistan'ýn baþarýlý iç ve dýþ politikalarýnýn neticesinde olmuþtur. Kazakistan'ýn etnik politikalarýnýn bu baþarýsýnýn mimarý olarak Kazakistan Cumhurbaþkaný Nursultan Nazarbayev kabul edilmektedir. Nazarbayev'in sýrrý olarak adlandýrýlan bu politikalar uluslararasý kamuoyunun dikkatini çekmiþ, Kazakistan'ýn uluslararasý barýþa ve istikrara katkýda bulunmak üzere baþlattýðý inisiyatifleri tam destek görmüþtür. Söz konusu inisiyatiflerin en baþarýlý örneði Kazakistan baþkenti Astana'da üç yýlda bir kez düzenlenen dünya dini liderlerinin kongresidir. Kongre'de Ýslam, Hýristiyanlýk, Budizm, Yahudilik, Þintoizm, Taoizm ve Hinduizm dinlerinin temsilcilerinin fikir alýþveriþinde bulunarak, dünyadaki dinler arasý diyalogun güçlenmesi adýna yapýlmasý, dini çatýþmalarýn önlenmesi gibi hayatî önem taþýyan konularýn görüþülmesi amacý gözetilmiþtir. Dengeli dýþ politika Kazakistan'ýn dünyanýn en geliþmiþ 50 ülkesi arasýnda olabilmek için geliþtirilen stratejinin en önemli önceliklerinden biri olarak görülmektedir. Bu yüzden günümüz dünyasýnda ulusal çýkarlarýný koruma adýna güvenlik ve dýþ politika önceliklerini net olarak görmek için Kazakistan dýþ politikasýnýn ve güvenliðinin temeli olarak dengeli stratejisini korumaya çalýþmasý doðaldýr. Özellikle politikalar realist olmalý prensibinin hiç olmadýðý kadar güncel olduðu bir dönemde Kazakistan gerçekçi deðerlendirmelere dayanan politikalara gereksinim duymaktadýr ki, jeopolitik ve jeo-ekonomik þartlarýn çok hýzlý deðiþtiði dünyada yeni prensiplerin ve modellerin geliþtirmesi daha da çok önem kazanmaktadýr. Dýþ politikada yeni Konsept'e doðru Dengeli dýþ politika Kazakistan'ýn dünyanýn en geliþmiþ 50 ülkesi arasýnda olabilmek için geliþtirilen stratejinin en önemli önceliklerinden biri olarak görülmektedir. Bu baðlamda 19 Kasým 2008 tarihinde yapýlan Kazakistan Cumhuriyeti Dýþiþleri Bakanlýðýnýn kurul toplantýsýnda Kazakistan Cumhurbaþkaný 21. YÜZYIL E kim / K a sým / Aralýk 2008 [177]
Sadece etnik deðil dinsel olarak da farklý gruplarýn Kazakistan'ýn baðýmsýzlýðýndan bu yana bir arada barýþ, huzur ve istikrar ortamýnda yaþamalarý Kazakistan'ýn baþarýlý iç ve dýþ politikalarýnýn neticesinde olmuþtur. Doç. Dr. Janar Medeubayeva - Aygerim Þilibekova Nursultan Nazarbaev'in Kazakistan dýþ politikasýnýn yeni Konsepti'nin geliþtirilip 2009 yýlýnýn ilk yarýsýnda onaylanmaya sunulmasý konusunda verdiði talimatlar anlamlý gelmektedir. Yeni dýþ politika kavramlarýnýn geliþtirilmesi dünyada seyir edilen deðiþimlerin ýþýðýnda zamanlama olarak da doðru bir adýmdýr. Nitekim küresel malî krizin, ABD'de geçen cumhurbaþkanlýk seçimlerinin neticesinin, Ýsrail'in Ortadoðu'da yürüttüðü saldýrgan politikasý esnasýnda Birleþmiþ Milletlere, yani dünya kamuoyuna karþý sergilediði vurdumduymaz tavrýnýn, Rusya-Ukrayna doðalgaz krizinin ve baþka da olumsuz geliþmelerin dünyayý etkisinde býraktýðý yeni bir döneme girdiðimiz aþikârdýr. Böyle bir dönemde Kazakistan'ýn çýkarlarýný ve önceliklerini gözden geçirmesi, dünyada hýzlý bir þekilde gerçekleþen deðiþime ayak uydurmasý, bulunduðu bölgede istikrarýn korunmasý ve ülkenin olumsuz dýþ etkenlerden fazla etkilenmemesi adýna yeni mekanizmalarýn geliþtirme çabalarý bilinçli ve realist yaklaþýmýn göstergeleridir. Cumhurbaþkaný, konuþmasýnda Kazakistan için öncelikli olan istikametlerde geliþtirilen, etkin ve karþýlýklý çýkarlara dayalý ortaklýklar ve iliþkilerin yeni içerik kazanmasý gerektiðini vurguladý. Kazakistan'ýn öncelikli ortaklarý olarak Rusya, Çin ve ABD'nin gösterilmesi ise, dengeli politika kavramýnýn uygulanmasýna devam edeceðine iþaret etmektedir. Bununla birlikte, Avrupa Birliði, Türkiye, Japonya ve Hindistan, bölgesel çapta Orta Doðu, Güney ve Güney Doðu Asya'nýn önde gelen ülkeleriyle iliþkilerin geliþtirilmesi ve güçlendirilmesi de yeni konseptin kapsamýna girmesi ve Kazakistan'ýn ilgi alanýnda kalmasý beklenmektedir. Bununla birlikte Kazakistan'ýn çok taraflý diplomasisinin baþarýlý uygulandýðý çerçeve olan uluslararasý ve bölgesel kuruluþlarda yeni dýþ politika konseptinde merkezi yer alacaðý düþünülebilir. Asya'da Ýþbirliði Diyalogu kuruluþunun 2008 2009 baþkanlýðý, Avrupa'da Güvenlik ve Ýþbirliði Teþkilatý'nýn 2010 dönem baþkanlýðý, Ýslam Konferansý Örgütü'nün 2011 baþkanlýðý, Þanghay Ýþbirliði Örgütü, Asya'da Ýþbirliði ve Güven arttýrýcý Önlemler Konferansý ve TÜRKSOY gibi kuruluþlarýn yetkili organlarýnýn baþkanlýðý görevleri Kazakistan'ýn çok taraflý çerçe- [178] 21. YÜZYIL E kim / K a sým / Aralýk 2008
Kazakistan'ýn Dýþ Politikasýnýn Üçayaðý ve Yeni Konsept Arayýþlarý vede ne denli aktif ve atak kalacaðýnýn göstergeleridir. Yeni dýþ politika yönelimleri konusu dýþýnda Nursultan Nazarbaev Kazakistan Dýþiþleri Bakanlýðý'na bir takým eleþtiri yöneltmiþtir. Özellikle, bu kurumun analitik ve stratejik tahliller gerçekleþtirme fonksiyonunu güçlendirerek, geliþtirilecek yeni konseptin kapsamýnda uygulanacak politikalarýn baþarýlý þekilde hayata geçiril-mesini saðlayacak profesyonel personeli çekerek Dýþiþleri Bakanlýðý'nýn etkinliðinin arttýrýlmasýna dikkat çekmiþtir. Bu baðlamda bakanlýk bünyesinde bir stratejik araþtýrma merkezinin de açýlmasý beklenebilir. Hayata geçirildiði takdirde Cumhurbaþkaný'nýn yeni yaklaþýmý ve bu talimatlarý Kazakistan'ýn dýþ politikasýný daha ileri dereceye götüreceði þüphesizdir. Zamanýnda profesyonel eleman sayýsýnýn yetersizliði sorunu, genç devletin çok zor süreçlerden geçmesine neden olmuþtur. Sovyet döneminde ayrýmcý kadro politikalarýnýn sonucunda dýþ politika, diplomasi ve uluslar arasý iliþkiler gibi stratejik alanlarda Kazak asýllý uzmanlarýn ve diplomatlarýn yok denilecek kadar az sayýda yetiþtirilmiþ olmasý baðýmsýzlýðýn ilk yýllarýnda Dýþiþleri bakanlýðýna donanýmýna bakmadan kadro alýnmasýyla sonuçlanmýþtýr. Zamanla bu durumun deðiþmesi için önemli adýmlar atýlmaya baþlamýþtýr. Bu baðlamda Nursultan Nazarbaev'in çok önemli atýlýmý Kazakistan 21. YÜZYIL E kim / K a sým / Aralýk 2008 [179]
Doç. Dr. Janar Medeubayeva - Aygerim Þilibekova gençlerine devletin tam desteðiyle yurtdýþýnda okuma fýrsatýný veren Bolaþak (Gelecek) bursunun baþlatýlmasý olmuþtur. Cumhurbaþkaný'nýn bursu sayesinde dünyanýn önde gelen üniversitelerinde lisans ve lisansüstü eðitimlerini tamamlayarak vatanlarýna dönen Kazakistan gençleri ülkenin kalkýnmasý için hayatî önem taþýyan alanlarda çalýþmaya baþlamýþlardýr. 2005 yýlýndan itibaren pek çok önemli anabilim dalýnda eðitim görmek için yurtdýþýna gönderilen öðrenci sayýsý yýlda 3000'e ulaþmýþtýr. Uluslar arasý iliþkiler, dýþ politika ve diplomasi alanlarýnda tahsil görmüþ gençlerin de sayýsý çoðalmýþ durumdadýr. Nitekim Cumhurbaþkanýnýn, Dýþiþleri Bakanlýðý'nýn personelinin yetersizliðine dikkat çekerek bu hususu vurgulamak istediði anlaþýlabilir. Uluslararasý standartlarda eðitim almýþ, bir kaç yabancý dil bilen, biliþim teknolojilerini etkin kullanabilen, tahlil yapma ve yeni projeler geliþtirme yeteneklerine sahip yeni nesil kadronun yaygýn bir þekilde devletin tüm kurumlarýna yerleþtirilmesi, Kazakistan'ýn bu gençlere verdiði önemin ve onlara yüklediði sorumluluk ve umudun göstergesi olsa gerek. Böylece yeni konseptin kapsamýnda ortaya çýkacak yeni dönem politikalarla birlikte uzman personelin sayýsýnýn çoðaltýlmasý Dýþiþleri Bakanlýðý için ve dolayýsýyla Kazakistan dýþ politikasý için deðiþim sürecinin baþladýðýnýn iþareti olabilir. [180] 21. YÜZYIL E kim / K a sým / Aralýk 2008