POSTMENAPOZAL OSTEOPOROZDA YAÞAM KALÝTESÝNÝN BELÝRTEÇLERÝ DETERMINANTS OF QUALITY OF LIFE IN POSTMENAPOUSAL OSTEOPOROSIS

Orjinal Makale / Original Article POSTMENAPOZAL OSTEOPOROZDA YAÞAM KALÝTESÝNÝN BELÝRTEÇLERÝ DETERMINANTS OF QUALITY OF LIFE IN POSTMENAPOUSAL OSTEOPOROSIS Sezer N, Tomruk-Sütbeyaz S, Kibar S, Köseoðlu F, Aras M.* ÖZET Amaç: Postmenapozal osteoporozu olan hastalarda yaþam kalitesinin belirteçlerini ve bunlarýn yaþam kalitesi üzerindeki etkinlik derecelerini incelemeyi amaçladýk. Metod: Çalýþmamýza postmenapozal osteoporozu olan 110 hasta alýndý. Hastalarýn sosyodemografik ve klinik özellikleri, fiziksel aktivite düzeyi, ailede osteoporoz varlýðý, ailede ve hastada kýrýk öyküsü ve osteoporoz ile ilgili bilgi düzeyi sorgulandý. Kemik mineral yoðunluðu ölçümü DEXA ile yapýldý. Yaþam kalitesi QUALEFFO-41 anketi ile deðerlendirildi. Bulgular: Yaþ, vücut kitle indeksi, fiziksel aktivite düzeyi, menapoz süresi, ailede osteoporoz varlýðý, osteoporoz ile ilgili bilgi düzeyi, sistemik hastalýk varlýðý ve kronik ilaç kullanýmý ile QUALEFFO -41 total skoru arasýnda istatistiksel olarak anlamlý korelasyon saptandý. Eðitim düzeyi, KMY deðerleri, biyokimyasal belirteçler ve osteoporoza yönelik medikal tedavi alýmý ile yaþam kalitesi skorlarý arasýnda ise istatistiksel anlamlý korelasyon tespit edilemedi. Kýrýk ve Vit-D düzeyi ile yalnýzca fiziksel fonksiyon alt ölçeði arasýnda anlamlý düzeyde korelasyon vardý. Yaþam kalitesi ile aralarýnda en yüksek korelasyon tespit edilen parametreler, etkinlik derecesinin saptanmasý için multipl regresyon modeline alýndý. Bu analiz sonucunda, yaþam kalitesinin en önemli belirleyicisi olarak, "fiziksel aktivite düzeyi" tespit edildi (β= 4.517, p=0.001). Sonuç: Sadece KMY takibi ve osteoporoza yönelik medikasyon baþlanmasý rutininden çýkýlarak, öncelikle kiþinin hastalýðýn niteliði, tedavi yöntemleri ve risk faktörleri açýsýndan osteoporoz hakkýnda bilgilendirilmesi, hastalýða sekonder komplikasyonlarýn önlenmesine yönelik tedbirlerin alýnmasý, hastanýn beslenme alýþkanlýklarý ve günlük yaþam aktivitelerinin modifiye edilmesi ve özellikle "fiziksel aktivite düzeyi" nin artýrýlmasýna yönelik, kiþiye özel uzman hekim tarafýnda hazýrlanmýþ bir egzersiz reçetesinin tedavinin ayrýlmaz parçasý haline getirilmesinin, postmenapozal osteoporozlu hastalara daha kaliteli bir yaþam saðlayacaðý düþüncesindeyiz. Anahtar kelimeler: postmenapozal osteoporoz, yaþam kalitesi, rehabilitasyon SUMMARY Objective: To investigate the determinants of quality of life and its impact level in postmenapousal osteoporosis. Methods: 110 patients with postmenapousal osteoporosis were enrolled in study. Sociodemographic and clinical characteristics, physical activity level, family history of osteoporosis, history of fracture, the level of knowledge about osteoporosis, systemic disease and chronic drug use were examined. The bone mineral density was measured with DEXA. Quality of life was assessed with QUALEF- FO-41. Results: The significant correlations were established between the quality of life and age, body mass index, physical activity level, time since menapouse, family history of osteoporosis, knowledge level about osteoporosis, systemic disease and chronic drug use. No correlations were found between the quality of life scores and education level, BMD values, biochemical markers and medical treatment for osteoporosis. The fracture and Vit-D level were only correlated with physical function subscale (r=0.502, p< 0.05). The parameters that have highest correlations with quality of life were enrolled multiple regression to establish the its impact level. "Physical activity level" was found as most important determinant of quality of life (β= 4.517, p=0.001). Conclusions: Only, the routine follow up of BMD and medication for osteoporosis are not applicated. Primarily, if the person is informed about disease character, treatment methods and risk factors for osteoporosis, the preventive measures are taken for secondary complications, the modification is made for feeding habits and daily living activities, especially the personal exercise is prescribed by specialist, we think that the patients with postmenapousal osteoporosis will have more qualified life. Key words: Postmenapousal osteoporosis, quality of life, rehabilitation. Yazýþma Adresi / Correspondence Address: Sezer N, Ankara Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi, IV. FTR Kliniði, Ankara, Turkey e-mail: nsezer1994@yahoo.com * Ankara Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi, IV. FTR Kliniði, Ankara, Turkey

20 POSTMENAPOZAL OSTEOPOROZDA YAÞAM KALÝTESÝNÝN BELÝRTEÇLERÝ, Sezer GÝRÝÞ Osteoporoz, düþük kemik kütlesi ve kemik mikromimarisindeki bozulmayla karakterize, kemiðin frajilitesinde ve kýrýlganlýk eðiliminde artýþa yol açan metabolik bir kemik hastalýðýdýr (1). Yaþam kalitesi terimi ise, saðlýk durumu, çevresel ve finansal faktörler ve insan haklarý dahil olmak üzere, yaþamýn tüm yönlerini kendi çatýsý altýnda toplamaktadýr. Saðlýkla iliþkili yaþam kalitesi denince fiziksel, sosyal ve emosyonel iyilik halini içeren yaþam kalitesinin bir alt bileþeni akla gelmektedir (2,3). Fiziksel muayene ve görüntüleme teknikleri gibi týbbi ölçümler, hekimlere hastalýk hakkýnda önemli bilgiler vermesine raðmen, bu ölçümlerin sonuçlarý, hasta için büyük önem arzeden genel iyilik hali ve fonksiyonel düzey ile nadiren korelasyon göstermektedir (4). Bu durum, kronik hastalýklarda yaþam kalitesi düzeyinin deðerlendirilmesinin ve yaþam kalitesi üzerinde belirleyici olan faktörlerin ortaya çýkarýlmasýnýn önemini daha da ön plana çýkarmaktadýr. Osteoporoz da, hastalarýn iyilik hali ve yaþam kalitesi üzerinde önemli olumsuzluklara yol açabilecek fiziksel, psikolojik ve sosyal sonuçlar doðurabilen kronik bir hastalýktýr (5). Bu nedenle yaþam kalitesi ölçümleri, osteoporoz ile ilgili klinik çalýþmalarda deðerlendirme ve takipte, radyografik ölçümler, biyokimyasal belirteçler, hatta kýrýk varlýðýnýn yanýsýra, önemli bir çýkýþ parametresi olarak, giderek artan bir deðer kazanmaktadýr. (2, 6-8). Osteoporozlu hastalarda özellikle saðlýkla iliþkili yaþam kalitesinin deðerlendirilmesinde kullanýlan, genel ve hastalýða spesifik çeþitli deðerlendirme ölçekleri bulunmaktadýr. Nottingham Saðlýk profili (Nottingham Health Profile,NHP), Hastalýk Etki profili (Sickness Impact Profile, SIP) ve Kýsa form-36 (SF-36) en bilinen genel deðerlendirme ölçekleridir (9-11). Hastalýða spesifik ölçekler ise klinik deðerlendirmede daha hassas ve deðiþimlere karþý daha duyarlý bulunmuþlardýr (12). Osteoporozda hastalýk spesifik ölçekler olarak literatürde en fazla yer bulanlar, OQLQ (The osteoporosis quality of life questionnaire- Osteoporoz yaþam kalitesi anketi), OFDQ (The osteoporosis functional disability questionnaire-osteoporoz fonksiyonel özürlülük anketi), OPTQOL ( The osteoporosis targeted quality of life questionnaire- Osteoporoz hedefli yaþam kalitesi anketi) OPAQ ( The osteoporosis asssessment questionnaire- Osteoporoz deðerlendirme anketi) ve QUALEFFO-41 ( Quality of life questionnaire of the international osteoporosis foundation- Uluslararasý Osteoporoz Kurumu Yaþam Kalitesi Anketi) dir (2). Osteoporozlu hastalarda, özellikle vertebral ve non-vertebral kýrýk varlýðýnda osteoporozun yaþam kalitesi üzerindeki etkilerini içeren, iyi dökümente edilmiþ çok sayýda çalýþma bulunmaktadýr (13-15). Ancak osteoporozlu hastalarda, geniþ anlamda yaþam kalitesini belirleyen determinantlarý inceleyen çalýþma sayýsý çok azdýr. Oysa ki, planlanan tedavinin etkinliði, risk faktörlerinin modifiye edilebilmesi ve genel iyilik halinin düzeltilebilmesi için, primer osteoporoz varlýðýnýn yanýsýra, yaþam kalitesi üzerinde etkili tüm faktörlerin bireysel bazda detaylý olarak analiz edilmesi gerekir. Biz bu çalýþmamýzda, postmenapozal osteoporozu olan hastalarda yaþam kalitesinin belirteçlerini ve bunlarýn yaþam kalitesi üzerindeki etkinlik derecelerini incelemeyi amaçladýk. MATERYAL VE METOD Hastalar Çalýþmamýza Ocak 2008-Nisan 2008 tarihleri arasýnda polikliniðimize baþvuran postmenapozal osteoporozu olan 110 ardýþýk hasta dahil edildi. Yaþam kalitesi üzerinde belirgin etki gösterebilecek bir romatolojik, ortopedik ve nörolojik problemi olanlar, malignensisi olanlar, sekonder osteoporoza yol açacak bir kronik hastalýðý ve sekonder osteoporoza yol açacak bir ilaç kullanýmý olanlar çalýþma dýþý býrakýldý. Hastalarýmýzýn yaþ ortalamasý 62,7±5,11 yýl idi. Hastalarýn demografik özellikleri, eðitim durumu, mesleki aktiviteleri, menapoz yaþý, süresi, fiziksel aktivite düzeyi, beslenme alýþkanlýklarý, yaþadýklarý ortam, ailede osteoporoz varlýðý, ailede ve hastada kýrýk öyküsü, osteoporoz için tedavi alýp almadýðý, sistemik hastalýk varlýðý, kronik ilaç kullaným öyküsü ve osteoporoz ile ilgili bilgi düzeyi sorgulandý. Çalýþmamýz öncesinde etik kurul onayý alýndý ve tüm hastalarýmýza aydýnlatýlmýþ onam formu okutularak imzalatýldý. Ölçümler Rutin laboratuvar testlerinin yanýsýra, serumda PTH, 25-OH Vit D, osteokalsin ve 24 saatlik idrarda deoksipridinolin düzeylerine bakýldý. Serum PTH ve osteokalsin ölçümü ECLIA (electrochemiluminesence immune assay) tekniði, 25-OH Vit D ölçümü RIA (radioimmune assay) tekniði ve idrar deoksipridinolin ölçümü ise HPLC tekniði ile yapýldý. Biyokimyasal analizler için, 12 saatlik açlýk sonrasý sabah saat 9.00-10.00 saatleri arasýnda alýnan kan ve idrar örnekleri kullanýldý. Kemik mineral yoðunluðu ölçümü Hastalarýmýzýn kemik mineral yoðunluðu ölçümleri, dual enerji X-ray absorbsiyometri (DEXA- Lunar DPX-IQ, Lunar Corp, Madison WI) ile anterior-posterior projeksiyonda, lomber ve femur boyun düzeyinde yapýldý (tutarlýlýk hata payý %1). Dünya Saðlýk Örgütü tanýmlamasýna göre ölçüm yapýlan bölgelerin en az birinde T skoru -2.5 altýnda olanlar osteoporoz olarak kabul edildi.

POSTMENAPOZAL OSTEOPOROZDA YAÞAM KALÝTESÝNÝN BELÝRTEÇLERÝ, Sezer 21 Vertebral deformite ve fraktür varlýðý, standardize torasik ve lomber omurga grafileri üzerinde Genant Metodu kullanýlarak deðerlendirildi (16). Yaþam Kalitesi Ölçümü Yaþam Kalitesi Ölçümünde Uluslararasý Osteoporoz Kurumu Yaþam Kalitesi Anketi ( QUALEFFO-41) kullanýldý (6). QUALEFFO-41 literatürde en yaygýn kullanýmý olan, hastalýk spesifik deðerlendirme ölçeklerinden biridir. Türkçe versiyonunun da içinde bulunduðu, sekiz dilde geçerlilik ve güvenirlilik çalýþmasý yapýlmýþtýr (4). QUALEFFO, toplam 41 sorudan oluþan 5 alt ölçeðe ayrýlmaktadýr. Bunlar sýrasýyla aðrý, fiziksel fonksiyon, sosyal fonksiyon, genel saðlýk algýlamasý ve mental fonksiyondur (6). QUALEFFO-41 total ve alt ölçekler bazýnda 0-100 arasý skorlanmakta olup, yüksek skor düþük yaþam kalitesini göstermektedir. Çalýþmamýzda QUALEFFO-41'in Türkçe versiyonu kullanýlmýþtýr (4). Ýstatistiksel Analiz Ýstatistiksel deðerlendirmeler için SPSS 11.5 paket programý kullanýldý. Tanýmlayýcý istatistik sonuçlarý ort ±SD olarak verildi. Baðýmsýz deðiþkenler ve yaþam kalitesi arasýndaki korelasyonlarýn hesaplanmasý için Spearman rho korelasyon analizi kullanýldý. Ýstatistiksel olarak anlamlý korelasyona sahip deðiþkenlerin yaþam kalitesi üzerindeki etki derecelerinin belirlenmesi için multipl regresyon analizi yapýldý. Ýstatistiksel anlamlýlýk düzeyi p<0.05 ve güvenlik aralýðý % 95 (% 95 CI) olarak belirlendi. Korelasyon katsayýlarýnda 0-0.25 arasý korelasyon yok, 0.25-0.50 zayýf-orta korelasyon, 0.50-0.75 iyi korelasyon, 0.75-1.00 arasý ise çok iyi korelasyon olarak deðerlendirildi (4). BULGULAR Çalýþmamýza polikliniðimize baþvuran postmenapozal osteoporozlu 110 hasta alýndý. Hastalarýmýzýn sosyodemografik ve klinik karakteristikleri Tablo 1'de özetlenmiþtir. Hastalarýmýzýn % 69.2'si ilköðretim mezunu idi. % 96.6'sý ev hanýmýydý. Hastalarýmýzýn yalnýzca %5.3'ünde hekim tarafýndan düzenlenmiþ bir egzersiz reçetesi bulunmaktaydý. Hastalarýmýzýn %79.2'si osteoporoz için medikal tedavi alýyordu. Hastalarýmýzýn % 39.7'sinin osteoporoz ile ilgili hiçbir bilgisi yoktu. % 20.1'i ise hastalýk hakkýnda yanlýþ bilgilere sahipti. Hastalarýn yaþam kalitesi (QUALEFFO-41) alt ölçek skorlarý ortalamasý 46.2±16.3 ile 70.1±16.3 arasýnda deðiþiyordu. En fazla "genel saðlýk algýlamasý" (70.1± 16.3) ve "fiziksel fonksiyon" (68.3±18.2)" alt ölçeklerinde olmak üzere, hastalarýmýzýn yaþam kalitesi skorlarýnda, ayný yaþ grubundaki saðlýklý populasyona göre kötüleþme gözlendi (4). Tablo-I Hastalarýn demografik ve klinik karakteristikleri Deðiþkenler Yaþ (yýl) (ort ± SD) 62,7 ± 5,1 VKÝ (kg/cm 2 ) (ort ± SD) 28,3 ± 3,7 Fiziksel aktivite düzeyi (% ) -Düzenli fiziksel aktivite yok % 61,8 -Haftada 1 saatten az düzenli aktivite % 33,1 -Haftada 1-3 saat arasý düzenli aktivite % 5,1 Menapoz süresi (yýl) (ort ± SD) 13,4 ± 3,2 Yaþanýlan ortam( % ) -Yalnýz yaþýyor % 34,7 -Yalnýz yaþamýyor % 65,3 Ailede osteoporoz öyküsü (% ) -var % 42,1 -yok % 57,9 Hastada kýrýk öyküsü (% ) -var (non-vertebral) % 4,1 -var (vertebral) % 10,2 -yok % 85,7 Sistemik hastalýk varlýðý (% ) % 60,2 Kronik ilaç kullanýmý (% ) %70,3 Osteoporoz ile ilgili bilgi düzeyi (% ) -bilgisi var (yanlýþ) % 20,1 -bilgisi var (doðru) % 40,2 -bilgisi yok % 39,7 Vit-D (10-40ng/ml) (ort±sd) (20,12 ± 5,3) PTH (10-65pg/ml) (ort±sd) (57,12 ± 4,8) Deoksipridinolin (5-22 nm / mm kreatin) (11,2 ± 5,7) Osteokalsin (14-46ng/ml) (ort±sd) (22,3 ± 3,4) KMY T skor(ort ± SD) -lomber -3,01 ± 0,12 -femur boyun -1,88 ± 0,78 QUALEFFO-41 (ort ± SD) -Aðrý 52.9 ± 24,3 -Fiziksel fonksiyon 68,3 ± 18,2 -Sosyal fonksiyon 62.3 ± 12,1 -Genel saðlýk algýlamasý 70,1 ± 16,3 -Mental fonksiyon 46,2 ± 16,3 QUALEFFO-Total 58.6 ± 11.7 *VKÝ: Vücut Kitle indeksi, KMY: Kemik mineral yoðunluðu, QUALEFFO-41: Uluslararasý osteoporoz kurumu yaþam kalitesi anketi Hastalarýmýzýn demografik ve klinik verileri ile yaþam kalitesi skorlarý arasýnda yapýlan korelasyon analizinde ise, yaþ, vücut kitle indeksi (VKÝ), fiziksel aktivite düzeyi, menapoz süresi, yaþanýlan ortam, ailede osteoporoz varlýðý, osteoporoz ile ilgili bilgi düzeyi, sistemik hastalýk varlýðý ve kronik ilaç kullanýmý ile QUALEFFO-41 total skoru arasýnda istatistiksel olarak anlamlý korelasyon saptandý (Tablo 2). Eðitim düzeyi, KMY (lomber ve femur boyun) deðerleri, biyokimyasal belirteçler ve osteoporoza

22 POSTMENAPOZAL OSTEOPOROZDA YAÞAM KALÝTESÝNÝN BELÝRTEÇLERÝ, Sezer Tablo-II Yaþam kalitesi ile demografik ve klinik veriler arasýndaki iliþki yönelik medikal tedavi alýmý ile yaþam kalitesi skorlarý arasýnda ise istatistiksel anlamlý korelasyon tespit edilemedi (p>0.05). Kýrýk ve Vit-D düzeyi ile yalnýzca fiziksel fonksiyon alt ölçeði arasýnda anlamlý düzeyde korelasyon vardý (r=0.502, p<0.05). Çalýþmamýzda yaþam kalitesi ile aralarýnda en yüksek korelasyon tespit edilen parametreler, etkinlik derecesinin saptanmasý için multipl regresyon modeline alýndý. Bu analiz sonucunda, yaþam kalitesinin en önemli belirleyicisi olarak, fiziksel aktivite düzeyi tespit edildi (β= 4.517, p=0.001) (Tablo 3). TARTIÞMA QUALEFFO-41 Total Yaþ - 0.511 0.010 VKÝ -0.252 0.049 Eðitim düzeyi 0.248 0.069 Yaþanýlan ortam 0.332 0.050 Fiziksel aktivite düzeyi 0.741 0.001 Menapoz süresi - 0.512 0.010 Ailede osteoporoz varlýðý 0.507 0.048 Kýrýk varlýðý -0.232 0.059 Vit-D 0.249 0.058 PTH -0.183 0.064 Deoksipridinolin 0.228 0.068 Osteokalsin 0.198 0.066 KMY (lomber) 0.249 0.066 (femur) 0.186 0.067 Osteoporoz ile ilgili bilgi 0.502 0.010 düzeyi Sistemik Hastalýk varlýðý -0.382 0.049 Çalýþmamýzýn sonucunda, postmenapozal osteoporozu Tablo-III Yaþam kalitesi üzerinde en yüksek korelasyona sahip deðiþkenlerin etki dereceleri r QUALEFFO-41 (Baðýmlý deðiþken) Baðýmsýz Deðiþkenler Fiziksel aktivite 4.517 0.001 düzeyi Menapoz süresi -2.234 0.035 Osteoporoz ile ilgili 1.134 0.041 bilgi düzeyi Yaþ -1. 033 0.052 β p p olan hastalarda "genel saðlýk algýlamasý" ve "fiziksel fonksiyon" düzeyinde en belirgin olmak üzere, yaþam kalitesinin tüm bileþenlerinde normal populasyon deðerlerine göre anlamlý düzeyde kötüleþme olduðu görülmüþtür (4). Bu durum, etkilenen alt bileþenler deðiþebilmesine raðmen, genel anlamýyla literatür bilgileriyle uyum göstermektedir. Koçyiðit ve ark'nýn QUALEFFO-41 anketinin Türkçe geçerlilik ve güvenirliliðini araþtýrdýðý çalýþmada, osteoporozlu hastalarda yaþam kalitesinde en belirgin bozulma "genel saðlýk algýlamasý", "sosyal fonksiyon" ve "fiziksel fonksiyon" alt gruplarýnda gözlenmiþtir (4). Aranha ve ark'nýn osteoporozlu Ýspanyol kadýnlarda yaþam kalitesini SF-36 ile deðerlendirdikleri 79 hastalýk çalýþmalarýnda, yine en fazla "genel saðlýk" ve "fonksiyonel kapasite" alt gruplarýnda kötüleþme görülmüþtür (17). Çalýþmamýzda demografik ve hastalýk spesifik parametreler ile yaþam kalitesi arasýnda yapýlan korelasyon analizinde, fiziksel aktivite düzeyi, menapoz süresi, osteoporoz ile ilgili bilgi düzeyi, ailede osteoporoz varlýðý, yaþ, VKÝ, sistemik hastalýk varlýðý ve kronik ilaç kullanýmýnýn postmenapozal osteoporozlu hastalarda yaþam kalitesi ile anlamlý düzeyde korelasyon gösterdiði tespit edilmiþtir. Sonuçlarýmýza göre ileri yaþ, VKÝ'inde artýþ, erken menapoz, sistemik hastalýk varlýðý ve kronik ilaç kullanýmý yaþam kalitesinde özellikle "aðrý", "fiziksel fonksiyon" ve "genel saðlýk algýlamasý" üzerinde negatif etkiye yol açmaktadýr. Bu faktörlerin yaþam kalitesi üzerindeki bizim çalýþmamýza benzer etkileri, tümü bir arada olmasa da çeþitli çalýþmalarda gösterilmiþtir (4,7,18,19). Ýleri yaþ genel anlamda yaþam kalitesini azaltan bir olgu olmakla birlikte, Oleksik ve ark'nýn çalýþmasýnda, osteoporozlu hastalarda ilerleyen yaþýn, özellikle vertebral kýrýk prevalansýný artýrmasý nedeniyle, yaþam kalitesi üzerinde negatif bir etkiye sahip olduðu belirtilmiþtir (7). Bizim çalýþmamýzda da kýrýk olan vakalarýn ileri yaþ vakalar olmasý bu sonucu destekler niteliktedir. VKÝ'inde artýþ, çalýþmamýzda yaþam kalitesini negatif yönde etkiyen bir diðer faktör olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Marchesini ve ark, 183 obez hastanýn yaþam kalitesini deðerlendirdikleri bir çalýþmada, VKÝ yüksek olan vakalarda yaþam kalitesinin belirgin derecede bozulmuþ olduðunu gözlemlemiþlerdir. Bu çalýþmada, kilo artýþýnýn fiziksel kondüsyon üzerinde ilerleyici bir kayýba yol açtýðý, osteoartiküler yapýda hasarlanmaya ve solunum problemlerinin oluþumunda artýþa sebep olduðu, bunun yanýsýra yaþamýn sosyal, kültürel ve davranýþsal komponentlerinde meydana getirdiði bozulma ile yaþam kalitesi üzerinde belirgin negatif etki gösterdiði rapor edilmiþtir (20). Yine bizim çalýþmamýza benzer nitelikte postmenapozal osteoporozlu kadýnlarla yapýlan bir diðer çalýþmada, kilo artýþý ve yaþam kalitesi arasýnda negatif iliþki tesbit edilmiþtir

POSTMENAPOZAL OSTEOPOROZDA YAÞAM KALÝTESÝNÝN BELÝRTEÇLERÝ, Sezer 23 (21). Bu nedenle özellikle kilo alýmýnýn hýzlandýðý postmenapozal dönemde, osteoporoz hastalarýna hazýrlanan tedavi programý çerçevesinde, uygun kiloya sahip olma ve bunu koruma yönünde gerekenler yapýlmalýdýr. Yine çalýþmamýzda sistemik hastalýk varlýðý ve kronik ilaç kullanýmý olan vakalarda yaþam kalitesi skorlarýnda istatistiksel anlamlý bir kötüleþme görülmüþtür. Literatürde osteoporozlu hastalar üzerinde komorbidite ve kronik ilaç kullanýmý daha önce de araþtýrýlmýþ ve yapýlan çalýþmalarda en sýk rastlanan sistemik hastalýklarýn osteoartrit, hipertansiyon, kalp hastalýklarý, depresyon ve gastrointestinal problemler olduðu ve bunlar arasýnda en fazla kalp hastalýklarý, hipertansiyon ve bunlara yönelik ilaç kullanýmýnýn yaþam kalitesinde düþüþe yol açtýðý bildirilmiþtir (17,21,22). Bu nedenle, osteoporozlu hastalarda kaliteli bir yaþamýn saðlanmasýnda multidisipliner bir yaklaþýmla, diðer saðlýk problemlerinin ve tedavilerinin de yakýndan takip edilmesi ve gerekli düzenlemelerin yapýlmasý gerektiði kanýsýndayýz. Bu çalýþmada, osteoporoz ile ilgili bilgi düzeyi ve ailede osteoporoz varlýðý ile yaþam kalitesi arasýnda iyi düzeyde anlamlý bir korelasyon tespit edilmesi ilgi çekiciydi. Literatürde direkt osteoporoz ile ilgili bilgi düzeyinin yaþam kalitesi üzerinde etkisini araþtýran baþka bir çalýþmaya rastlamadýk. Ancak ailede osteoporoz varlýðýnýn irdelendiði iki çalýþma vardý. Oleksik ve ark'nýn yaptýklarý çalýþmada, vertebral kýrýðý olan ve olmayan postmenapozal kadýnlarda, ailede osteoporoz öyküsünün bulunma yüzdesine bakýlmýþ, kýrýðý olmayan grupta daha yüksek oranda olduðu tespit edilmiþ, ancak istatistiksel farklýlýk saptanmamýþtýr (7). Papaioannou ve ark'nýn yaptýklarý, vertebral kýrýklý kadýnlarda saðlýkla iliþkili yaþam kalitesinin determinantlarýnýn irdelendiði çalýþmada ise, ailede osteoporoz varlýðýnýn, yaþam kalitesi üzerinde düzeltici etkisi olan faktörlerden biri olduðu rapor edilmiþtir. Ayný çalýþmada ailede osteoporoz öyküsünün, kiþinin bu hastalýk hakkýnda okuma, bilgi edinme, hastalýk semptomlarý konusunda erken dönemde haberdar olabilme ve günlük yaþam aktivitelerini modifiye edebilme oranýný artýrdýðý bildirilmektedir (21). Bizim sonuçlarýmýz da bu bulgularla örtüþmektedir. Bu durum bize hastalarýn osteoporoz konusunda doðru bilgilendirilmelerinin, yaþam kalitesinin artýrýlmasýnda ne denli önemli olduðunu göstermektedir. Çalýþmamýzda irdelenen diðer faktörlerden kýrýk varlýðý ve Vit-D düzeyi ile yaþam kalitesi total skoru arasýnda korelasyon gözlenmemiþ, yalnýzca fiziksel fonksiyon alt ölçeði arasýnda anlamlý düzeyde korelasyon tespit edilmiþtir. Vertebral ve non-vertebral kýrýk varlýðý olan populasyonlarda yapýlan çalýþmalarda, kýrýk varlýðý ile yaþam kalitesi total skorlarý arasýnda da korelasyon bulunmuþtur (14). Çalýþmamýzda senil osteoporozlu hasta grubunun yer almamasýnýn ve kýrýðý olan hasta sayýsýnýn az olmasýnýn sonucu etkilediðini düþünüyoruz. Çalýþmamýza benzer olarak, Adachi ve ark'nýn yaptýklarý SF-36 ile yaþam kalitesinin deðerlendirildiði bir osteoporoz çalýþmasýnda, kýrýk varlýðýnda kadýnlarda yalnýzca yaþam kalitesi fiziksel fonksiyon alt ölçeðinde, erkeklerde ise rol ve fiziksel fonksiyon alt ölçek skorlarýnda belirgin düþme gözlenmiþtir (23). Romagnoli ve ark'nýn ambulatuar postmenapozal kadýnlarda subklinik vertebral kýrýklar ve azalmýþ kemik mineral yoðunluðunun yaþam kalitesi üzerindeki etkilerini araþtýrdýklarý bir diðer çalýþmada ise en belirgin bozulma "genel saðlýk algýlamasý" ve "aðrý" alt gruplarýnda izlenmiþtir (24). Cook ve ark'ý çalýþmalarýnda, vertebral kýrýðýn osteoporozlu hastalarýn %75'inde kronik aðrýya yol açtýðýný, emosyonel bir stres kaynaðý olduðunu, kiþinin iþini sürdürmesini, rekreasyonel ve sosyal aktivitelere katýlýmýný ileri derecede kýsýtladýðýný rapor ederek, kýrýk varlýðýnýn yaþam kalitesi üzerindeki yýkýcý etkilerini özetlemiþlerdir (5). Vit-D düzeyinin kas- iskelet sistemi ile iliþkisi ve Vit-D eksikliðinin baskýn olduðu osteoporomalazili hastalarda ambulatuar kapasitenin etkilenim düzeyi düþünüldüðünde ise, çalýþmamýzda Vit-D düzeyi düþük olan hastalarda, fiziksel fonksiyon alt skorunun daha kötü olmasýný anlamlý bulduk. Çoðu araþtýrmalarda gösterildiði gibi Vit-D düzeyindeki yetersizlik, kemik mineral yoðunluðunda azalmanýn yanýsýra kas kuvvetsizliðine, kas-iskelet sistemi aðrýlarýna, düþmeler ve kýrýk riski artýþýna yol açan denge kaybýna neden olmaktadýr (25,26). Literatürde, Vit-D'nin kas-iskelet sistemi üzerindeki direkt etkilerini gösteren ve osteoporozlu hastalarýn büyük bir bölümünde yetersiz Vit-D düzeyinin bulunduðunu kanýtlayan çok sayýda çalýþma yer almaktadýr (25,27). Ancak Vit-D düzeyi ve yaþam kalitesi arasýndaki iliþkiyi araþtýran çalýþma sayýsý fazla deðildir. Baþaran ve ark'larý tarafýndan osteoporozlu kadýn hastalarýn yaþam kalitesinin deðerlendirildiði bir çalýþmada Vit-D düzeyi, yaþam kalitesi total skoru ve fiziksel fonksiyon alt skoru ile önemli derecede korele bulunmuþtur (28). Yine düþük 25(OH)Vit-D düzeylerinin alt ekstremite kuvvetlerinde, yürüme hýzýnda ve fiziksel performans düzeyinde azalma ile iliþkili olduðunu gösteren geniþ populasyonlu çalýþmalar mevcuttur (29,30,31). Vit-D düzeyinin optimizasyonunun saðlanmasý, nöromuskuler ve nöroprotektif fonksiyonlarýn geliþtirilmesi açýsýndan oldukça önemlidir (32). Bu nedenle postmenapozal osteoporozlu hastalarda Vit-D düzeyi kontrolünün, Vit-D düzeyinin optimizasyonunu saðlayacak bir beslenme ve tedavi planý çizilmesinin ve günlük yaþam alýþkanlýklarý modifikasyonunun (yeterli güneþ ýþýðý alýmý, v.b) önemini bir kez daha vurgulamak istiyoruz. Bu çalýþmada, irdelediðimiz bir diðer parametre de

24 POSTMENAPOZAL OSTEOPOROZDA YAÞAM KALÝTESÝNÝN BELÝRTEÇLERÝ, Sezer eðitim düzeyi idi. Eðitim düzeyi ile yaþam kalitesi arasýnda istatistiksel olarak anlamlý bir korelasyon tespit edemedik. Eðitim düzeyi ve yaþam kalitesi iliþkisinin de incelendiði literatürdeki tek detaylý çalýþmada, osteoporozlu kadýnlarda, yalnýzca üniversite düzeyindeki eðitimin yüksek yaþam kalitesi ile iliþkili olduðu tesbit edilmiþtir (21). Bizim çalýþmamýzda hastalarýn eðitim düzeyinin çok düþük olmasýnýn (%69.2'si ilköðretim mezunu) sonucu etkilediðini düþünmekteyiz. Çalýþmamýzda KMY ve biyokimyasal belirteçler ile de yaþam kalitesi total skoru arasýnda korelasyon saptanmamýþtýr. Baþaran ve ark'da postmenapozal ve senil osteoporozlularda yaþam kalitesini deðerlendirdikleri çalýþmada, kemik yapým ve yýkým belirteçleri ve DEXA deðerleri ile yaþam kalitesi arasýnda korelasyon saptamadýklarýný rapor etmiþlerdir (33). Koçyiðit ve ark'nýn çalýþmasýnda, týbbi ölçümlerin hastalarýn genel iyilik hali ve fonksiyonel düzeyi ile nadiren korelasyon gösterdiði belirtilmektedir (4). Bianchi ve ark. tarafýndan yapýlan bir çalýþmada ise, KMY deðerleri ve yaþam kalitesi arasýnda korelasyon bildirilmiþtir. Ancak bu çalýþma populasyonunda KMY T deðerleri, bizim çalýþmamýza göre anlamlý derecede düþük bulunmuþtur. Bunun da sonucu etkileyebileceðini düþünüyoruz (34). Çalýþmamýzýn ana temasýný oluþturan postmenapozal osteoporozda yaþam kalitesini belirleyen parametrelerin etki derecelerinin ortaya çýkarýlmasý için, yaþam kalitesi ile en yüksek korelasyona sahip deðiþkenleri regresyon modeline aldýk. Bu analiz sonucunda postmenapozal osteoporozlu kadýnlarda yaþam kalitesinin primer belirleyicisinin "fiziksel aktivite düzeyi" olduðu görülmüþtür. 2001 yýlýnda yayýnlanan bir derlemede, fiziksel aktivitenin, özellikle de dayanýklýlýk ve direnç egzersizleri içeren formda, yaþ, saðlýk düzeyi ve diðer bireysel parametrelere bakýlmaksýzýn, yaþam kalitesi ile güçlü pozitif bir iliþki içinde bulunduðu rapor edilmiþtir (35). Bizim çalýþmamýzda da, haftada 1-3 saat arasý düzenli egzersiz yapan grupta, yaþam kalitesi skorlarý tüm bileþenler ve total skor düzeyinde anlamlý olarak düþüktür (iyi yaþam kalitesi göstergesi olarak). Ancak hastalarýmýzýn %61.8'inde düzenli fiziksel aktivitenin olmamasý ve yalnýzca % 5.3'ünde hekim tarafýndan düzenlenmiþ bir egzersiz reçetesinin bulunmasý, osteoporozlu hastalara yaklaþýmdaki yanlýþlarý ortaya koymaktadýr. Sonuç olarak görülmektedir ki, postmenapozal osteoporozlu hastalarda yaþam kalitesini etkileyen sosyodemografik, klinik ve hastalýða spesifik pek çok faktör bulunmakta, "fiziksel aktivite düzeyi" ise yaþam kalitesinin en önemli belirteci olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Bu nedenle osteoporozlu hastalarýn tedavisi ile ilgilenen saðlýk profesyonellerinin bu konudaki farkýndalýðý artýrýlmalý, tedavi planý çizilmeden önce, geniþ bir sosyodemografik öykü alýnmalý, hastanýn genel saðlýk durumu, beslenme alýþkanlýklarý, taþýdýðý risk faktörleri, günlük yaþam aktiviteleri ve fiziksel aktivite düzeyi kaydedilmeli, dikkatli bir klinik tarama yapýlmalýdýr. KMY takibi ve osteoporoza yönelik medikasyon baþlanmasý rutininden çýkýlarak, öncelikle kiþinin hastalýðýn niteliði, tedavi yöntemleri ve risk faktörleri açýsýndan osteoporoz hakkýnda bilgilendirilmesi, hastalýða sekonder komplikasyonlarýn önlenmesine yönelik tedbirlerin alýnmasý, hastanýn beslenme alýþkanlýklarý ve günlük yaþam aktivitelerinin modifiye edilmesi ve özellikle "fiziksel aktivite düzeyi" nin artýrýlmasýna yönelik, kiþiye özel uzman hekim tarafýnda hazýrlanmýþ bir egzersiz reçetesinin, tedavinin ayrýlmaz bir parçasý haline getirilmesinin, postmenapozal osteoporozlu hastalara daha kaliteli bir yaþam saðlayacaðý düþüncesindeyiz. Bu konuda en etkili fiziksel aktivite grubunun belirlenmesi amacýyla, deðiþik egzersiz formatlarýný içeren ileri çalýþmalarýn da yararlý olacaðý kanýsýndayýz. KAYNAKLAR 1. World Health Organization. Prevention and management of osteoporosis. Technical Report Series 921. World Health Organization, Geneva 2003. 2. Lips P, Van Schoor NM. Quality of life in patients with osteoporosis. Osteoporosis Int 2005;16: 447-55. 3. Fitzpatrick R, Fletcher A, Gore S et al. Quality of life measures in health care, I: applications and issues in assessment. BMJ 1992; 305: 1074-77. 4. Koçyiðit H, Gülseren S, Erol A et al. The reliability and validity of the Turkish version of quality of life questionnaire of the european foundation for osteoporosis (QUALEFFO). Clin Rheumatol 2003; 22: 18-23. 5. Cook DJ, Guyatt GH, Adachi JD et al. Development and validation of the mini osteoporosis quality of life questionnnaire (QOLQ) in osteoporotic women with back pain dueto vertebral fractures. Osteoporosis Int 1999; 10: 207-13. 6. Lips P, Cooper C, Agnusdei D et al. Quality of life as outcome in the treatment of osteoporosis: the development of a questionnaire for quality of life by the European Foundation for Osteoporosis. Osteoporosis Int 1997; 7: 36-38. 7. Oleksik A, Lips P, Dowson A et al. Health related quality of life in postmenapousal women with low BMD with or without prevalent vertebral fractures. J Bone Mineral Res 2000; 15: 1384-92. 8. Chrischilles EA, Shireman T, Wallace R. Costs and health effects of osteoporotic fractures. Bone 1994; 15: 377-86. 9. Hunt S, McEwen J, McKenna SP. Measuring health status: a new tool for clinicians and epidemiologist. J R Coll Gen Pract 1985; 35: 185-88. 10. Bergner M, Robbitt RA, Carter WB et al. The sickness impact profile: development and final revision of a health status measure. Med Care 1981; 19: 787-805. 11. Brazier JE, Harper R, Jones NMB et al. Validating the SF-36 health survey questionnaire: new outcome measures for primary care. BMJ 1992; 305: 160-164.

POSTMENAPOZAL OSTEOPOROZDA YAÞAM KALÝTESÝNÝN BELÝRTEÇLERÝ, Sezer 25 12. Thompson DR, Yu CM. Quality of life in patients with coronary hearth disease -I: assessment tools. Health Qual Life Outcomes 2003; 1:42. 13. Oglesby AK, Minshall ME, Shen W et al. The impact of incident vertebral and non-vertebral fragility fractures on health-related quality of life in established postmenapousal osteoporosis: results from teriparatide randomized, placebo-controlled trial in postmenapousal women. J Rheumatol 2003; 30: 1579-83. 14. Adachi JD, Ioannidis G, Olsyzynski WP et al. The impact of incident vertebral and non-vertebral fractures on health related quality of life in postmenapousal women. BMC Musculoskeletal Disorder 2002; 3:11. 15. Hallberg I, Rosenquist AM, Kartous L et al. Health related quality of life after osteoporotic fractures. Osteoporosis Int. 2004; 15: 834-41. 16. Genant HK, Wu CY, Von Kuijk C et al. Vertebral fracture assessment using a semiquantitive technique. J Bone Miner Res 1993; 8: 1137-48. 17. Aranha LLM, Miron Carelo JA, Alanso Sardon M et al. Health-related quality of life in Spanish women with osteoporosis. Rev Saúde Pública 2006: 40: 298-303. 18. Roberto KA. Care practices and Quality of life of rural older women with osteoporosis. JAMWA 2004; 59: 295-301. 19. Yaraman N, Çelik C, Karaoðlan B. Postmenapozal kadýnlarda osteoporoz ile çok yönlü risk faktörlerinin deðerlendirilmesi. Fiziksel Týp 2002; 5: 23-26. 20. Marchesini G, Solanoli E, Baraldi L et al. Health-related quality of life in obesity: the role of eating behaviour. Diabetes Nutr Metab 2000; 13:156-64. 21. Papaionnau A, Kennedy CC, Ioannidis G et al. Determinants of health-related quality of life in women with vertebral fractures. Osteoporosis Int 2006;17:355-63. 22. Mo F, Choi BC, Li FC et al. Using the health utility index (HUI) for measuring the impact on health-related quality of life ( HRQL) among individuals with chronic disease. Sci World J 2004; 4: 746-57. 23. Adachi JD, Loannidis G, Berger C et al. The influence of osteoporotic fractures on health related quality of life in community- dwelling men and women across Canada. Osteoporos Int 2001;12:903-8. 24. Romagnoli E, Carrevale V, Nafrani I et al. Ouality of life in ambulatory postmenapousal women: the impact of reduced bone mineral density and subclinical vertebral fractures. Osteoporosis Int 2004;15:975-80. 25. Reginster JY. The high prevalence of inadequate serum vitamin D levels and implications for bone health. Curr Med Res Opin 2005; 21:579-85. 26. Janssen HCJP, Samson MM, Verhaar HJJ. Vitamin D deficiency, muscle function, and falls in elderly people. Am J Clin Nutr 2002; 75:611-5. 27. Montero-Odasso M, Duque G. Vitamin D in the aging musculoskeletal system: An authentic strength preserving hormone. Mol Aspect Med 2005; 26: 203-19. 28. Baþaran S, Güzel R, Coskun I et al. Vitamin D status: effects of quality of life in osteoporosis among Turkish women. Qual Life Res 2007;16:1491-9. 29. Pfeifer M, Begerow B, Minne HW et al. Vitamin D status, trunk muscle strength, body sway, falls and fractures among 237 postmenapousal women with osteoporosis. Exp Clin Endocrinol Diabetes 2001;109:87-92. 30. Gendhem P, Ringsberg K, Obrant K et al. Association between 25-hydroxyvitamin D levels, physical activity, muscle strength and fractures in the prospective population-based OPRA study of elderly women. Osteoporosis Int 2005;16:1425-31. 31. Wicherts IS, van Schoor NM, Boeke AJP et al. Vitamin D status predicts physical performance and Its decline in older persons. J Clin Endocrinol Metab 2007; 92:2058-65. 32. Dhesi JK, Jackson SHD, Bearre LM et al. Vitamin D supplementation improves neuromuscular function in older people who fall. Age Ageing 2004; 33: 589-95. 33. Baþaran S, Güzel R, Coþkun Benlidayý I, Güler Uysal F. Postmenapozal ve Senil Osteoporozlu Kadýnlarda Yaþam kalitesinin ve Belirleyicilerinin deðerlendirilmesi. Tür Fiz Týp Rehab Derg 2006;52:31-6. 34. Bianchi ML, Orsini MR, Saraifoger S et al. Quality of life in post-menapousal osteoporosis. Health and Quality of Life Outcomes 2005; 3:78. 35. Rejeski WC, Mihalko SL. Physical activity and quality of life in older adults. J Gerontol A Biol Sci Med Sci 2001; 56:23-35.