Ruhsal Bozuklu ğu Olan Bireylere Yönelik Stigma ve Bunun Nihal BOSTANCI * ÖZET Ruhsal bozuklu ğa sahip olan kişiler üzerinde korku ve cehaletten kaynaklanan stigma ve stereotipiler halen devam etmektedir ve günümüzde bile ruhsal bozuklu ğu olan bir kişi fiziksel hastal ığı olan birinden daha fazla stigmaya maruz kalmaktad ır. Stigma ve ruhsal hastalık nedeniyle ac ı çeken insanlar üstesinden gelinniesi gereken pekçok engele sahiptir. Bu derleme yaz ıs ı, sağlığın korunmas ı ve tedavi hizmetlerinin sa ğlanmas ında anahtar rol üstlenen profesyonellerin ruhsal bozuklu ğu olan bireylere karşı stigman ın azaltılmas ında üstlenmeleri gereken uygulamalara yol göstermesi amacıyla düzenlenmi ştir. Anahtar kelimeler: Ruhsal bozukluk, stigma, sa ğlık, profesyonel Düşünen Adam; 2005, 18 (I ): 32-38 ABSTRACT The Stigma Towards to Individual with Mentally Ili Patients and Practices About Reducing this Situation Stigmatization and stereotypies against mentally ili patients have stili continued because of fear and ignorance and even today a person with a mental disorder is exposed to more stigma and prejudice than a person with a physical disease. People who have already or stili experienced pain because of mental disorder and stigmatization have many barriers. This review aimed to guide professional who have a key role in health promotion and treatment services for strategies that will reduce stigma against mentally ili patients. Key words: Mental disorder, stigmatization, health, professional GİRİŞ Tıp bilimi hastal ığın tan ımm ı sağlığa göre daha kolay yapmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), sağlığı 1947 y ılında, "tam bir fiziki, ruhsal ve toplumsal iyi olu ş hali" olarak tan ımlamış ancak 1958'de bu tan ıma "manevi iyi olu ş halini" eklemi ştir. 1978 y ılındaki Sovyetler Birli ği'nin Alma-Ata kentinde toplanan DSÖ konferans ında sağlığın yukarıdaki tan ımına "bu iyi oluş halinin bireyler için temel bir hak olmanm yan ı sıra sos- yal bir amaç oldu ğu" ilave edilmi ştir (1,2,3 ). Bütüncül yakla şımla ele al ındığında birey sağlıklıdır denilebilmesi için, ruh sa ğlığmı da içine alan tüm yönleri ile ele al ınmal ıdır. Ünlüoğlu'na göre (4), genel olarak birey ya şamını, geçmekte olan bir zaman diliminin içinde ve de ği şen mekanlarda; kendisiyle, ailesi ve yak ın çevresiyle, içinde yaşadığı toplum ile ve yapt ığı iş ya da görevi ile yoğun bir ilişkiler ağı içerisinde sürdürmektedir. Eğer bu ilişkiler ağında denge, uyum ve doyum * İstanbul Üniversitesi Florence Nightingale Hem şirelik Yüksekokulu, Psikiyatri Hem şireliği Anabilim Dal ı, Araş. Gör. Uzm. 32
mevcut ise, bireyin ruh sa ğlığı yerindedir. Ruhsal hastal ık, "insan ın duygu, dü şünce ve davran ışlarında olağan dışı sapmalar ın, ayk ırılıkların bulunmas ı" olarak tan ımlanabilir (2). DSÖ'ye göre ortalama ruhsal bozukluk prevelans ı % 24 olarak bulunmu ştur (5 ). Türkiye'ye bakıldığmda ise, toplumun % 2-10'unun tedavi gerektirecek düzeyde ruhsal bozuklu ğu olduğu saptanm ıştır (6). Ruhsal hastal ıklar bireyin duygu, dü şünce ve davran ışlarında bozukluk, ki şilerararas ı ilişkilerinde uyumsuzluk yarat ır (7). Bu uyumsuzluklar, ruhsal bozuklu ğu olan bireylere kar şı tutumlar ı belirleyici rol oynar. Ruh hastalar ı ve hastal ıklarına ilişkin tutum ve davran ışların tarihçesi insanl ık tarihi kadar eskidir. Tarihsel süreç içerisinde ça ğdan çağa ve kültürden kültüre ruhsal bozuklu ğu olan bireylere farkl ı tutum ve davran ışlar sergilenmi ştir. Baz ı toplumlar ruh hastalar ına özel bir önem verip onlara toplum içerisine kabul ederken baz ı toplumlar ise insanl ık dışı yaklaşımlar sergileyip toplum dışına itmi şlerdir (8,9,10,11). Toplumlarda genellikle ruhsal bozuklu ğu olan bireyler garip, korkutucu ve daha tehlikeli olarak alg ılan ır. Bu yanl ış anlamalar s ık s ık kaba ay ırımlarla sonuçlan ır. Ruhsal hastal ığa sahip olan ki şiler insanc ıl davranma, ac ıma ve destek almak yerine stigma ve stereotipilere ba ğl ı olarak sempatik olmayan, haks ız olan veya dü şmanc ıl olan tutumlarla karşılanabilir (10,12,13,14, 15). Ruhsal bozukluğu olan birisine kar şı yapılan az miktardaki bir ay ırım onun temel insan haklar ını ihlal etmektedir (16,17,18,19). RUHSAL BOZUKLUĞA SAHİP B İREYLERIE YÖNELIK ST İGMA Ruhsal bozukluğu olan bir ki şi, fiziksel bozukluğa ya da hastal ığa sahip birinden daha fazla stigmaya ve önyarg ıya sahiptir. Ruhsal bozukluklar; toplumu geleneksel olarak yanl ış anlama, korku ve damgalama ile çevirmi ştir. Stigma tüm ruhsal bozukluklarla ilgilidir; ancak baz ı ruhsal bozuklukların ağır ataklann ı yaşayan ki şilerde olağan dışı davran ışlar ç ıktığında daha güçlü görülür (1,8,10,16,19,20,21,22,23). Stigrna; diğerleri tarafından reddedilme veya çekinilmenin; utanç veya kara leke olarak görülmenin; veya diğerlerince beğenilmemenin bir izi, işareti ya da damgas ı anlamına gelir (12,14,24). Psikiyatri servisleri hala ki şisel olarak bir leke yapmaya ve bozuklu ğu olan bireyleri damgalamaya devam etmektedir. Byrne'e göre (9), bir kere ile s ınırl ı olan ruhsal sorun nöbeti bile, ki şiye karşı olumsuz tepkiler yarat ır. Ruhsal bozukluklara yönelik stigma; ruhsal bozukluklara yönelik efsanelerin (masallann-mitlerin), yanl ış anlamalann, negatif stereotipilerin ve tutumlar ın sonucudur. Ruhsal bozuklu ğu olan insanlar tehlikeli, sald ırgan olarak kavran ıldığından dolay ı onlardan korkulur ve hastahldanndan dolay ı suçlan ılır. Bu nedenle ruhsal bozuklu ğu olan bireylere yönelik olarak ay ırım ve soyutlama görülür (13,16,22,25,26,27,28,29). 33
Azaltilmas ına Yönelik Uygulamalar Ülkemizde ruhsal bozuklu ğu ya da hastal ığı olanlara yönelik atasözlerimiz bu bireylere yönelik toplumsal inanç ve tutumlanm ız ı adeta özetler niteliktedir. Örne ğin: Ak ıll ı olsun, dü şman olsun. Alışmak, kudurmaktan beterdir. Çok gülen deli ak ıllanmaz. Deliden, deli do ğan Deliden dost olmaz. Deli kul neylesin can ı, ak ıll ı kul neylesin mal ı. Delinin ipiyle kuyuya inilmez. Delinin sözü kaleme al ınmaz. Delinin uyuklamas ı da deli, say ıklamas ı da. Deli utanmaz, sahibi utan ır. Deliyi sevmektense, ak ıll ıy ı döv. Deliyle bal yiyece ğime, akınıyla taş çekerim. Evinde ölüsü olan bir defa, delisi olan her vakit ağlarmış. Ne deliye söyle, ne de söylet. Ölü ile delinin hat ın say ılmaz. Ak ıl var her şey var, ak ıl yok hiç bir şey yok.. Akl ı başında olmayan ın, evinde aşı olmaz. İte selam, deliye kelam olmaz gibi sözlerimizi görmekteyiz ( 30). Ruhsal bozukluklara yönelik yayg ın yanlış inan ışlar şu şekilde maddelenebilir: Ruhsal bozukluklar; kalp hastal ığı ve kanser gibi gerçek bir hastal ık değildir, Psikiyatrik bak ıma ihtiyaç duyan ki şiler kurumlarda uzakta kilitlenmelidir, Ruhsal bozukluğu olan bir ki şi asla normal olmaz, Ruhsal bozukluğu olanlar tehlikelidir, Ruhsal bozukluğu olan birey ve gençler ac ı çekmezler, iyileşen ruhsal bozukluğu olanlar gerçekten önemli veya sorumlu pozisyonlara uygun olamamas ı nedeniyle dü şük i ş seviyelerinde çal ışabilir, Ruhsal bozukluğa olan kişiler kendi suçlar ı nedeniyle hastalan ırlar (25,31,32,33). Ruhsal bozukluk nedeniyle ac ı çeken veya çekmi ş olan insanlar üstesinden gelinmesi gereken pekçok engele sahiptir (12,18). Ruhsal bozukluğu olan bireylerin kar şılaştığı sorunlar: Ev sizlik, Barınacak yerde ay ırım, Tutars ız yaşam ko şulları, İş vermede ay ırım, Azalan özsayg ı, Yetersiz ve uygun olamayan tedavi, Tedavi görememe, Uzaklaşma, soyutlanma, Yetkilendirme kayb ı olarak s ıralanabilir (12,18,25,34,35). Stigman ın bu etkileri ruhsal bozukluğa sahip olan kişilere, onların arkadaşlarına, ailelerine ve sahip oldukları topluluklara da zarar verir (12,14,18,29,36). Ruhsal bozuklu ğu olmayan ki şiler ruhsal bozukluğu olan birisinin stigmaya ba ğlı olarak ya şadıklann ı asla bilemezler. Ancak bir ruhsal bozukluğu olan birisini (özellikle aile üyesi ve arkada ş) tanıyan bir ki şi de çoğunlukla damgalamaya maruz kald ıklarmdan ruhsal bozuklu ğa sahip birisine yap ılan haks ızl ık ve harabiyeti anlamaktad ır (12,29,36). Stigma nedeniyle ruhsal bozuklu ğu olan ki şiler kendilerine yönelik konu şmama eğilimi gösterirler. Hastal ıklarını aç ıkça seyrek olarak tart ışır ve genellikle izole, yaln ız ve yanl ış anlaşılmış olarak yaşarlar. Çoğunlukla aile yaşamlanndaki, normal-sosyal ili şkilerindeki ve üretken ili şkilerindeki e şit katilimlan reddederler (14,29,33,37). 34
Çeşitli ara ştırmalar ruhsal bozukluklara sahip olan ki şilere yönelik stigma ve onlar ın negatif sonuçlarını belgelemi ştir. Link ve ark. (38) tarafından (1997) ruhsal bozukluk ve madde kullan ım ı olan ki şiler üzerinde stigman ın iyilik durumundaki etkilerini de ğerlendirmek amac ıyla yap ılan çalışma sonucunda; stigman ın iyileşme üzerinde oldukça uzun süreli, güçlü ve olumsuz bir etkiye sahip olduğu ve tedavinin bile stigmalanarak ya şamı güçle ştirmeye devam ettiği bulunmu ştur. Markowitz (39 ) (1998) ruhsal bozuklu ğu olan kişilerin ya şam memnuniyetleri ve psikolojik olarak iyi olamamalar ında stigman ın etkisine yönelik yaptığı çal ışma sonucunda; stigman ın psikotik semptomlar yan ında depresif ve anksiyete semptomlarıyla da ilgili olduğu, yaşam memnuniyetinde stigman ın negatif etkilere sahip oldu ğu, benlik kavram ı ve stigma aras ında ise karşılıklı bir etkinin olduğu bulunmu ştur. Phelan ve ark. (36) tarafından (1998) psikiyatrik hastalarla birinci derecede görü şen ki şilerin (ebeveyn, e ş v.b.) stigmay ı alg ılamas ı ve reaksiyonlarm ı değerlendirmeye yönelik yap ılan çalışma sonucunda; ruhsal hastal ık derecesi ve ailenin sosyal özellikleri ile ailelere yönelik stigma aras ında anlaml ı bir ilişki olduğu; hastalar ı ile yaşamayan, hastaları kad ın olan ve hastalar ında pozitif semptomlara az olan aile üyelerinin genellikle ruhsal hastal ıklar ı gizledikleri belirlenmi ştir. anlamalanm ızın ve tutumlanm ızm çoğundan ne yaz ık ki medya sorumludur. Özellikle haberler, sık sık şiddet suçlar ı yapan insanlar ın arkas ında asl ında bir ruhsal hastal ık öyküsü olduğunu vurgular, televizyon haberleri s ık s ık sansasyonel suçlar ı i şleyen insanlar ı ruhsal hastal ığa sahip olan insanlar olarak belirtir; komedyenler, ruhsal bozukluğu olan bireylerin yetersizliklerini mizah kaynaklar ında kullan ırlar; muhabirler stigmaya özgü görüntüleri ürünlerini satmak için kullan ırlar (18,29,40,41,42). George Mason Üniversitesi'nde Profesör olan ve "Ruhsal Hastal ığa Yönelik Toplum İmajlannda Medya Deliliğinin" yazarı olan Prof. Dr. Otto Wahl, medya görüntülerinin hatal ı ve elveri şsiz olduğunu; haberci medyan ın ruhsal bozuklu ğu olan bireylere yönelik sayg ı ve sempatinin eksikliğini nakletme eğiliminde olduğunu söylemektedir (37,40). Asl ında; ruhsal bozuklu ğu olan birisini destekleme ve anlay ıştan ziyade suistimal etme, d ışlama veya ihmal etme ile yan ıt verme sebebi bilinmeyenin korkusudur. Al ışılmam ış olan davranışı nas ıl yanıtlayacağını bilememe kişide rahats ızl ık, s ıkıntı ve korku hissine neden olur (37). RUHSAL BOZUKLUĞA SAHİP OLAN Bİ- REYLERE YÖNELİK STİGMANIN AZAL- TILMASINA YÖNELİK UYGULAMALAR Schene ve ark. (35) tarafından (1996) ruhsal bozukluğa sahip olan bireylerin ailelerine yönelik yapılan çal ışma sonucunda; aile üyelerinin de hastal ık nedeniyle izole oldukları ve hastal ığa sahip bireyle yak ınlıklanndan etkilendikleri bulunmu ştur. Ruhsal bozukluğu olan insanlara ili şkin yanlış Stigma karşıtı kampanyalar ın ba şında hasta ve aile hareketleri bulunur. Bu gruplar di ğer bireylere, 35
Ruhsal Bozukluğu Olan Bireylere yönelik Stigma ve Bunun aile üyelerine ve genel halka yönelik hastal ık hakkında savunma ve bilgi sa ğlarlar. Birçok ülkede aileler, ruh sa ğlığı çalışanları ve hastalar stigma karşıtı medya programlar ında, halkın eğitilmesinde ve savunuculukta yer almaktad ır (1,6,22,25,44). Sağlık profesyonellerinin rollerinden biri de, hasta savunuculuğudur. Bu nedenle, profesyoneller bu rollerini yerine getirerek stigma kar şıtı mücadelede yerlerini almal ıdır. Ruhsal bozukluğa sahip bireylere kar şı korku ve stigma ile mücadele a şağıdaki aktiviteleri içerebilir: 1. Diğer mesleklerle işbirliği aracılığıyla ruh sağlığının geliştirilmesi ve hastal ıkların önlenmesi Risk faktörleri hakk ında halk eğitimi, Yiyecek, bar ınak, eğitim gibi kaynakları içeren destek gruplar, volumlu ebeveynlik programları, Yaşam becerileri eğitimi, vçocuk dostu okullar, Erken te şhis, Sevk ve tedavi i şlemleri, Psikolojik problemlere sahip çocuklara yönelik erken giri şimler. 2. Ruh sağlığı bak ım hizmetlerinden yararlanmay ı geliştirme: Topluma dayal ı hizmetlerde bir ileti şim ağı desteği oluşturma, Sosyal yard ım ve informal destek gruplann ı arttırma, Ulusal ruh sağlığı politikaları ve planlarına sahip olma, Gönüllü kişilere odakla şma, Ruh sağlığın ı birincil sağl ık bakım hizmetlerine entegre etme, Ruh sağlığın ın yükseltilmesine ilişkin kaynakların sağlanmas ı için görü şmeler yapma, 24 saatlik krize müdahale hizmetlerinin verilmesini sağlama ve destekleme, Toplum ruh sağlığı hizmetlerini yayg ınlaştırma. 3. Dışlamayı durdurma ve ihtiyac ı olanlar ı bak ım almaya cesaretlendirme: Toplumda ruhsal hastal ıklar hakk ında aç ıkça konuşma, Ruhsal hastal ıklardaki risk faktörleri ve onlar ı azaltma yollar ı hakkında halk eğitimleri yapma, Bakımı yükseltme ve stigmay ı azaltmak için yasa sağlama ve insan haklar ın ı koruma, Her y ıl 10 Ekim'deki Dünya Ruh Sağlığı Günü gibi olaylar arac ılığı ile ruh sağlığı sorunlarını bildirme. 4. Ruh sağlığının planlama, uygulama ve değerlendirilmesinde toplum kat ılımın ı destekleme: Halkı ve tüketici gruplar ı içeren kulisler yapma, Tüm toplum sorunu olan ruh sağlığına toplumun duyarl ılığın ı sağlama, Kendine yard ım programlarm ı destekleme, Bakım verenleri eğitme, İleti şim ağları ve kendi kendine yard ım grupları oluşturma, Sağlık çal ışanları ve diğer sektörler aras ında brifing toplant ılan ve bilgi deği şimlerini devam ettirme. 5. Aşağıdaki konuların önemi hakk ında politikacılar ı ve halk ı etkileme: Ruh sağlığı ve çevresel / sosyal risk faktörleri, Ruh sağlığını geli ştirme, önleme ve bakımına yönelik fmansal ve insan kaynaklar ını aran-ma, Sağlıklı çevre yaratma ve iyi olu şun yüksek ve stresin az olduğu toplumlar oluşturma. 6. Ruh sağlığı konusunda sağlık personelinin eğitim gereksinimlerini kar şılama: Kültürel aç ıdan uygun ve duyarl ı programlar 36
oluşturma, Klinik alanlarda ruh sa ğlığı yöneticileri, ara ştırmac ılar, eğiticiler ve rol modeller olarak hem şirelere ve diğerlerine yönelik eğitimler ve ara ştırmalar yapma, Sağlık bakım verenlerin yönelik sürekli e ğitimler yapma, Hem şirelik giri şimleri ve sağlık sonuçlarmdaki etkilerini belirlemek için ara ştırma yapma, Kılavuzlar ve di ğer eğitimsel materyalleri geli ş- tirme (5,43,44). RUHSAL BOZUKLUĞA SAHIP OLAN B İ- REYLERE AYD İNLATMA VE SAVUNMA SONUCU SAĞLANABILECEK DURUM- LAR Ruhsal bozukluğa sahip olan bireylere ayd ınlatma sonucunda aşağıdaki durumlar sağlanabilir: Eğitim, İş olanaklan, Sağlık sigortas ı, Uygun tedavi, Uygun barınacak yer, Ara ştırma, Uygun bireysel ve toplumsal ili şkiler olarak s ı- ralanabilir (29). Ruhsal bozukluklar hakk ındaki daha çok ileri bilgi ve bilinçlenme insanlara ruhsal bozuklu ğu olan birisine karşı nas ıl tepki verece ğini bilmede ve onu anlamada yard ımc ı olacakt ır (29). Davranış ve tutumlanm ız ı değiştirerek, daha şefkatli bir yakla şım sergileyerek ruhsal bozukluğu olan bireylerin ya şamında son derece büyük bir fark yapabiliriz (1,6,22,25,27,29,43,44,45). KAYNAKLAR 1. Johnson BS: Introduction to psychiatric mental health nursing. Johnson BS (Ed) Psychiatric Mental Health Nursing, Lipponcott-Raven Publishers, Philadelphia, p. 4-6, 1997. 2. Öztürk MO: Ruh sağlığı ve bozukluğunun tan ımlanmas ı. Öztürk O (Ed) Ruh Sağlığı ve Bozukluklar ı, 7. Bas ım, Hekimler Yay ın Birliği, Ankara, s. 101-104, 1997. 3. Vazquez JL, et al: Mental health in primary care: an epidemiological study and use of health resources. Br J Psychiatry 170:519-535, 1997. 4. Onlüoğlu G: Ruh sağlığı ve boyutlar ı. Say ıl I (Ed.) Ruh Sağlığı ve Hastal ıklar ı Ders Kitab ı, ANTIP (Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi) Yay ınları, Ankara, s. 7-15, 1996. 5. htpp://www.icn.ch/matters_mentalhealth.htm: World Health Day- 7 April 2001 "Mental Health:Stop exclusion- Dare to care". 1-4, 2002. 6. Sağl ık Bakanl ığı Temel Sağl ık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Ruh Sağlığı Dairesi Ba şkanlığı. Dünyada Ruh Sağlığı, 2001. 7. Arkar H & Eker D: Attitudes toward mental illness: the influence of education and experience. Int J Soc Psychiatry 40(3):105-113, 1996. 8. Angermeyer MC & Matschinger H: Public attitudes to people with depression: have there been any changes over the last decade? Journal of Affective Disorders 83:177-182, 2004. 9. Byrne P: Stigma of mental illness: changing minds, changing behaviour. Br J Psychiatry 111:1-1, 1999. 10. De Mendonça Lima CA: The reduction of stigma and discrimination against older people with mental disorders: A challenge for the future. Arch. Gerontol. Geriatr. Suppl 9:109-120, 2004. 11.Vezzoli R, Archiati L, Buizza C, Pasqualetti P, Rossi G & Pioli R: Attitude towards psychiatric patients: a pilot study in a northern Italian town. Eur Psychiatry; 16 : 451-8, 2001. 12. Schulze B & Angermeyer MC: Subjective experiences of stigma. A focus group study of schizophrenic patients, their relatives and mental health professionals. Social Science & Medicine 56:299-312, 2003. 13.Worley NK: Mental Health Nursing in the Community, Mosby Year Book, United States of America, p. 33-34, 1997. 14. http://www.dhs.vic.gov.au/acmh/mh/mental_illnesses/stigma.htm: What is stigma? 1-5, 2000. 15. htpp://www.11.net/schsask/stigma.htm:the stigma of mental illness.1-1, 2000. 16. Penn DL & Corrigan PW: The effects of streotypes supression on psychiatric stigma. Schizophrenia Research 55,:269-276, 2002. 17. Ritsher JB & Phelan JC: Internalized stigma predicts erosion of morale among psychiatric outpatients. Psychiatry Research 129:257-265, 2004. 18. http://www.mediconsult.com/mc/mcsite.../stress- Educational+Material-GYCG-47YLR: Stigma: building awareness and understanding about mental illness 1-4, 2000. 19. http://www.wcmhar.com/stamp-out.htm: Stamp out the stigma of mental illness. 1-3, 2000. 20. Robbins BY. htpp://www.geocities.com/the trpics/ 37
1538/stigma.html:Violence and mental illness and its stigma, 1-3, 2000. 21. Roeloffs C, Sherbourne C, Unützer J, Fink A, Tang L & Wells KB: Stigma and depression among primary care patients. General Hospital Psychiatry 25:311-315, 2003. 22. htpp://www.state.sc.us/dmh/ stigmabustin10_1000. htm, 2000. 23. http://www.ariamusica.com/artistas/aria_artistas.htm, 2004. 24. Porter R. Can the stigma of mental illness be changed? The Lancet Vol 352, September 26, 1998. 25. Kammer L: Stigmatization of the psychiatric patient: future perspectives for healthcare professionals. Hosp Topics 71(1):10-15, 1993. 26. Worret PH: Foundations of psychiatric mental health nursing. Fortinash,K, Holoday-Worret, P (Eds) Psychiatric Mental Health Nursing, Mosby Year Book, America, p. 3-16, 1996. 27. htpp://www.state.sc.us/dmh/antistigma_campaign. htm. 2000. 28. htpp://www.singles-on-line.com/members/stigma.htm: questioning unreliable diagnoses of schizophrenia:stigma. 1-5, 2000. 29. htpp://www.dhs.vic.gov.au/acmh/mh/mental_illness/ mental_illness.htm: Mental illness: the facts. 1-5, 2000. 30. Turgay A: Türk atasözlerinin davran ış bilimlerini ilgilendiren konulan üzerinde bir inceleme. VIII. Milli Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi, Marmaris, s. 497-505, 1972. 31. Çelik O: Şizofrenik bozukluklarda s ık hastane yat ışın ı etkileyen faktörler, T.C. Bak ırköy Ruh ve Sinir Hastal ıkları Hastanesi, Yay ınlanmam ış Uzmanl ık Tezi, İstanbul, 1997. 32. htpp://www.stigmaof.com/mental_health.htm.mental health walk aims to lessen stigma, 2003. 33. htpp ://www.cjnetworks.comhcgrandy/stevens/ psychiatric-stigma.html:psychiatric stigma.1-7, 2000. 34. htpp://www.medscape.com/govmt/nimh/schizophrenia...10.phe1.01.html: Psychiatric illness and family stigma 1-3, 2000. 35. htpp://www.11.net/schsask/stigma.htm:consequences of stigma for families.1-1, 2000. 36. Phelan JC: Psychiatric illness and family stigma. Schizophr Bull 24(1):115-126, 1998. 37. htpp://www.fac.org/releases/1-31-97.htm: Erasing mental illness stigma involves education of media, public. 1-1, 2000. 38. Link BG, et al: On stigma and its consequences: evidence from a longitudinal study of men with dual diagnoses of mental illness and substance abuse. J Health Soc Behavoir 38(1):177-190, 1997. 39. Markowitz FE: The effects of stigma on the psychological well-being and life satisfaction of persons with mental illness. J Health Soc Behavoir 39(4):335-347, 1999. 40. http://www.health.q1d.gov.au/headlice/images/announcementll.gif, 2004. 41. http://www.rcpsych.ac.uk/campaigns/cminds/, 2004. 42. htpp://www. Ahsc.arizona.edu/opa/news/col/feb99/ schor.htm: Fithing stigma in mental illness.1, 2000. 43. Reducing the stigma of mental illness. The Lancet, Volume 357, Number 9262, April 7 2001. 44. htpp://www.erasethestigma.org/, 2004. 45. htpp://www. Show.scot.nhs.uk/fhb/FHB06/fhb06-103.htm: mental health still dogged by stigma.1, 2002. 38