Arafat Sonrasý Dönemde Filistin'de Liderlik Sorunu Miray Vurmay (*) Giriþ Filistin halký, yarým yüz yýlý aþkýnca bir süredir sýnýrlarý belli olmayan, belli aralýklarla de facto olarak deðiþ(tiril)en ve belki de en önemlisi gerçek anlamda aslýnda hiç var olmayan bir devlet üzerinde üstelik iþgal altýnda yaþamakta. En basit anlamda gerçek bir devlet oluþabilmesi için belirli bir insan topluluðunun(millet), belirli bir toprak parçasý üzerinde(vatan) egemenlik kurmuþ olmasý(siyasal iktidar, otorite) gerekmektedir. Aslýnda soyut bir kavram olan devletin somutlaþmasý içinse bir takým unsurlarýn var olmasý, iþler halde olmasý gerekir. Yönetim biçimine, ülkenin rejimine göre farklýlýk gösteren bir devlet baþkaný, baþbakan, cumhurbaþkaný; devletin sembolü olan bayrak; yine devletin milli þuurunu ayakta tutan milli marþ; devletin yönetildiði bir baþkent; yasama ve yürütme organlarýnýn bulunduðu bir meclis; yargý organlarý, yani iþleyen bir hukuk sistemi ve güvenliði saðlamakla görevli güvenlik kuvvetleri(polis, asker, jandarma vs) olmayan ya da büyük oranda eksik olan bir organizasyon/topluluk gerçek, somut anlamda devlet olarak nitelendirilmez. Nitekim bu unsurlara bütünüyle sahip olmayan, sahip olduklarý unsurlarýnsa iþlerliði olmayan, baþka bir deyiþle henüz tam anlamý ile devlet olamamýþ Filistin, Yirminci Yüzyýl'ýn baþlarýndan bu yana devletleþmeye çalýþmakta. Ancak baþta Ýsrail iþgali olmak üzere, bölgesel ve küresel konjonktürden direk olarak etkilenmesi, siyasal ve ideolojik anlamda giderek azalan hatta gelinen noktada parçalanmýþ olan bir siyasal ve toplumsal yapýya sahip olmasý ve Filistin içerisinden çýkmýþ tek karizmatik lider olarak anýlan Yaser Arafat'ýn ölümünden sonra yaþanan liderlik krizi Filistin'in gerçek anlamda devlet olmasýnýn önündeki en büyük (* 21.Yüzyýl Türkiye Enstitüsü Ortadoðu Araþtýrmalarý Bölümü Bilimsel Danýþman Üyesi. [39]
engeller olarak sýralanabilir. Bu makalede, tartýþmalara neden olan bir has- 1 talýk sürecinin ardýndan 11 Kasým 2004'te resmi olarak öldüðü açýklanan Filistin'in efsanevi lideri Yaser Arafat'ýn ölümünden sonraki 5 yýllýk zaman diliminde Filistin'in karþý karþýya kaldýðý liderlik sorunu, sebep-sonuç iliþkileri üzerinde incelenecektir. Arafat'ýn ardýndan Miray Vurmay Yaser Arafat, Beyrut'ta yayýnlanan, dönemin etkili gazetelerinden El Seyyad Gazetesi'ne 1969 yýlýnda verdiði mülâkatta Ben hiçbir þeyi olma- 2 yan, vataný elinden alýnmýþ bir göçmenim. demiþti. Arap dünyasýnda fýrtýnalar kopartan, 1967'deki Altý Gün Savaþý nýn üzerinden henüz iki yýl geçmiþti ve Filistin, artýk farklý bir yönelim içerisindeydi. Ortadoðu'nun kaderini deðiþtiren bu savaþýn ardýndan, Filistin Kurtuluþ Örgütü yeniden yapýlandýrýlmýþ ve baþýna da Filistinlilerin ve tüm Arap dünyasýnýn ilerleyen yýllarda Ebu Ammar (kurucu) olarak adlandýracaðý Yaser Arafat geçmiþti. Ne gariptir ki Arafat'ýn, henüz 40 yaþýndayken kurduðu bu cümle, söylendiði tarihten tam 35 yýl sonra, Arafat son nefesini verdiðinde de geçerliliðini aynen korudu. Sevaplarý kadar günahlarý da olan ancak her þeye raðmen 75 yýllýk ömrünü Filistin'e adamýþ bir dava adamý olarak anýlan; aynen ifade ettiði gibi yaþamýnýn çok büyük bir bölümünü hiçbir þeyi olmayan, vataný elinden alýnmýþ bir göçmen olarak geçiren Yaser Arafat'ýn biyografisi, Filistin biyografisidir aslýnda. Ýþgal ve sürgün, sadece bu iki sözcükle özetlenebilecek olan Arafat'ýn hayatýnýn son yýllarý ise son derece trajik ögeler barýndýrýr. Öyle ki son yýllarýný iþgal içinde iþgal durumunda geçiren Arafat, Aralýk 2001'den öldüðü Kasým 2004'e kadar Ýsrail iþgali altýndaki Batý Þeria'nýn Ramallah þehrindeki karargâhý Mukata'da Ýsrail kuþatmasý altýnda hapis hayatý yaþadý. Yani, Arafat, bir deðil tam iki kere iþgal altýndaydý. Hem devleti yoktu, hem de özgürlüðü. Arafat, Ýsrail'in tecridi altýnda geçen 3 yýlýn sonunda karargâhýndan hem gerçek hem de mecazî anlamda, ölüm döþeðinde bir hasta adam olarak çýkabildi. Tedavi için Askeri bir helikopterle Fransa'ya götürüldü ve takvimler 11 Kasým 2004'ü gösterdiðinde Paris'ten resmi ölüm haberi geldi. 1 Yaser Arafat'ýn ölümü hem nedeni hem de kesin zamaný açýsýndan tartýþmalara neden olmuþtur. Söz konusu tartýþmalar için bknz: http://www.cnn.com/2004/world/meast/10/30/arafat.health/index.html, http://english.aljazeera.net/programmes/plohistoryofrevolution/2009/07/200975115813478 323.html 2 Al-Sayyad, 23 Ocak 1969, Beyrut, Lübnan [40] 21. YÜZYIL K a sým 2009
Arafat Sonrasý Dönemde Filistin'de Liderlik Sorunu Yaser Arafat, ardýnda gerçekleþtirilmeyi bekleyen bir Baðýmsýz Filistin Devleti Rüyasý, devam ettirilmeyi bekleyen yorgun bir Filistin Davasý ve daðýlmaya yüz tutmuþ bir Filistin birliði býraktý. Baþta ölüm nedeni olmak üzere ardýnda onlarca soru býrakan Arafat'ýn ölümünün üzerinden tam beþ yýl geçti. Aradan geçen beþ yýlda Filistin için yazýlan senaryolarýn hemen hepsi kaosa iþaret ediyordu. Arafat sonrasý dönem, baþta naif bir görüntü verse de zaman ilerledikçe söz konusu naif ortam kargaþaya, kaosa doðru evirilmeye baþladý. Arafat'ýn ölümünün ardýndan, Ocak 2005'te yapýlan baþkanlýk seçimleri, bir takým tartýþmalara neden olsa da görece sakin bir ortamda geçti. Zira Arafat'ýn koltuðuna kimin oturacaðý, çok büyük bir sürpriz olmadýðý takdirde, zaten belliydi. Özellikle ABD, Avrupa ve Ýsrail basýný, Batý ve Ýsrail tarafýndan açýktan desteklenen Mahmud Abbas'ýn kazanacaðýna neredeyse emindi. Söz konusu basýn organlarýnda Mahmud Abbas'a dizilen methiyeler daha sonraki süreçte Abbas'a vatan haini sýfatý olarak geri dönecek olsa da, dönem içerisinde, Abbas'ýn dünya gözündeki meþruiyetine ciddî anlamda zemin hazýrlamýþ oldu. Sonuç itibarý ile sandýktan zaferle çýkan isim Mahmud Abbas, Filistinlileri deyimi ile Ebu Mazen oldu. Ne var ki Filistin halký söz konusu seçimlerde sadece baþkan seçmiþ oldu. Çünkü birçok açýdan, bir çok nedenden dolayý Mahmud Abbas'ýn liderlik anlamýnda Arafat'ýn yerini 21. YÜZYIL Kasým 2009 [41]
doldurmasý imkânsýzdý. Seçildiði dönemde 70 yaþýnda olan ve Arafat'ýn eski tüfek olarak adlandýrýlan kemikleþmiþ ekibinden gelen bir isim olan Mahmud Abbas, yeni nesli ardýndan sürükleyebilecek bir karizmaya sahip deðildi. Ayrýca yýllarca Arafat'ýn en yakýnýndaki isimlerinden biri olmasýna raðmen hiçbir zaman davayý sýrtlanan isimlerden biri olarak ön plâna çýk(a)mamýþ olan Mahmud Abbas, silik bir siyasî kiþilik olarak nitelendiriliyordu. En önemlisi de El Fetih'in karþýsýnda en önemli güç olarak sivrilen Hamas, Ýslami Cihad gibi Ýslamî direniþ örgütleri ve hatýrý sayýlýr sayýdaki taraftarlarý tarafýndan Batý'ya gereðinden fazla yakýn bir isim olarak deðerlendiriliyor ve bu özelliði ile pek de hoþ karþýlanmýyordu. Sýralanan bu sebeplerden ötürü de Mahmud Abbas baþkanlýk koltuðuna oturdu ama Filistin Davasý ný sürüklemeyi baþaramadý. Bilakis dava ilerleyen süreçte yaþanacak olan bölünme ile çok büyük bir dava alacaktý ve bu bölünmenin günah keçisi olarak gösterilen isim Mahmud Abbas'ýn yine kendisi olacaktý. Baþkanlýk seçimlerinden sonra, Filistin'in kaderini yönlendiren iki önemli seçim daha yaþandý. Bunlardan ilki yine 2005 yýlýnda yapýlan yerel seçimler, ikincisi de 2006 yýlýnda yapýlan parlamento seçimleriydi. 2005 yerel seçimlerinden çýkan sonuçlar ise geleceðe dair ipuçlarý verir nitelikteydi. Seçim sonuçlarý Hamas'ýn giderek güçlenen ayak sesleri olarak nitelendirildi. Ýsrail ve El Fetih'i son derece huzursuz eden bu öngörü, 2006'daki genel seçimlerde gerçeðe dönüþtü ve Filistin halký tercihini Hamas'tan yana kullandý. Ancak seçim sonuçlarý, Filistin için bir sonuç deðil, yaþanacak iç savaþ için sebep oldu. El Fetih, yýllardýr sürdürdüðü iktidarý Hamas'a býrakmayý hazmetmekte zorlandý. Hamas ise birden bire oturduðu iktidar koltuðunun hakkýný vermekte ciddî zorluklar çekti. Örgütsel ve sosyal alanda kazandýðý tecrübeyi siyasal alana taþýmaya muktedir olamayan Hamas'ýn acemilikleri, El Fetih'in giderek bilenen iktidar hýrsý ve terör örgütü olarak nitelendirilen Hamas'ýn iktidara gelmesinden rahatsýz olan hatta bu durumdan ciddi tehditler algýlayan Batý'nýn Hamas'ý iktidara taþýyan Filistin halkýný açlýk ile terbiye etme ye Seçim sonuçlarý Hamas'ýn giderek güçlenen ayak sesleri olarak nitelendirildi. kalkýþmasý, Hamas'ý asla muhatap olarak kabul etmeyen Ýsrail'in ise Filistin'- 3 de B Plâný ný yürürlüðe koymasý Arafat sonrasý döneme damgasýný vuracak olan iç savaþ denemelerine zemin hazýrladý. Nitekim Hamas'ýn iktidara gelmesinin üzerinden çok geçmeden El Fetih ve Hamas arasýnda ilk 3 B Planý'ndan kasýt Ýsrail'in Filistin'in iç iþlerine direk müdahale ederek, iç savaþýn tohumlarýný atmasýdýr. Miray Vurmay [42] 21. YÜZYIL K a sým 2009
Arafat Sonrasý Dönemde Filistin'de Liderlik Sorunu 4 çekiþmeler baþladý. Çekiþmeler ilkin bilek güreþi olarak algýlandý. Bu bilek güreþi çerçevesinde baþlayan karþýlýklý protesto gösterileri küçük çapta sokak çatýþmalarýna dönüþtü. Mayýs-Haziran 2006 ise geri dönülmesi zor bir yolun kapýsýna aralayan El Fetih-Hamas çatýþmalarýnýn büyümesine neden olan ve zaten varlýðý uzun zamandýr tartýþmalý olan ulusal birliðin çöküþünün miladý olarak kabul edilen silahlý çatýþmalar patlak verdi. Bu sýrada Suudi Arabistan, Mýsýr, Ürdün ve Arap Birliði'nin giriþimleri ile ulusal birlik hükümeti kurulmasý için birçok kez masaya oturulduysa da sonuç deðiþmedi ve bir yýl boyunca çatýþmalar artarak devam etti. Araya Ýsrail'in özellikle Gazze Þeridi'ne yönelik saldýrýlarý da girince Filistin'de hava daha da gerginleþti. 2007 yýlýna gelindiðinde Filistin'deki iç çatýþmalar gerçek anlamda bir iç savaþa dönüþtü. Giderek þiddetini artýran çatýþmalar sonucunda Filistin, El Fetih egemenliðindeki Batý Þeria ve Hamas egemenliðindeki Gazze olmak üzere ikiye bölündü. Her iki kanat da kendi hükümetini kurmaya çalýþtý, kendi bakanlarýný atadý, kendi güvenlik güçlerini oluþturmaya, var olanlarý da güçlendirmeye çalýþtý. Baþka bir deyiþle Filistin henüz tam anlamý ile baðýmsýz bir devlet olamamýþken iki küçük devletçik haline geldi. Çatýþmalar, karþýlýklý suçlamalar, dýþarýdan gelen direk ya da dolaylý müdahaleler ve Ýsrail'in artýk rutin haline gelen Gazze operasyonlarý ile geçen uzunca bir süreden sonra takvimler 2008'in son günlerini gösterdiðinde Ýsrail Gazze'ye son yýllarýn en büyük operasyonunu düzenledi. Ýsrail'in Dökme Kurþun adý verilen operasyonu, Gazze'yi yerle bir etti. Direk olarak Hamas'a yönelik yapýlan son saldýrý sonrasýnda yaþanan geliþmeler Filistin'deki ayrýlýðýn artýk kronikleþtiðini, bölünmenin ulusal birlik kavramý için bir kanser misali zehirli bir yok oluþ halini aldýðýný gözler önüne serdi. Artýk El Fetih(ille de Mahmud Abbas), Hamas'ýn gözünde Ýsrail-ABD iþbirlikçisi bir vatan haini; Hamas ise El Fetih'in gözünde Gazze halkýný canlý kalkan olarak kullanan, iflâh olmaz bir terör örgütünden ibaretti. Ýktidar savaþý, koltuk savaþý, ideolojik savaþ gibi tanýmlamalarýn, betimlemelerin aradaki husumeti açýklamada yetersiz kaldýðý bir sürece girilmiþken tüm bunlarýn üzerine Mahmud Abbas'ýn görev süresi üzerine yaþanan tartýþmalarýn alevlenmesi Filistin'i deyim yerindeyse dipsiz kuyular- 4 Serhat Erkmen, El-Fetih-Hamas bilek güreþi: Gazze kan gölü, http://www.hurriyet.com.tr/strateji/6567143.asp?gid=202 Giderek þiddetini artýran çatýþmalar sonucunda Filistin, El Fetih egemenliðindeki Batý Þeria ve Hamas egemenliðindeki Gazze olmak üzere ikiye bölündü. 21. YÜZYIL K a sým 2009 [43]
da merdivensiz býraktý. Hamas Abbas'ýn görev süresinin Ocak 2009'da bittiði konusunda ýsrar ederken, El Fetih seçimlerin 2010'da yapýlmasý gerektiðini iddia ediyordu. Karþýlýklý inatlaþma sonunda yine beklenen oldu ve Hamas, Ocak 2009'dan itibaren Mahmud Abbas'ýn baþkanlýðýnýn þaibeli olacaðý, meþruiyetini tamamen yitireceðini ilân etti. Karþýlýðýnda ise yine beklendiði üzere Mahmud Abbas geri adým atmadý. Kriz, derinleþerek aylar boyunca devam etti. Hatta okumakta olunan yazý kaleme alýndýðýnda da ayný þekilde devam etmekte. Beþ yýl içerisinde yaþanan olaylar sonucunda gelinen bu malûm noktaya raðmen Arap dünyasý özellikle de Mýsýr, El Fetih ve Hamas arasýnda mekik diplomasisi izlemekten vazgeçmedi. 2009 yýlý baþýndan itibaren yoðun bir þekilde iki taraf arasýnda koridor görevi gören Mýsýr'ýn çabalarý tam sonuç vermeye meyletmiþti ki Filistin'de bu defa baþka bir kriz patlak verdi. Bu defa krizin öznesi Ýsrail'in Gazze'ye yönelik düzenlemiþ olduðu Dökme Kurþun Operasyonu ile ilgili BM'de oylanacak olan Goldstone Raporu'nun ertelenmesinde rol oynayan Mahmud Abbas idi. Son yýllarda belki 2010 gibi Filistin'de baþkanlýk seçimlerinin yapýlmasýnýn öngörüldüðü bir yýla yaklaþýrken, ulusal birlik oldukça uzak bir ihtimal, bir hayal gibi görülüyor. Temel sorun lider eksikliði Miray Vurmay de ilk defa ulusal barýþ a bu denli yaklaþýldýðý bir dönemde patlak veren Goldstone krizi, yýkýlan köprülerin tamir edilemeden bir kez daha yý- 5 kýlmasýna neden oldu. Yani Filistin için, ulusal birliðe giden yol yine týkanmýþtý. Yakýn bir gelecekte de yolun açýlmasýna dair gerçekçi u- mutlar bulunmamakta. Hele ki 2010 gibi Filistin'de baþkanlýk seçimlerinin yapýlmasýnýn öngörüldüðü bir yýla yaklaþýrken, ulusal birlik oldukça uzak bir ihtimal, bir hayal gibi görülüyor. Görüldüðü üzere Arafat sonrasýný, hafif þiddetli, olaðan geçiþ dönemi sancýlarý yerine öngörüldüðü gibi son derece yýkýcý depremlerle geçiren ve yaþanan depremler sonrasýnda bir türlü denge noktasýna ulaþamayan Filistin'de bir deðil iki ayrý Filistin var artýk. Üstüne üstlük birbirlerini darbeci, vatan haini, düþman hatta terörist ilân eden iki ayrý Filistin. Arafat'ýn son yýllarýnda baþlayan huzursuzluk, içten içe yükselen iktidar savaþý, milyonlarca dolarlýk yolsuzluk iddialarý, güvenlik kuvveti kýlýfýna sý- 5 Golstone krizine dair detaylý bilgi için bknz: Miray Vurmay, Filistin'de Goldstone Fýrtýnasý, http://www.21yyte.org/tr/yazi.aspx?id=3049&kat1=1 [44] 21. YÜZYIL K a sým 2009
Arafat Sonrasý Dönemde Filistin'de Liderlik Sorunu ðýnan mafya örgütlenmelerinin güçlenmesi, gün geçtikçe artan ekonomik sýkýntýlar, iþgalin giderek daha da dayanýlmaz hale gelmesi, Filistin Davasý'- nýn lokomotifi olarak bilinen El Fetih'in organizasyon, disiplin ve örgütlenme açýsýndan tam anlamýyla çürümeye baþlamasý ve en önemlisi Arafat'tan sonra Filistin'e önderlik edebilecek belirli bir isim ya da isimlerin olmamasý Filistin'i bugünkü sürece getiren en önemli etkenler olarak sayýlabilir. Filistin'in bugün gelinen noktadaki bölünmüþlüðünü, yaþanan iç savaþý en basit anlamda egemenlik/iktidar mücadelesi olarak nitelendiren, ideolojik farklýlýk temelinde ele alýp laik-ýslamcý ayrýmýna indirgeyen, yýllarýn getirdiði bir iç hesaplaþma þeklinde yorumlayanlar, bir mafya çarpýþmasý ya da u- luslararasý sistemin bir getirisi olarak Ortadoðu- 'daki yeni kamplaþmalardan biri olan ýlýmlýradikal kamplaþmasýnýn Filistin'e yansýmasý olarak gören analizler olsa da aslýna bakýlýrsa Filistin'deki temel sorun lider eksikliði. Yukarýda sayýlan nedenler elbette ki çok önemli sorunlar ve yaþanan iç savaþýn zemininde yer alan ciddi faktörler ama Filistin'deki fotoðrafý eksiksiz olarak görebilmek için duruma salt siyasî deðil, sosyolojik hatta sosyo-psikolojik baðlamda da bakmak gerekiyor. Filistin'in bugünkü durumuna sosyo-psikolojik anlamda bir mercek tutulduðunda da bu eksiðin lider eksikliði olduðu çok Filistin'i bir bütün olarak ardýndan sürükleyebilecek, farklý yaklaþýmlara raðmen bir arada, tek bir Filistinli kimliði çatýsý altýnda tutabilecek vasfa ve karizmaya sahip, Arafat'ýn yerini doldurabilecek bir siyasî kiþilik yok. kolay bir þekilde görülebiliyor. Bugün ne Hamas'ta ne de El Fetih'te ne de diðer gruplarda Filistin Davasý'ný sadece söylem bazýnda deðil, gerçek anlamda sýrtlayabilecek, Filistin'i bir bütün olarak ardýndan sürükleyebilecek, farklý yaklaþýmlara raðmen bir arada, tek bir Filistinli kimliði çatýsý altýnda tutabilecek vasfa ve karizmaya sahip, Arafat'ýn yerini doldurabilecek bir siyasî kiþilik yok. Evet, Arafat da büyük hatalar yaptý, oldukça sert eleþtirilere hedef oldu. Oslo-Madrid-Camp David süreçlerinde izlediði politikalar, muhalefete karþý takýndýðý tutum ve tavýrlar, Arap dünyasý ile olan iliþkileri ve hatta evliliði ve kiþisel serveti dahil olmak özel hayatý bile her daim gündemde oldu ve gündemde olduðu kadar tartýþmalara konu oldu. Hatta ömrünün son demlerinde adýnýn yolsuzluk söylentilerine karýþmasý 6 nedeniyle Arafat'a karþý ciddi protesto gösterileri düzenlendi ama yine de Arafat, karizmatik siyasî kimliði ile kendisinden nefret edenleri bile tek bir 6 Arafat'a karþý baþlatýlan kampanya (2003-2004) için bknz. www. removearafat.org 21. YÜZYIL K a sým 2009 [45]
Miray Vurmay çatý altýnda tutma maharetini gösterdi. Öyle ki sadece yýllarca liderliðini yaptýðý El Fetih deðil, kendisine en sert eleþtirileri yönelten Hamas da, Ýslamî Cihad da, Filistin Halk Kurtuluþ Ordusu da Arafat denildiðinde kol kýrýlsa dahi yeni içerde býrakýyordu. Daha da önemlisi Arafat sadece El Fetih'in deðil, tüm Filistin'in lideri olarak kabul ettirmiþti kendisini. Yukarýda belirtildiði gibi siyasî yaþamý boyunca çok büyük hatalar da yaptý Arafat. Hatta bu hatalarýn içinde çok büyükleri bile vardý. Filistin'de kýsa zaman içerisinde tek adam haline gelen Yaser Arafat, zaman zaman tek adamlýðýn hakkýný veren otoriter uygulamalara da imza attý. Arafat'ýn, zaman ilerledikçe iktidarýn verdiði mutlak gücün esiri olduðu ve Filistin'de bir kiþisel egemenlik sistemi kurmaya çalýþtýðý da iddia edildi. El Fetih karþýsýnda muhalefet oluþmasýna mani olmak; El Fetih içerisinde de kendisine rakip alternatif isimlerin çýkmasýný engel olmakla suçlandý. Ama her ne olursa olsun bugün Arafat denilince sevap-günah muhasebesi yapýlmaksýzýn akla gelen ilk þey sadece Filistin Davasý oluyor. Çünkü Filistin'in Ýsrail karþýsýnda verdiði mücadeleyi uluslararasý boyuta taþýyan, yaptýðý etkili konuþmalarla Filistin halkýný diri tutmaya çalýþan, aradaki ideolojik ve hatta dini farklýlýklara raðmen Filistin'de bir ulus inþa etmeye çalýþan, tabir-i caiz ise Filistin'i Filistin yapan isim Arafat'ýn ta kendisiydi. Sonuç itibarý ile gerek Arafat'ýn kiþisel bir refleks ile kendisinden sonra yerine geçebilecek potansiyel liderlerin çýkmasýna imkân vermemesi, gerekse muhalif gruplardan özellikle de Hamas'tan Arafat'a gerçek anlamda rakip olabilecek siyasi bir lider çýkmamasý, Filistin'de bölünmeyi hýzlandýran en önemli faktör oldu. Giderek azalsa da Filistin'de halen ulusal birliðe dair umutlar var ancak, görünen o ki Filistin'de tüm gruplarý ortak bir zeminde buluþturma maharetini gösterebilecek, liderlik vasfý olan bir lider a- dayý yani yeni bir Arafat çýkmaz ise, Arafat'ýn ölümünün üzerinden 5 deðil, 55 yýl geçse bile Filistin'e dair yapýlacak analizler bu yazýlanlardan farklý olmayacaktýr. [46] 21. YÜZYIL K a sým 2009