Ortez Rehabilitasyonda Ortez ve Protezler Doç.Dr.Ümit Dündar Kocatepe Üniversitesi Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon AD Tanım: Vücudun veya herhangi bir segmentin mobilizasyonunu veya deformitelerini önlemek ya da fonksiyonlarını artırmak amacıyla eksternal olarak uygulanan cihazlardır Tarihçe M.Ö 2750-2625 nubian çölünde mumyalar üzerinde sarılı ateller bulunmuş Hipokrat atelin basınç noktalarının kemik çıkıntı üzerinde olmaması gerektiğini söylemiş Galen(M.S. 131-201) skolyoz ve kifoz için ilk dinamik ateli kullanmış Ambroise Pare(1510-1590) ortez-protez kitabı yazmış Ortez=? Brace (Korse)=? Splint Elde kullanılanlar splint Gövde için kullanılanlar Brace (Korse) Ortez hepsi için kullanılır Ortez Kullanım Amaçları Deformitelerin önlenmesi (Skolyoz, yanık...) Fonksiyonun artırılması (kas zayıflığı, instabilite..) Ağrının önlenmesi İmmobilizasyonun (kırık, çıkık..) Hareketin kontrolü Sınıflandırma Fonksiyonlarına göre: 1. Statik ortez 2. Dinamik ortez Vücut bölgelerine göre: 1. Üst ekstremite ortezleri 2. Alt ektremite ortezleri 3. Gövde (Spinal) ortezleri
OMUZ ORTEZLERİ Statik ortez: Uygulandığı eklemde hareketi kısıtlar, istirahat ve rijit destek gerektiğinde kullanılır Dinamik (fonksiyonel ortez): Kaldıraç, yay, lastik bant, elektrik üreteci, sıkıştırılmış gaz tankı gibi eksternal güç kaynakları kullanılarak eklem hareketlerini sağlayarak, ekstremitenin fonksiyonunu artırmaya yardımcı ortezlerdir. Statik Omuz Ortezleri: Brakiyal Pleksus Lezyonları Hemipleji Posttravmatik İnflamatuar hastalıklarda (Gut, RA) Aksiller yanıklarda Omuz cerrahisi Skapula fraktürü Statik Omuz Ortezleri: 1. Omuz askısı 2. Bobath Tipi omuz askısı 3. Uçak ortez 4. Skapular fiksasyon ortezi Dinamik Omuz Ortezleri: Yaylı askılar (Sling suspension) Dengeli ön kol ortezi(balanced forearm orthosis) Tekerlekli sandalye koluna gövdelerine tespit edilmiş desteklerle, kolun yerçekimine karşı hareketi kolaylaştırır. Statik Dirsek Ortezleri Dinamik Dirsek Ortezleri Deformitenin önlenmesi Kontraktürün önlenmesi Ağrıyı azaltmak Zayıf ligaman ya da kasa destek Fleksiyon, ekstansiyon, pronasyon ve supinasyonu kıstlar 1. Dinamik fleksiyon dirsek ortezi (şekil statik ortezle aynı, elastik bantlar fleksiyona yardımcı olur, muskulokutenöz sinir yaralanmalarında kullanılırlar) 2. Dinamik ekstansiyon dirsek ortezi
El bilek- El Ortezleri: 2. Volar El bileği-el İstirahat Ortezi: Statik El bileği-el Ortezleri: 1. Volar el bileği Cock-Up Ortezi: Aktif parmak hareketleri yapan hastada El bileği 20-30 dorsifleksiyonda tutar Ön kolun 2/3 üne kadar uzanır C5-6 kuadripleji, medianve ulnar paralizi, hemiplejik hastarda, travmalarda, enflamatuar hastalıklarda kullanılır. El bileği ve parmakları fonksiyonel pozisyonda destekler KTS de sık olarak kullanılırlar DİNAMİK EL-EL BİLEK ORTEZLERİ 3. Kısa Opponens Ortez: 4. Uzun Opponens Ortez 5. MKF stoplu veya Lumbrikal Barlı Ortez: Bilek kontrollü fleksör menteşe ortez (Tenodez): Aktif el bilek ekstansiyonu olan C6 düzeyinde tetraplejik hastalarda el intrinsik kaslarının fonksiyonunu yerine koymak amacı ile uygulanır El bilek hareketli ve dorsifleksiyon yardımlı uzun opponens ortez: Lumbrikal barlı interfalengeal ekstansiyon ortezi: Çengelli metakarpofalengeal fleksiyon ortezi: Parmak ortezi (Knuckle Bender): Tenodezis (Bilek kontrollü Fleksör Menteşeli El Ortezi) Aktif bilek ekstansiyonu olan C6 kuadriplejik hastalar el bilek dorsifleksiyonu ile parmak fleksiyonunu sağlar. El bilek hareketli ve dorsifleksiyon yardımlı uzun opponens ortez:
Lumbrikal barlı interfalengeal ekstansiyon ortezi: Statik Parmak ortezi (Knuckle Bender): De Quarvain Splinti (Baş parmak abduksiyon ortezi): RA de kullanılan ortezler (Ulnar deviasyon için): Alt ekstremite Ortez Kullanım Amaçları Yürüyüşe yardımcı olmak Ağrıyı azaltmak Yüklenmeyi azaltmak Hareket kontrolü sağlamak Deformite progresyonunu azaltmak Yürüyemeyen hastaların transferlerine, hareket kabiliyetlerine yardımcı olmak Yürüyebilenlerinse güvenliğini artırmak
İsimlendirme Alt ekstremite ortezleri isimlendirilirken ortezin geçtiği her eklemin baş harfi kullanılır Ör: AFO (Ankle-Foot-Orthosis) KAFO (Knee-Ankle-Foot-Orthosis) HKAFO (Hip-Knee-Ankle-Foot-Othosis) Kısa Yürüme Ortezleri(AFO) Ayak-Ayak Bileği Ortezleri En sık reçete edilen alt ekstremite ortezi Kısa bacak cihazı sık kullanılan ismi Bilek hareketinin kontrolünde kullanılır Plastik ya da metal olur Çocuklarda metal olanı relatif olarak kontrendikedir, çünkü ağırlığı tibial rotasyona neden olur Artık en sık plastikleri tercih edilmektedir Proksimal deri bant İki destek Bilek eklemleri Ayakkabıya geçen bağlantı parçaları Deri bant üzerindeki 1,5-3 inch alınlıkta posterior metal parça Metal AFO lar Ucuz Hafif Kozmetik Farklı ayakkabı kull. Varus-valgus kontrolü Daha iyi ayak desteği Daha çok tercih edilir Plastik AFO lar Plastik AFO Kullanım Prensipleri Ayakkabı değiştiriliyorsa topuk yükseklikleri aynı olmalı Tenis ayakkabıları AFO kullanımına en uygun ayakkabılardır Normal ayakkabı kullanılıyorsa ayakkabı numarası 1,5 numara büyük olmalıdır Uzun Yürüme Ortezleri(Diz-Ayak bileği-ayak Ortezleri)KAFO Uzun bacak cihazı Bölümleri AFO ile aynı, ek olarak diz eklemi, uyluk destekleri, proksimal uyluk bandı içerir Yürüyüş sırasında subtalar eklem,bilek ve dizde stabilite sağlar Dizi stabilize eden kas grupları KAFO yazılırken gözden geçirilir (kuadrisepsler, hamstringler, plantar fleksörler) Komplet femoral nöropatili hasta cihazı kullanamaz
KAFO Diz-Bilek-Ayak Ortezleri (KAFO) Ciddi diz ekstensor ve hamstring güçsüzlüğünde Diz instabilitesinde Diz fleksiyon spastisitesinde Spinal kord yaralanmalı hastada (bilateral) Polio sekelinde (tek taraflı) Kalça-Diz-Ayak Bileği-Ayak ortezleri(hkafo) kalça eklemi ve pelvik veya bel kemeri eklenmesi ile oluşan ortezlerdir Amaç alt ekstremiteyi stabilize edip hareketi sağlamak Paraplejik hasta bu şekilde yürütülebilir Gövde kontrolü zayıf ise bel kemeri eklenir Ayak bileği stabilitesi için ortopedik bot ilave edilir Ayak 90 stoplanır Spinal Ortezler, Görevleri: Gövde kaslarınııstırahat ettirmek, yumuşak dokuya ve omurgaya binen yükleri azaltmak, ağrıyı azaltmak Gelişmekte olan çocuklarda kifoz, skolyoz gibi anormal eğriliklere düzeltici güçler uygulamak için kullanlılırlar. Akut travmalar ve özel cerrahi girişimlerden sonra, haraketle artan irritasyon olduğu zaman omurga hareketlerini kısıtlamak için kullanılır. Omurga ve gövdenin stabilitesini sağlar. Medulla spinalisi korur. Masaj, ısıtma, plesebo, psikolojik etki SINIFLAMA A-Servikal Bölge 1-Yakalıklar(collar): Yumuşak, sert ve Philadelphia tipleri 2-Posterli ortez 3-SOMİ(Sterno Oksipito Mandibuler İmmobilizer) 4-Yale ortez 5-Halo ortez 6-Minevra alçı ceket B-Dorsal ve Lumbosakral Bölge CTLSO Tipleri 1.Milwaukee Ortez 2.Halopelvik Ortez TLSO Tipleri 1.Korseler 2.Jewett(hipereks.) 3.Taylor 4.Knight 5.Ceketler(Plastik, Alçı) LSO Tipleri 1.Korseler 2.Chairback breysi 3.Williams b. 4.Mac Ausland b. SERVİKAL ORTEZLER
Yumuşak Yakalık: Esnek kumaş ile kaplı süngerden yapılmıştır. Servikal hareketi en az sınırlayan ortezdir. Hastaya duysal biofeedback yoluyla hareketi kısıtlamasını hatırlatarak etki eder. 1-Yakalıklar Sert Yakalık(Standart Collar): Plastik materyalden (rijit polietilen) yapılır. Üst ve alt kenarı yumuşak materyalle desteklenmiştir. Çenelikli olan atlanto-oks. ve atlanto-aksiyal hareketi önleyebilir. Metal raylarla yükseklik ayarı yapılabilir. Philadelphia Yakalık: Yumuşak plastik materyalden (plastizot) yapılmıştır.ön ve arka parçalar iki rijit barla desteklenmiştir. Çene ve oksipital kalıplı destekle özellikle fleksiyon ve ekstansiyonu kısıtlar Çene oksiput ve toraksa daha iyi oturur Rotasyon ve lateral fleksiyona etkisizdir Hastanın klavikula yapısına bağlı olarak rahatsız olabilir 2-Posterli Ortezler Mandibula ve oksiput altındaki destekler göğüs ve sırttaki petlere dört adet yüksekliği ayarlanabilir metal barlarla birleştirilmiştir. Özellikle orta segmentlerin hareketini sınırlar. İki posterli(guilford)olanı da vardır Fleksiyon ve ekstansiyon kısıtlanmasında etkilidir 3-SOMİ(Sterno Oksipito Man. İm.) Posterli orteze benzer. Oksipital kısmı öne doğru uzanan iki barla tutturulur. Mandibuler kısmı tek barla göğüs kısmına tutunur. İyi tolere edilir, supin yatan hastaya hareket ettirilmeden takılır (spinal kord yarl.) İstenince takılan kafa parçası da mevcuttur Atlanto-aksiyal ve C2-C3 arasındaki fleksiyonu diğerlerin den daha fazla önleyebilir. 4-Yale Ortez Plastik(plastizot) materyalden yapılmıştır. Ön pet mandibula altından sternuma, arka pet oksiput altından dorsal bölgeye uzanır. Petler metal barlarla desteklenir, yanlarda velkro ile tespit edilirler. Philadelphia dan modifiye edilmiştir. Basıncı daha geniş alana dağıtır.
5-Halo Ortez Halo Ortez Baş çevresinde 4 adet fiksasyon çivisi ile kafatasına tutturulmuş bir metal halka, göğüs çevresinde plastik ceket ve bunları birleştiren dikey barlardan oluşmuştur. En iyi stabilizasyon sağlayan ortezdir. Servikal kırık ve dislokasyonların tedavisinde sık kullanılır. İki tipi vardır. Halo vest(polietilen yelek), halo cast(alçı). Ağırlığı, ceket altında oluşan basınç yaraları ve solunum güçlüğüne neden olması dezavantajlarıdır. 6-Minerva Ceketi Minerva Ceketi Alçı Çeketi Yüzü açıkta bırakarak alın, oksiput, boyun ve göğsü sararak arkus Kosta düzeyine kadar uzanır. Rotasyon ve lateral fleksiyonu en iyi kısıtlayan ortezdir. Ağırlığı ceket altında oluşan basınç yaraları ve solunum güçlüğüne neden olması dezavantajlarıdır. Termoplastik Minerva Ceketi Orijinal minervaya göre daha hafiftir Haloya göre noninvaziv oluşu avantajdır Milwaukee Ortez(CTLSO) DORSAL VE LUMBOSAKRAL ORTEZLER Skolyoz tedavisi için geliştirilmiş bir ortezdir. Altta pelvisi saran pelvik parça önde bir arkada iki adet barla boyun halkasına yapışır. Boyun halkasının çene ve oksiput altında destekleri vardır. Bunlar vertebraların yükünü azaltır. Skolyoz bölgesine uygulanan petler yardımı ile transvers yönde kuvvet uygulanarak düzeltilmeye çalışılır. Pedlerin yeri skolyoza göre ayarlanır. Solunum kısıtlanması yapmaz, hava sirkülasyonu iyidir. Gövdeyi çepeçevre sarmaması avantajdır.
Milwaukee Ortez Plastik mold Ceket(TLSO) Sert plastik materyalden yapılır. Alçıdan yapılan tipide vardır. Terlemeyi önlemek için delikler açılır. Basıncı geniş bir alana dağıtır. Çok iyi stabilizasyon sağlar. Daha çok spinal kırık veya bel füzyonlarında erken mobilizasyon ve rehabilitasyon amacıyla kullanılır. Maliyeti yüksektir. Giymek ve çıkarmak zordur. Hiperekstansiyon Korsesi(Jewett) Önde sternum ve pubise, arkada sırt ortasına dayanan petlerden oluşur. Etkisi T1-T10 arasına iletilir. Lateral fleksiyonu çok az etkiler. Aksiyel rotasyon hareketlerini ise hiç engellemez. Özellikle kompresyon fraktürlerinde gövde fleksiyonundan korunma amacıyla kullanılır. Yaşlı hastalara önerilmez. (Fraktür oluşturabilir, spondiloz şikayetlerini arttırabilir.) Taylor Korse(TLSO) Altta iliak krista, üstte skapula alt düzeyinde yatay barlar, arkada paraspinal dikey barlarla birleşir, omuz çevresinden geçen bağlarla tespit edilir ve tüm abdominal bölgeyi içine alan abdominal desteği vardır. Fleksiyon ve ekstansiyonu sınırlar. Lateral fleksiyona etkisi azdır. Daha çok aşağı torasik bölgede etkili olmakta. Lateral fleksiyonları engellenmesi isteniyorsa lateral barlar eklenebilir. Taylor Ortez Knight-Toylor Knight Korse Knight Pelvik ve üst yatay rijit barlar iki paraspinal ve iki yan dikey rijit barla birleştirilir. L2 düzeyi altındaki lezyonlarda kullanılır. Fleksiyon ekstansiyon ve lateral fleksiyonu orta derecede sınırlar, aksiyel rotasyonu ise sınırlamaz.
Bez Korseler Dorsolomber ve lumbosakral tipleri vardır. Rijit paraspinal barlarla desteklenmiştir. Hareketleri sınırlamaktan çok sınırlamayı hatırlatırlar. Semptomatik rahatlama sağlar Elastik Korseler Vucut ısısını koruyarak kasları gevşek tutmak ve semptomatik psikolojik rahatlama için kull. Protez Tanım: Doğumdan itibaren mevcut olmayan veya herhangi bir nedenle yok olan ekstremite bölümlerindeki durma, yürüme, yakalama fonksiyonlarının yeniden kazanılması veya yerine konmesı amacıyla kullanılan cihazlardır. Amputasyon düzeyi ne kadar yüksek ise rehabilitasyon olasılığı o derece zordur Protezin şekli; hasta ne kadar yaşlı ise o derece statik, ne kadar genç ise o derece dinamik olmalıdır. Protez reçeteleneceği zaman göz önünde bulundurulması gereken faktörler: 1. Aktivite seviyesi 2. Genel protez yapısı 3. Süspansiyon sistemi 4. Ağırlık taşıma özelliği 5. Protez komponentleri 6. Maliyet Amputasyon sonrası önce geçici,2-3 ay sonra kalıcı protezler uygulanır Kalıcı bir alt ektremite protezi 1. Soket 2. Protez ayak eklemi 3. Süspansiyon 4. İskeletsel dizayndan oluşur.