Bu materyal Milli Eğitim Bakanlığı tarafından öğretim programlarının güncellenmesi çalışmaları kapsamında kamuoyunun görüş, öneri ve eleştirilerini almak amacıyla hazırlanmıştır. Başka bir amaçla kullanılamaz. Öğretim programlarının nihai hali değildir. 1
İÇİNDEKİLER GİRİŞ...4 TEMEL FELSEFE VE GENEL AMAÇLAR...5 ÖĞRENME ÖĞRETME YAKLAŞIMI...6 TEMEL BECERİLER VE YETERLİLİKLER...6 DEĞERLER EĞİTİMİ...10 REHBERLİK...11 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI...12 UYGULAMADA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR...13 PROGRAMIN YAPISI...18 9. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI...19 10. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI...23 11. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI...27 12. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI...32 2
TEMEL FELSEFE VEGENEL AMAÇLAR Bilim,bilgi teknolojileri, endüstride gerçekleşen devrimsel nitelikteki gelişmeler nedeniyle yirminci yüzyıl, tarihteki her dönemden daha fazla toplumsal değişime tanıklık etmiştir. Son yüzyıldaki ilerlemeler, bilim ve teknolojinin sınırlarının hayal gücümüzün çok ötesinde olduğunu göstermektedir. Bu dönem; DNA'nın gizeminin aydınlatıldığı, insanoğlunun gen haritasının çıkarıldığı, klonlama ve biyorobotik uygulamaları gibi birçok bilimsel çalışmanın yapılmaya başlandığı bir dönem olmuştur. Bilgilerin elde edilmesi, kullanılması ve aktarılmasındaki teknolojik gelişmeler biyoloji biliminde de birçok yeniliklere yol açmıştır. Özellikle genetik mühendisliği ve biyoteknoloji alanında yaşanan yeni gelişmeler ile biyoloji, günlük hayatımızın bir parçası hâline gelmiş ve bu durum biyoloji eğitimine yönelik gereksinimleri de artırmıştır. Biyoloji Dersi Öğretim Programı nda; öğrencilerin genelde bilimin, özelde biyolojinin insan hayatındaki rolü, dünya bilim tarihi ve kültürüne Türk-İslam medeniyetinin katkıları, bilim-teknolojitoplum-çevre arasındaki karşılıklı etkileşimlerle ilgili bilgi ve anlayışlarının geliştirilmesi vurgulanmıştır. Bu bağlamda, öğrencilerin biyolojide kazandıkları bilgi, beceri ve anlayışları kişisel, sosyal ve ekonomik alanlarda uygulayabilmesi, güncel biyoloji uygulamaları hakkında bilinçli değerlendirmeler yapabilmesi ve sürdürülebilir kalkınmanın ekolojik, ekonomik, sosyal ve kültürel boyutlarını içselleştirebilmesi hedeflenmektedir. Konu ve kavramların, öğrenci merkezli, deney ya da araştırmaya dayalı olarak kazanılması, öğrencilerin anlamlı ve kalıcı öğrenmelerine yardımcı olacak ve biyolojik olayları ve süreçleri anlamalarını kolaylaştıracaktır. Bu nedenle Biyoloji Dersi Öğretim Programı,biyolojinin temel teorileri ve kavramları ışığında, biyolojiyle günlük hayat arasındaki ilişki veuygulamalara daha fazla yer verecek şekilde güncellenmiştir.biyoloji Dersi Öğretim Programı nın yenilenen ve gelişen dinamik bir yapıya sahip olması da amaçlanmaktadır. Bilgi ve teknoloji çağındaki gelişmeleri yakalayabilmek; üreten, düşünen, sorgulayan, yeniliklere açık bireylerin yetiştirilmesi ile mümkün olacaktır. Biyoloji Dersi Öğretim Programı ile millî manevi değerlerini benimsemiş, kendini ifade edebilen, teknolojiyi doğru kullanan, girişimci, 21. Yüzyıl becerilerine ve bilim insanı bakış açısına sahip, bilimsel çalışmaların önemini kavramış, çevreye karşı duyarlı ve saygılı, edindiği bilgi ve becerileri toplumun ve insanlığın faydası için kullanan bireylerin yetiştirilmesi amaçlanmaktadır. Ayrıca biyoloji ile diğer disiplinleri bütünleştirerek, teorik bilgilerini ve becerilerini uygulamaya ve ürüne dönüştürme sürecini yönetebilen bireylerin yetişmesi hedeflenmektedir. Biyoloji Dersi Öğretim Programı, 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu'nun 2. maddesinde ifade edilen Türk Millî Eğitimi nin genel amaçları ile Türk Millî Eğitimin Temel İlkeleri esas alınarak hazırlanmıştır. 3
Bu programla öğrencilerin; 1. Biyolojide yer alan temel teoriler, kavramlar, süreçler ve uygulamalar konusunda bilgi sahibi olmaları, 2. Biyoloji bilgisi ve uygulamalarını günlük hayatta kullanma becerisi kazanmaları, 3. Tarihsel süreç içerisinde biyoloji alanınakatkısı olan bilim insanlarını tanımaları, 4. Biyoloji ve bilimle ilgili tartışmalara etkin olarak katılmaları ve bu tartışmaları değerlendirebilmeleri, 5. Biyoloji dersinde edindikleri bilgi, beceri ve yeterlilikleri kullanarak yeni fikirler üretmeye ve özgün çalışmalar yapmaya istek duymaları, 6. Canlılar dünyasında gözlemlenen davranış ve özelliklerden ilham alarak geliştirilen teknolojilerin farkına vararak benzer inovasyonlar geliştirme motivasyonuna sahip olmaları, 7. Bilim ve teknolojinin insanın ve diğer canlıların yaşamlarına olan etkilerini değerlendirebilmeleri, 8. Bilimsel çalışmalarda ve toplumsal yaşamda etik değerlere sahip olmanın ve bu değerlere uygun davranmanın gerekliliğini ve önemini kavramaları, 9. Araştıran, düşünen, sorgulayan, üretken, hayat boyu bilim öğrenmeye istekli bireyler olmaları amaçlanmaktadır. ÖĞRENME-ÖĞRETME YAKLAŞIMI Biyoloji Dersi Öğretim Programında öğrenme, bireyin aktif olarak katıldığı, mevcut bilgi yapısının öğrenmede önemli rol oynadığı, sorgulama ve araştırmanın esas olduğu, diğer öğrenciler, öğretmen ve çevre ile etkileşim içinde gerçekleşen, öğrenilen bilginin gerçek ortamlara transferinin hedef alındığı bir süreç olarak değerlendirilmiştir. Programın başarılı bir şekilde uygulanabilmesi, öğrencinin kendi öğrenme hedeflerini belirleyebildiği, bağımsız çalışma kadar diğer öğrencilerle birlikte çalışabileceği, öğrenme için anlamlı bağlamlar sunan öğrenme ortamlarının hazırlanmasına bağlıdır. Bu bakımdan öğrencilerin motivasyonları, ilgileri, yetenekleri ve öğrenme stilleri analiz edilmeli, öğrencilere bilimle ilgili tutum, beceri ve bilgileri kazandırmak için kişisel yaşamlarını, gelecekteki kariyerlerini ve geleceklerini etkileyecek olan bilim-teknoloji-toplum-çevre etkileşimini araştırma, keşfetme, analiz etme, değerlendirme, sentezleme fırsatı sağlanmalıdır. Kullanılan öğretim yaklaşımları ve öğrenme aktiviteleri öğrencilerin önceki öğrenmelerini geliştirmeli, yanlış öğrenmeleri düzeltmeli, ilgilerini çekmeli ve sınıf içinde-dışında anlamlı uygulamalar yapmaları için teşvik etmelidir. Öğrenme sürecine öğrencinin aktif katılımı sağlanmalı ve öğrenci kendi öğrenmesinin sorumluluğunu alması için teşvik edilmelidir. Tek bir öğrenme-öğretme stratejisine bağlı kalınmamalı, farklı öğrenme stillerine hitap eden, kazanımlarla belirtilen bilgi ve becerilerle tutarlı farklı yöntemlerden 4
yararlanılmalıdır. Öğrencilerin; araştırmalarına, elde ettikleri bilgileri farklı yöntemler kullanarak paylaşmalarına, keşfetmelerine, bir olay, kavram ya da olgu hakkındaki görüş ve önerilerini rahatlıkla ve güven içinde ifade etmelerine olanak sağlanmalıdır. Bu, öğrencilerin bilimsel bilginin doğasını kavramalarına ve bilimsel düşünmenin gerektirdiği becerileri geliştirmelerine yardımcı olacaktır. Bilimi öğrenmek ve bilgi ve becerilerini etkili şekilde kullanmak için öğrenciler, bilimsel kavramları somut bir şekilde anlamalıdırlar. Araştırmalar, somut ve uygulamalı çalışmalar, kavram yapılandırmayı kolaylaştıracaktır. Çeşitli araçlar, materyal ve stratejilerle öğrencilerin araştırma yapmalarına fırsat sağlanmalıdır. Bu tarz aktif öğrenme fırsatları, soyut bilimsel fikirlerin zengin, çeşitli ve uygulamalı şekilde keşfedilmesine yardımcı olacaktır. Öğrenciler öğrendikleri bilimsel kavramları; TEMEL BECERİLER VE YETERLİLİKLER Bilgi çağı olarak adlandırılan günümüzde bilim; teknoloji, ekonomi, sosyal yaşam, çevre ve politika alanında meydana gelen değişim ve gelişmeler öğrencilerin şu an ve gelecekte değişik ortamlarda (sosyal yaşam, iş, eğitim vb.) ihtiyaç duydukları ve duyabilecekleri beceri ve yeterlilikleri farklılaştırmıştır. Biyoloji Dersi Öğretim Programı ile doğrudan ya da dolaylı olarak öğrencilere kazandırılması hedeflenen yeterlik ve beceriler ile bunların kazandırılması sürecinde kullanılabilecek yöntemlere ilişkin açıklamalar aşağıda sunulmuştur. Bilimsel Okuryazarlık Bilim, öğrencilere dünyayı keşfetmeleri ve araştırmaları için geniş bir öğrenme yeterliği sağlar. Bilimsel okuryazarlık; bilgi veren, olayları ve deneyleri açıklayan, verileri sunan ve değerlendiren, açıklamalar sağlayan, fikir ve görüşleri sunan metinleri anlama ve oluşturmayı gerektirir. Bilimsel okuryazarlık becerisine sahip öğrenciler, genel bir konu hakkında farklı kaynaklardan bilimsel metinleri ve/veya raporları okuyabilirler, raporlardaki hataları ve bunların nedenlerini sorgulayabilirler. Bu beceriyi geliştirebilen öğrenciler bir konu hakkında kendi yorumlarını oluşturabilirler. Bunun için öğrencilerin biyoloji bilimine özel kavram ve terminolojiyi anlaması; sembolleri, şekilleri, diyagramları ve grafikleri yorumlayabilmesi önemlidir. Bilimsel okuryazarlık becerisini geliştirmelerini desteklemek amacıyla öğrencilere araştırma yapma, analiz etme, değerlendirme ve sentezleme fırsatı sağlayan yöntemler kullanılmalı ve çalışmalar tasarlanmalıdır. Öğrencilerin aktif olarak katılabilecekleri, yaparak ve yaşayarak öğrenebilecekleri çalışmalara ve görevlere yer verilmelidir. Bilimsel okuryazarlık sorular sormayı, belirli bir olaya ilişkin açıklamalar geliştirmeyi gerektirir. Bu bakımdan öğrencilere bilimsel aktivitelere katılmak için sorgulama, gözlemleme, hipotez geliştirme, deney tasarlama, ölçme, veri toplama 5
sınıflama, yorumlama,sonuç çıkarma ve çıkarımda bulunma gibi bilimsel etkinliklere katılma fırsatı sağlanmalıdır. Bu etkinlikler öğrencilerin bilimsel teori geliştirme sürecini ve bilimin doğasını anlamalarına yardımcı olacaktır. Çevre Okuryazarlığı Çevre okuryazarlığı, öğrencilerin çevrenin dilini anlamalarını ve kullanmalarını sağlar. Doğal çevre ile ilgili bilimsel prensipler; değerler sistemi, kültürel, estetik, etik ve duygusal tepkilerin kavranması ile ilgilidir. Çevre okuryazarlığı becerisinin geliştirilmesine katkı sağlamak için öğrencilere sınıf dışında gözlem ve araştırma yapma imkânı sağlayan projeler ve performans çalışmaları yapılandırılmalıdır. Öğrencilerin çevre ile ilgili sorunları, bu sorunların önlenmesi ya da etkilerinin en aza indirilebilmesi için yapılan ve yapılabilecek olan çalışmalar hakkında görüş bildirebilecekleri, doğal yaşamın korunmasında birey olarak kendilerine düşen sorumlulukları kavrayabilecekleri tartışmalar ve münazaralar bu becerinin geliştirilmesine katkı sağlayacaktır. Eleştirel Düşünme Eleştirel düşünme; soru sorma, çıkarımda bulunma, analiz etme, hipotez geliştirme, görüşleri sorgulama, olayları ve değerleri belirleme, hatayı tespit etme, alternatifleri analiz etme gibi becerileri içerir. Biyoloji ile ilgili bilimsel metinlerin, gazete ve dergi haberlerinin, araştırmaların ve bu araştırmaların sonuçlarının sorgulanmasına, bunlara ilişkin çıkarımda bulunulmasına yönelik çalışmalar eleştirel düşünme becerisinin kullanılmasına ve geliştirilmesine yardımcı olacaktır. Sağlık Okuryazarlığı Sağlık okuryazarlığı; sağlıklı olmayı sürdürme ve sağlığı korumaya katkı sağlayan yöntemler hakkında bilgi sahibi olma, sağlıkla ilgili bilgilere erişim, bu bilgileri kavrama ve kullanma, temel sağlık hizmetleri hakkında bilgi sahibi olma ile ilgilidir. Öğrencilerin kendileri ve toplum sağlığı ile ilgili konularda bilgi sahibi olmalarına, bireysel ve toplumsal sağlığın korunması için alınabilecek önlemler konusunda görüş bildirmelerine ve akıl yürütmelerine olanak sağlayan çalışmalar planlaması bu becerinin gelişimine katkı sağlayacaktır. Bireysel ve toplumsal sağlığın korunmasında, kamuoyunda farkındalık oluşturmaya yönelik yapılabilecek çalışmalar (kampanya, kamu spotu, afiş vb. hazırlama) planlamaları ve/veya uygulamaları öğrencilerin bu yeterliliği geliştirmelerinde etkili olacaktır. Problem Çözme Öğrencilerin, verilen ve/veya kendi tespit ettikleri toplumsal, ekonomik, çevresel bir problem durumuna uygun çözüm için önerilerde bulunabilecekleri, problemin çözümü için uygun ürünler ve teknikler önerebilecekleri, önerilerini test edebilecekleri çalışmalar ve projeler verilmelidir. Proje temelli, tasarım temelli ve problem temelli öğretme yöntemleri bu becerinin gelişimine katkı sağlayacaktır. Öğretmenler; öğrencileri karşılaştıkları problemleri başarılı ve bilimsel şekilde çözebilmeleri için araştırma, akıl yürütme, toplumsal ya da çevresel sorunlara alternatif çözümler bulma ve gerektiğinde risk almaları için teşvik etmelidirler. 6
Sorgulama Bilimsel sorgulama, bir olay ya da olgu için sorular sorma ve açıklama oluşturmayı içerir. Soru sorma, gözlemleme, sonuç çıkarma, çıkarımda bulunma, hipotez geliştirme, veri toplama, veriyi analiz etme ve yorumlama bilimsel sorgulama için gereklidir. Bu becerilerin kullanılabileceği aktiviteler tasarlamak ve kullanmak, öğrencilerin bilimde teori geliştirme sürecini anlamalarına ve bilimin doğasını kavramalarına yardımcı olacaktır.öğrencilerin günlük hayatta karşılaştıkları bilgiler üzerinden bu bilgilerin geçerliliğini ve güvenilirliğini sorgulaması bu becerinin gelişmesine katkı sağlayacaktır. Bilimsel Araştırma Bilimsel araştırma; fikirler, olaylar, problemler veya gözlemlenebilir değişkenlere ilişkin soru ya da hipotez geliştirme ve bu hipotezleri test etmek için bir araştırma planlamayı gerektirir. Öğrencilerin güncel sorunlar ya da durumlar hakkında farklı kaynaklardan yararlanarak araştırma yapmaları ve elde ettikleri verileri; yazılı, sözlü, sayısal, sembol ya da grafikleri kullanarak sunmalarının sağlanması bu becerinin gelişmesinde etkili olacaktır. Bilimsel araştırmalarda ve araştırma sonuçlarının sunulmasında uyulması gereken etik ilkeler konusunda öğrencilere gerekli bilgiler verilmelidir. Bilişim Teknolojilerini Kullanma Öğrencilerin, bilgi iletişim teknolojilerini kullanarak bilimsel kavram, uygulama ve olayları araştırmalarını ve elde ettikleri bilgileri sunabilecekleri çalışmalara, projelere yer verilmesi bu yeterliliğin gelişmesine katkı sağlayacaktır. Öğrenciler, bu yeterliliği; bilgiye ulaşmak, verileri toplamak, analiz etmek ve sunmak; kavramları ve ilişkileri modellemek ve yorumlamak ve bilimsel fikirleri, işlemleri bilgileri aktarmak için kullanabilirler. Animasyonlar ve simülasyonlar gibi dijital araçların sınıf ortamında kullanılması, olayları görmelerine, belirli bir olaya/duruma ilişkin sınıf ortamında gerçekleştirilemeyen deneyleri izleyerek test etmelerine yardımcı olacaktır. Öğrenme-öğretme sürecinde etkili kalıcı öğrenmeyi sağlamak amacıyla öğrencilerin bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanarak yaptıkları simülasyon, görüntü ve fotoğraf kaydetme gibi çalışmalara destek verilmesi ve bu çalışmaların sınıfta sunulmasının sağlanması bu yeterliğin gelişmesine katkı sağlayacaktır. Medya Okuryazarlığı Son dönemlerde gençlere yönelik; yazılı, görsel ve elektronik kitle iletişim araçlarının çokluğu, öğrencilerin medya metinlerini anlama, eleştirel olarak yorumlama ve oluşturma becerilerinin geliştirilmesini önemli kılmaktadır. Öğrencilerin medya aracılığı ile güncel gelişmeleri takip ederken video, reklam, televizyon programları, dergi, gazete ve WEB sitelerindeki mesajları sorgulamalarını, gerçek bilgiyi gerçek olmayandan ayırt etmelerini gerektiren etkinlik ve çalışmalara yer verilmesi medya okuryazarlığının geliştirilmesine katkı sağlayacaktır. 7
İletişim Öğrenme deneyimleri, öğrencilere öğrendiklerini yazılı ya da sözlü olarak gösterme fırsatı sağlamalıdır. Öğrenciler, her sınıf düzeyinde bağlantıları teorik olarak ifade etmek, özetlemek, keşfetmek, işlemleri ve süreçleri tanımlamak, anladıklarını ifade etmek, sorular geliştirmek ve yeni bilgilerini anlamlandırmada kendi kelimeleri ile yazmaları için teşvik edilmelidir. Bu, bilimin dilini kavramaları için bir adım olacaktır. Amaca bağlı not alma bilim öğreniminde temeldir. Öğrencilere farklı kaynaklardan elde ettikleri bilgileri kaydetme, düzenleme ve anlamada yardımcı olur. Verileri sunmak için WEB sayfaları, haritalar, tablolar, grafikler, çizimler ve şemalar oluşturmaları öğrenmelerine yardımcı olacaktır. Bilim öğreniminde öğrencilere bulgularını ve anladıklarını başkalarına aktarmaları için fırsat sağlanması, öğrencileri bilgilerini ve fikirlerini etkili şekilde kaydetmeleri ve bilimsel terminolojiyi kullanmaları için teşvik edecektir. İş Birliği Öğrenme temelde sosyal bir aktivitedir. Bireylerin, sözel, yazılı ve sözlü olmayan şekilde etkili iletişim kurması, farklı kişilerle etkili ve sorumlu şekilde iş birliği yapabilmesi önemlidir. Öğrencilere düşüncelerini ve fikirlerini farklı yöntemlerle, farklı ortamlarda ve farklı amaçlarla etkili şekilde ifade etme fırsatı verilmeli ve öğrenciler etkili dinleme stratejileri geliştirmeleri için teşvik edilmelidir. Grup çalışmaları ve rol oynama etkinlikleri, öğrencilerin belirli bir görevi yerine getirmek için farklı bireylerden oluşan gruplarda etkili ve saygılı şekilde çalışma becerisi edinmelerine, yapılan işin sorumluluğunu almalarına ve diğer insanların bireysel katkılarını takdir etmelerine olanak sağlayacaktır. Kişisel ve Sosyo-Kültürel Farkındalık Öğrenciler; bilimsel sorgulama için teşvik edildiklerinde, bilimsel bilgiyi günlük yaşantılarında nasıl kullanabileceklerini öğrendiklerinde, bilimsel tartışmaların topluma katkı sağlayan bir araç olduğunu kavradıklarında kişisel ve sosyal yeterlikleri geliştirebileceklerdir. Kişisel ve sosyal yeterlikler; inisiyatif alma, amaç oluşturma, karar verme, değişen durumlarla baş edebilme, bağımsız ve iş birlikli çalışma becerilerini kapsamaktadır. Farklı kültürlere mensup bilim insanlarının sıklıkla bir arada çalıştıkları deney ve bilimsel çalışmaların tanıtılması, öğrencilerin bilimsel bilgi ve uygulamaların farklı kültürlerin katkılarıyla gerçekleştiğini kavramalarına yardımcı olacak, farklı kültürlere ve bakış açılarına karşı duyarlılık ve hoşgörü geliştirmelerine katkı sağlayacaktır. DEĞERLER EĞİTİMİ Bilim, içinde geliştiği toplumun sosyal ve kültürel değerlerinden bağımsız düşünülemez. Bilimin gelişmesinde, politik ve ekonomik kararların yanı sıra sosyal değerler de önemli bir rol 8
oynamaktadır. Son yıllarda yaşanan kültürel, sosyal, çevresel değişim ve gelişmeler, toplumun; geleceğin bireylerinden beklentilerini farklılaştırmıştır. Bilişsel becerilerin yanı sıra duyuşsal becerilerin de edinilmesi önemli hâle gelmiştir. Bilim, öğrencilerin hayat görüşlerinin ve öğrenmelerinin şekillenmesinde önemli bir rol oynar. Bilimsel tutum ve etik kavrayışın gelişmesiyle birçok insani değerin de edinildiği göz ardı edilmemelidir. Etik kavrayış, öğrencilerin kişisel ve sosyal olarak etik bir bakış açısı geliştirmelerinde önemlidir. Bu, onlara durumları, çatışmaları ve belirsizlikleri yönetmede ve başkalarının değerleri ile davranışlarının etkileri hakkında farkındalık geliştirmelerine yardımcı olacaktır. Bu bakımdan öğretmenler; öğrencilere bilimde etik çalışmalar yapmalarına olanak sağlayan doğruluk, dürüstlük, saygı, merak, açık fikirlilik, alçak gönüllülük, yardımseverlik gibi karakter özelliklerini edinmelerinde ve tutuma dönüştürmelerinde yardımcı olmalıdır. Programda doğrudan ya da dolaylı olarak yer alan değerlere (Şekil 1) ilişkin öğrencilerde farkındalık oluşturulması, öğrenmeöğretme sürecinde ve öğretim materyallerinde bunların tutum ve davranışa dönüştürülmesini teşvik eden uygulama ve çalışmalara yer verilmesi önemlidir. Şekil 1. Biyoloji Dersi Öğretim Programı ile Öğrencilere Kazandırılması Hedeflenen Değerler 9
Değerlerin, kazanımlarla tutarlı şekilde, konu bağlamıyla ilişkili olarak verilmesi anlamlı ve kalıcı olabilmesi için önemlidir. Öğrenme-öğretme sürecinde öğrencilerin etik konuları ve etkileşimleri tartışmalarına olanak sağlanması etik kavrayışı geliştirmelerine, sosyal, çevresel ve kişisel konularda etik kararlar almalarına yardımcı olacaktır. Etik kavrayış; dürüstlük, empati, uzlaşı, adil olma, açık fikirlilik, eleştirel farkındalık gibi değerlerin ve yeterliklerin edinilmesini ve özümsenmesini sağlayacaktır. Öğrenciler; kendilerinin kültürlerine, dillerine ve inanışlarının yanı sıra başkalarınınkine de saygı duymayı öğrendikçe kültürler arası farkındalıkları gelişecektir. Bu; kişisel, grup ve toplumsal kimliklerin nasıl şekillendiğini ve kültürün değişen doğasını anlamalarını, etik yargılarda bulunmalarını, sosyal, çevresel ve kişisel konularda etik kararlar almalarını kolaylaştıracaktır. Öğrenme-öğretme sürecinde, değerler aktarılırken konu anlatımından ziyade öğrencilerin; akıl yürütme, sorgulama, araştırma, yorum yapma, ilişkilendirme ve değerlendirme becerilerini kullanabileceği çalışmalara yer verilmelidir. Öğrencilerin, ahlaki ikilemlerin yer aldığı bilimsel metinleri, gazete haberlerini okumalarına, çıkarımda bulunmalarını sağlayan soruları cevaplamalarına, tartışmalarına, kendi görüş ve düşüncelerini ifade etmelerine, bu ikilemlerin bireysel ve toplumsal yaşama yansımalarını değerlendirmelerine olanak sağlayan etkinliklere yer verilmelidir. Öğrenme-öğretme ortamı, öğrencilerde olumlu his ve deneyimleri uyandırmalı, kendilerini anlamalarına yardımcı olmalı, sorgulamayı desteklemeli, değerleri keşfettirmeli ve değerlere ilişkin bilgileri uygulamaya dönüştürerek anlamlı kılmalıdır. Sınıfta öğrencilerin kendilerini rahat ve güvende hissetmelerini sağlamak için toplumsallık bilincini geliştiren, karşılıklı sevgi, saygı ve güven ortamı oluşturulmalı; ön yargılı ithamlara ve ayrımcılığa müsaade edilmemelidir. Toplumsal değerlerin daha fazla özümsenmesi ve aktarılması sadece sınıf ortamı ile sınırlandırılmamalıdır. Okul içinde, yöneticilerin gözetiminde değerlere ilişkin çeşitli etkinlik ve bilgilendirme çalışmaları yapılmalıdır. Okul dışında, öğrencilerin yetiştirilmesinde aile kurumu önemli bir yere sahip olduğundan okul aile işbirliği çerçevesinde rehberlik servisleri tarafından konferans veya seminerler düzenlenerek değerler konusunda aile eğitimine önem verilmelidir. REHBERLİK Öğretmen rehberlik çalışmalarını; ortaöğretim öğrencisinin gelişim özelliklerine uygun, akademik başarılarını destekleyici ve eğitim amaçlarıyla uyum içinde yürütülmelidir. Öğrenme sürecine öğrencinin aktif katılımını sağlamalı ve öğrencinin kendi öğrenmesinin sorumluluğunu alması için teşvik etmelidir Öğretmen; olumlu tutum geliştirmeleri, çalışma disiplini kazanmaları, ilgi ve yeteneklerine göre alan seçmeleri, geleceğine yön verecek sınavlara hazırlanmaları konusunda öğrenciye yol gösterici olmalıdır. 10
Öğretmen, öğrencilere; iş ve çalışma yaşamına ilişkin gerçekçi değerlendirmeler yapması, sahip olduğu nitelikleri tanıması, nitelikleri ile mesleklerin niteliklerini eşleştirerek kendisine en uygun mesleği seçmesi için kariyer rehberliği yapmalıdır. Biyolog, moleküler biyolog, nörobiyolog, biyoinformatik uzmanı, genetik mühendisi, deniz biyoloğu, embriyolog, mikrobiyolog, biyoloji öğretmenliği, hidrobiyolog, çevre danışmanlığı, kriminal biyolog vb. biyoloji ile ilgili meslekler hakkında bilgiler vermeli gelişen kariyer alanlarına vurgu yapmalıdır. ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI Biyoloji Dersi Öğretim Programı ile öğrencilere kazandırılması hedeflenen bilgi, beceri ve tutumların öğrenciler tarafından ne oranda edinildiğinin değerlendirilmesi sürecinde göz önünde bulundurulması gereken hususlar aşağıda sunulmuştur. 1. Ölçme-değerlendirme uygulamaları, öğrenme-öğretme sürecinden bağımsız düşünülmemelidir. Sürecin her aşamasında; farklı yaklaşımlar ve yöntemler kullanılarak öğrencilerin hedeflenen bilgi, beceri ve tutumları edinip edinmedikleri farklı zamanlarda ve farklı bağlamlarda gözlemlenmeli, performansları hakkında öğrencilere yapıcı geri bildirimler sağlanmalı, öğretme stratejileri alınan değerlendirme sonuçlarına göre gözden geçirilmeli ve gerek görülürse değiştirilmelidir. 2. Kullanılması planlanan ölçme ve değerlendirme yaklaşımları ve araçları, öğretim programı kazanımları ile uyumlu olmalıdır. Ölçme araçları, sadece konu ya da kelime bilgisinin değil, becerilerin yordanmasına olanak sağlayacak şekilde yapılandırılmalıdır. 3. Değerlendirme yaklaşımları ve ölçme araçları, öğrencilerin gelişimsel düzeyine (yaş vb.) ve kültüre uygun olmalıdır. 4. Bilişsel becerilerin değerlendirilmesinde kullanılacak yazılı sınavlarda, salt bilginin değil; üst düzey bilişsel becerilerin (analiz etme, sorgulama, eleştirel düşünme, yorum yapma, değerlendirme, yargıda bulunma vb.) yordanmasına olanak sağlayan sorulara yer verilmeli, çoktan seçmeli ve açık uçlu (kısa cevaplı, uzun cevaplı) madde türleri kullanılmalıdır. Sorular, eski ve yeni bilgilerin birleştirilmesini, diğer disiplinlerle ve günlük yaşamla ilişkilendirme yapılmasını gerektirmelidir. Gerçek yaşama ait durumların ve materyallerin kullanıldığı öncüllere dayalı sorular, öğrencilerin çıkarım yapma becerisini yordarken edindikleri bilgileri nerede ve/veya hangi gerçek yaşam durumlarında kullanabileceklerine ilişin farkındalık geliştirmelerini sağlayacaktır. Sorular yapılandırılırken öncüllerden yararlanılmalıdır. Yazılı metinler (gazete ve dergi haberleri, bilimsel makaleler, analojiler vb.), görseller (fotoğraflar, resimler, çizimler, karikatürler vb.) ve grafik düzenleyiciler (kavram haritaları, zihin haritaları, şemalar vb.) öncül olarak kullanılmalıdır. Okuma 11
parçaları, öğrencilerin bilimsel okuma becerilerinin geliştirilmesinin yanı sıra yaşamlarının tüm alanlarında ihtiyaç duyacakları okuryazarlık becerilerini edinmelerine de katkı sağlayacaktır. Görseller ve grafik düzenleyiciler ise eğitim hayatlarında ve iş dünyasında sıklıkla kullanacakları uzamsal becerilerin geliştirilmesine yardımcı olacaktır. Tek bir öncüle bağlı, farklı türde ve çok sayıda soruya yer verilmesi, çok-adımlı akıl yürütme becerilerinin edinilmesine ve geliştirilmesine katkı sağlayacaktır. Ancak, soruların öncülün kullanılmasını, analiz edilmesini, değerlendirilmesini veya yorumlanmasını gerektirecek şekilde oluşturulmasına dikkat edilmelidir. 5. Bilişsel, duyuşsal ve psikomotor becerilerin değerlendirilmesinde bireysel veya grup çalışması şeklinde düzenlenmiş takım sınavları, performans çalışmaları ve projelerden yararlanılabilir.bunlar yapılandırılırken; verilen görevlerin, gerçek yaşam durumlarıyla ve diğer disiplinlerle ilişkilendirme yapılmasına, öğrencilerin daha üst öğrenim kurumlarında ve sonraki yaşantılarında kullanabilecekleri yazılı ve sözlü iletişim, araştırma yapma, tasarım yapma, sunum yapma, rapor hazırlama, kaynak kullanma gibi becerilerini geliştirmeye teşvik edici olmasına dikkat edilmelidir. 6. Duyuşsal becerilerin değerlendirilmesinde ise dereceli puanlama anahtarı ve derecelendirme ölçeği şeklinde tasarlanmış gözlem formlarından yararlanılabilir. Bu formlarda öğrencilerin; derse katılım, sorumluluk, takım çalışması, iletişim gibi tutum ve sosyal yeterliliklere ilişkin ölçütlere yer verilmelidir. Gözlem formları yıl boyunca farklı zamanlarda ve durumlarda kullanılmalıdır. Öğrencilerin sergilemiş oldukları tutum ve davranışlara ilişkin zamanında ve yapıcı geri bildirimler verilmeli, öğrenciler olumlu tutum sergilemeleri konusunda motive edilmelidir. UYGULAMADA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR Kazanımların ve konuların özelliklerine göre işlenişte aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır: 1. Programda yer alan ünite kazanımları esas olmakla birlikte, kazanımlara ilişkin açıklamalar da belirleyicidir. Bu nedenle programın uygulanmasında kazanımların yanı sıra açıklamalardaki sınırlama ya da uyarılara dikkat edilmelidir. 2. Biyoloji derslerinde, laboratuvar güvenliği, öğrenme etkinliklerinin sağlıklı bir şekilde yürütülebilmesi açısından önemlidir. Bu nedenle; güvenlik açısından oluşabilecek her türlü tehlikeye karşı önlem alınmalıdır. Öğretmenler, öğrencilerin sınıf ve laboratuvar ortamında yapılan bilimsel etkinliklerde ihtiyaç duyulan bilgi ve becerilere sahip olduklarından emin olmalıdır. Çalışmalar öncesinde, güvenlik kuralları hatırlatılmalı ve öğrenciler kendi ve başkalarının güvenliğinin sorumluluğunu almaları için teşvik edilmeli ve uyarılmalıdırlar. 3. Program uygulanırken diğer derslerin zümre öğretmenleriyle etkili bir iletişim kurulmalıdır. 12
4. Öğretmenlerimizin, öğretim materyali hazırlaması ve derse hazırlıklı gelmesi etkili ders işlenişinde en önemli etkendir. Öğretmenler; biyoloji dersi ile ilgili bilgi, beceri, değer ve tutumları öğrencilerine kazandırırken sadece ders kitaplarına bağlı kalmamalıdırlar. Sınıf düzeyi, öğrencilerin ilgi, hazır bulunuşluk düzeyleri, öğrenme stilleri gibi unsurlar göz önünde bulundurularak kazanımlarla tutarlı olacak şekilde öğretim materyallerinin (bilgi notu, sunum, etkinlik, çalışma kâğıtları, proje, okuma parçaları vb.) yapılandırması ve kullanılması önemlidir. Öğretim materyalleri hazırlanırken zümre öğretmenleri ve diğer disiplinlerin öğretmenleriyle işbirliği yapılmalıdır. 5. Yaparak ve yaşayarak öğrenme, kalıcı öğrenme sağladığından uygun kazanımlarda mutlaka deney ve gözlemlere yer verilmelidir. Her ünitede, ünitenin özelliğine göre en az bir deney yapılmalıdır. Örneğin Hücre ve Hücre Bölünmeleri ünitelerinde öğrencilerin mikroskop kullanmalarına olanak sağlanmalıdır. Canlılar Dünyası, Ekosistem Ekolojisi ve Güncel Çevre Sorunları, Komünite ve Popülasyon Ekolojisi ünitelerinde öğrenciler, çevresindeki canlıları ve canlıların içinde yaşadıkları çevre ile etkileşimlerini araştırma, gözlemleme ve incelemeye yönlendirilerek uygulamalar yaptırılmalıdır. Ayrıca doğa gezisi, botanik bahçesi gezisi, doğa tarihi müzesi gezisi, koruma alanları gezileri vb. düzenlenmelidir. 6. Performans çalışmaları, deney tasarımları, etkinlikler ve projeler sınıf ortamında öğretmen gözetiminde yapılacak şekilde yapılandırılmalı ve uygulanmalıdır. Ön hazırlık gerektiren çalışmalara ilişkin açıklama, ilgili ders öncesinde yapılmalı ancak çalışmanın tamamlanmasının sınıf ortamında gerçekleşmesi sağlanmalıdır. Laboratuvar ve sınıf çalışmaları sonrasında sınıf temizliğinin sağlanmasından, çalışmalar sırasında kendilerine emanet edilen laboratuvar araç ve gereçlerinin bakım ve korunmasından sorumlu oldukları öğrencilere hatırlatılmalıdır. 7. Öğretim programı ile öğrencilerde farkındalık oluşturulması hedeflenen değerler aktarılırken konu ve kazanımlardan kopuk olmamasına dikkat edilmelidir. Değerlerin aktarılması için uygun sınıf ortamı oluşturulmalı, öğretmen değer aktarımında model olmalıdır. Değerlerin aktarılması, sınıf ortamı ile sınırlı kalmamalıdır. Okul idaresi, aileler, rehber öğretmenler ve diğer zümre öğretmenleriyle işbirliğine gidilerek okul içi ve dışında yapılan faaliyetlerle değerlerin özümsenmesi ve tutuma dönüştürülmesi teşvik edilmelidir. 8. Konular işlenirken bilimin gelişiminde sadece Batı kültürünün değil pek çok kültür ve medeniyetin de etkili olduğu göz önünde bulundurularak biyolojiye katkı sağlayan farklı kültür ve medeniyetlerden bilim insanları ve çalışmaları hakkında bilgi verilmelidir. Bilim insanlarında bulunan özellikler hakkında farkındalık kazandırılmalıdır. Bilime ilgi duyan öğrenciler, bilimsel çalışmalara yönlendirilmelidir. 9. Ulusal ve uluslararası düzeyde düzenlenen proje yarışmalarında dereceye giren biyoloji projelerinin incelenmesi; projelerin bilim, toplum, teknoloji, çevre ve ekonomiye katkıları bakımından değerlendirilmesi sağlanmalıdır. 13
10. Dersin işlenişinde ve uygulamalarda, öğrencilerin bilgi ve iletişim teknolojilerini aktif olarak kullanmaları teşvik edilmelidir. Bu amaçla; sunu temelli teknolojilerden (EBA, hazır animasyon, hazır videolar ve hazır sunular vb.), üretim temelli teknolojilerden (blog, ses ve video kayıt düzenleme programları, sunu oluşturma programları vb.), işbirlikli teknolojilerden (işbirlikli kavram haritası oluşturma, işbirlikli senkronize çalışma, bulut depolama teknolojileri vb.) yararlanabilecekleri çalışmalara destek verilerek bu çalışmaların sınıfta sunulması sağlanmalıdır. Kazanımlarla ilgili belgesellerden, filmlerden vb. yararlanılmalıdır. Teknolojik araç ve gereçler kullanılırken gizlilik, bütünlük ve erişilebilirlik göz önüne alınmalı, Genel Ağ ın güvenli kullanımı konusunda gerekli uyarılar yapılmalı ve tedbirler alınmalıdır. Casus yazılımlar veya kimlik bilgilerinin çalınması ve kullanılmaya çalışılması gibi risklerle karşı karşıya kalmamak için güncel anti virüs yazılımı kullanma, kişisel güvenlik duvarı kullanımı, işletim sistemleri güncellemeleri gibi güvenlik yazılımları kullanılarak siber güvenlik önlemleri alınmalıdır. Millî Eğitim Bakanlığı tarafından belirlenen dijital kaynakların kullanımı ile ilgili kurallara uyulmalıdır. Dijital kaynakların, özellikle Genel Ağ dan indirilerek kullanılan materyallerin kullanımında intihal yapılmamalı, etik kurallara, telif haklarına riayet edilmelidir. 11. Özel eğitime ihtiyacı olan öğrenciler için; özellikleri, eğitim performansları ve ihtiyaçları doğrultusunda Biyoloji Dersi Öğretim Programı temel alınarak Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) hazırlanmalı ve uygulanmalıdır. BEP'de yer alan kazanımların belirlenmesinde, öğrenmeöğretme uygulamalarının yapılmasında ve başarının değerlendirilmesinde bireylerin akademik, zihinsel, sosyal, bedensel özellikleri ile bireysel farklılıkları dikkate alınmalıdır. 12. Öğretim programının uygulanmasında, öğrencilerin gelişimine, okul türüne ve okulun bulunduğu çevreye özgü özellikler göz önünde bulundurulmalıdır. Paydaşlarla (aile, kamu kurum ve kuruluşları, Sivil Toplum Kuruluşları vb.) iş birliği içinde bulunulması önemlidir. 14
BİYOLOJİ ÖĞRETİM PROGRAMININ YAPISI Biyoloji Dersi Öğretim Programı nın hazırlanmasında ünite temelli yaklaşım esas alınmıştır. Programda 9. sınıf düzeyinde üç, 10. sınıf düzeyinde üç, 11. sınıf düzeyinde iki ve 12. sınıf düzeyinde dört ünite yer almaktadır. Ünitelerin yapısı şematik olarak sunulmuştur. Ünite Adı 9.2. Hücre Kavramlar ve Terimler Konu No. aktif taşıma, difüzyon, organel, osmoz, ökaryot, pasif taşıma, prokaryot Kavramlar ve Terimler Konu, Kazanım ve Açıklamaları Sınıf Düzeyi 9.2.1. Hücre 9.2.1.1. Hücre modeli üzerinde hücresel yapıları ve görevlerini açıklar. Ünite No. Konu No. Kazanım Öğrencilerin ünitelerin işlenişi sonrasında Ulaşmaları hedeflenen bilgi ve beceri düzeyini ifade eden öğrenme çıktısıdır. a. Örnekler üzerinden prokaryot hücrelerin sadece kısımları gösterilir. b. Ökaryot hücrelerinyapısı ve bu yapıyı oluşturan kısımlar gösterilir. c. Organellerin hücrede aldıkları görevler bakımından incelenmesi sağlanır. ç. Hücre içi iş birliği ve organizasyona dikkat çekilerek herhangi bir organelde oluşan problemin hücreye olası etkilerinin tartışılması sağlanır. Öğrencileri n ünitenin işlenişi sonrasında ulaşmaları hedeflenen bilgi ve beceri düzeyini ifad eden öğrenme çıktısıdır. Kazanım No. Kazanım Açıklaması Kazanımın içerik boyutuna ilişkin konu sınırlılıklarını, kazanımların işlenişi sırasında dikkat edilmesi gereken hususları, etkinlik ve işleniş sırasında kullanılabilecek yöntem ve uygulamalara ilişkin açıklamalardır. 15
9. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI Ünite No. Ünite Adı Kazanım Sayısı Süre/Ders Saati Oran (%) 1 Yaşam Bilimi Biyoloji 7 26 36,1 2 Hücre 3 22 30,6 3 Canlılar Dünyası 5 24 33,3 15 72 100 TOPLAM 9.1. Yaşam Bilimi Biyoloji Kavramlar ve Terimler anabolizma, asit, ATP, baz, beslenme, bilim, bilimsel yöntem, biyoloji, boşaltım, büyüme, canlılık, deney, DNA, enzim, gelişme, gözlem, hareket, hormon, hücre, inorganik, karbonhidrat,katabolizma, metabolizma, mineral, organik, organizasyon, protein, RNA, solunum, su, tuz, uyarılara tepki, uyum, üreme, vitamin, yağ Konu, Kazanım ve Açıklamaları 9.1.1. Bilimsel Bilginin Doğası ve Biyoloji 9.1.1.1. Bilim ve bilimsel bilginin özelliklerini biyoloji ile ilişkilendirerek açıklar. a. Bilimsel bilginin kaynak ve dayanakları (akıl, duyu organları, daha önce yapılmış bilimsel çalışmalar) ile bunlar arasındaki ilişkiye değinilir. b. Bilimde öznellik ve nesnellik üzerinde durulur. c. Bilimin bireysel ve toplumsal boyutlarına değinilir. ç. Bilimsel bilginin değişebilir yapısı ve değişiminde etkili olan nedenler üzerinde durulur. d. Bilimde kullanılan yöntemlerin çeşitliliği üzerinde durulur. 9.1.1.2. Biyoloji ile ilgili bir problemin çözümünde bilimsel çalışma basamaklarını uygular. Öğrencilerin günlük hayata ilişkin belirledikleri bir problemin çözümüne yönelik rapor yazmaları sağlanır. 9.1.1.3. Biyolojinin tarihsel gelişim sürecine katkı sağlayan bilim insanlarını tanır. a. Aristo, İbn-i Heysem, ez-zehrâvî, İbn-i Sina, İbn-i Nefs, Robert Hooke, CarolusLinnaeus, Louis Pasteur, GregorMendel, Rosalind Franklin, James Watson, Francis Crick, IanWilmut, Mahmut Gazi Yaşargil, Aziz Sancar ın biyolojiyle ilgili çalışmalarına değinilir. b. Bilimin gelişmesinde bilim insanlarının ortak kişisel özelliklerinin (merak, sebat, öngörü, etik ilkelere uygun davranma, hayal gücü, açık fikirlilik) önemi bu kişilerin hayat hikâyelerinden anekdotlara yer verilerek vurgulanır. 9.1.1.4. Biyolojinin günlük hayatta karşılaşılan sorunların çözümüne sağladığı katkılara dair çıkarımlarda bulunur. 16
a. Hayatı tehdit eden sorunların (gıda sıkıntısı, küresel iklim değişikliği, sağlık sorunları, biyolojik çeşitliliğin azalması) çözümünde biyolojinin katkılarının tartışılması sağlanır. b. Sorunların çözümünde kullanılabilecek örnekler verilerek doğadaki denge, mükemmel düzen ve işleyiş vurgulanır. 9.1.2. Canlıların Ortak Özellikleri 9.1.2.1. Canlıların ortak özellikleri hakkında çıkarımlarda bulunur. a. Öğrencilerin çevrelerindeki canlıları gözlemleyerek ortak özelliklerini gösteren tablo oluşturmaları sağlanır. b. Canlıların hücresel yapı, beslenme, solunum, boşaltım, hareket, uyarılara tepki, uyum, organizasyon, üreme, büyüme ve gelişme özellikleri üzerinde durulur. 9.1.3. Canlıların Yapısında Bulunan Temel Bileşikler 9.1.3.1.Canlıların yapısını oluşturan organik ve inorganik bileşikleri açıklar. a. Su, mineraller, asitler, bazlar ve tuzların canlılar için önemi belirtilir. b. Kalsiyum, potasyum, demir, iyot, flor, magnezyum, sodyum, fosfor, klor, kükürt, çinko minerallerinin canlılar için önemi vurgulanır. c. Karbonhidratların, yağların, proteinlerin, nükleik asitlerin, enzimlerin yapısı, görevi ve canlılar için önemi üzerinde durulur. Kimyasal formüllerine girilmez. ç. ATP'nin ve hormonların kimyasal formüllerine yer verilmeden canlılar için önemi sorgulanır. d. A, D, E, K, B ve C vitaminlerin görevleri ve canlılar için önemi üzerinde durulur. B grubu vitaminlerin çeşitlerine girilmez. e. Besinlerdeki karbonhidrat, yağ ve proteinin varlığını tespit edebileceği deneyler yapması sağlanır. 9.1.3.2. Yağ, karbonhidrat, protein, vitamin ve minerallerin sağlıklı beslenme ile ilişkisini kurar. a. Protein, mineral ve vitamin eksikliği ya da fazlalığında ortaya çıkabilecek sağlık sorunlarına değinilir. b. İnsülin direnci, diyabet ve obeziteye sağlıklı beslenme bağlamında değinilir. c. Öğrencilerin kendi yaş grubu için bir haftalık sağlıklı beslenme programı hazırlamaları sağlanır. 9.2. Hücre Kavramlar ve Terimler: aktif taşıma, difüzyon, organel, osmoz, ökaryot, pasif taşıma, prokaryot 17
Konu, Kazanım ve Açıklamaları 9.2.1. Hücre 9.2.1.1. Hücre modeli üzerinde hücresel yapıları ve görevlerini açıklar. a. Örnekler üzerinden prokaryot hücrelerin sadece kısımları gösterilir. b. Ökaryot hücrelerin yapısı ve bu yapıyı oluşturan kısımlar gösterilir. c. Organellerin hücrede aldıkları görevler bakımından incelenmesi sağlanır. ç. Hücre içi iş birliği ve organizasyona dikkat çekilerek herhangi bir organelde oluşan problemin hücreye olasıetkilerinin tartışılması sağlanır. 9.2.1.2. Hücre zarından madde geçişini deneylerle açıklar. Osmoz, difüzyon ve aktif taşımayla ilgili deneysel etkinliklerden yararlanılır ve bu olaylar günlük hayatla ilişkilendirilir. 9.2.1.3. Farklı hücre örneklerini karşılaştırır. Farklı hücre örneklerinin karşılaştırılmasında mikroskop ve/veya görsellerden yararlanılır. 9.3. Canlılar Dünyası Kavramlar ve Terimler arkeler, bakteriler, bitkiler, hayvanlar, ikili adlandırma, mantarlar, protistler, sınıflandırma, tür, virüsler Konu, Kazanım ve Açıklamaları 9.3.1. Canlıların çeşitliliği ve sınıflandırılması 9.3.1.1. Canlıların çeşitliliğinin anlaşılmasında sınıflandırmanın önemini açıklar. 9. 3.1.2. Canlıların sınıflandırılmasında kullanılan kategorileri ve bu kategoriler arasındaki hiyerarşiyi örneklerle açıklar. a. Canlıların sınıflandırılmasında sadece tür, cins, aile, takım, sınıf, şube ve âlem kategorilerinin genel özelliklerine değinilir. b. Hiyerarşik kategoriler dikkate alınarak çevreden seçilecek canlı türleriyle ilgili ikili adlandırma örnekleri verilir. 9.3.2. Canlı Âlemleri ve Özellikleri 9.3.2.1. Canlıların sınıflandırılmasında kullanılan âlemleri ve bu âlemlerin genel özelliklerini açıklar. a. Bakteriler, arkeler, protistler, bitkiler ve mantarlar âlemlerinin genel özellikleri açıklanarak örnekler verilir. Bu âlemlerin sınıflandırmasına girilmez. b. Omurgasız hayvanlar; süngerler, sölenterler, solucanlar, yumuşakçalar, eklembacaklılar, derisi dikenliler olarak gruplandırılır. Bu grupların yapı ve sistematiğine girilmeden sadece örnekleri verilir. c. Omurgalı hayvanlar; balıklar, iki yaşamlılar, sürüngenler, kuşlar ve memeliler olarak gruplandırılır. Bu grupların yapı ve sistematiğine girilmeden sadece örnekleri verilir. 18
9.3.2.2. Canlıların biyolojik süreçlere, ekonomiye ve teknolojiye katkılarını örneklerle açıklar. a. Canlıların biyolojik süreçlere, ekonomiye ve teknolojiye katkıları canlı âlemlerinden örnekler verilerek işlenir. b. Canlıların teknolojik gelişmelere ilham kaynağı olduğuna ilişkin örneklereyer verilir. 9.3.2.3. Virüslerin genel özelliklerini açıklar. a. Virüslerin biyolojik sınıflandırma kategorileri içine alınmamasının nedenleri üzerinde durulur. b. Virüslerin insan sağlığı üzerine etkilerinin kuduz, hepatit, grip, uçukhastalıkları üzerinden tartışılması sağlanır. Virütik hastalıklara karşı alınacak önlemler vurgulanır. 19
10. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI Ünite No. Ünite Adı Kazanım Sayısı Süre/Ders Saati Oran (%) 1 Hücre Bölünmeleri 5 18 25 2 Kalıtımın Genel İlkeleri 2 30 41,7 3 Ekosistem Ekolojisi 10 24 33,3 17 72 100 TOPLAM 10.1. Hücre Bölünmeleri Kavramlar ve Terimler bölünme, döllenme, eşeyli üreme, eşeysiz üreme,, interfaz, krossingover, kanser, mayoz, mitoz, sinapsis, tetrat, tomurcuklanma, vejetatif üreme Konu, Kazanım ve Açıklamaları 10.1.1. Mitoz ve Eşeysiz Üreme 10.1.1.1. Canlılarda hücre bölünmesinin gerekliliğini açıklar. a. Hücre bölünmesinin canlılarda üreme, büyüme ve gelişme ile ilişkilendirilerek açıklanması sağlanır. b. Bölünmenin hücresel gerekçeleri üzerinde durulur. 10.1.1.2. Mitozu açıklar. a. İnterfaz temel düzeyde işlenir, alt evrelerine (G1, S, G2) girilmez. b. Mitozun evreleri temel düzeyde görseller kullanılarak işlenir. c. Hücre bölünmesinin kontrolü ve bunun canlılar için önemi üzerinde durulur. Hücre bölünmesini kontrol eden moleküllerin isimleri verilmez. ç. Hücre bölünmesinin kanserle ilişkisi kurulur. 10.1.1.3. Eşeysiz üremeyi örneklerle açıklar. a. Eşeysiz üreme çeşitlerinden sadece bölünerek üreme, tomurcuklanma, sporla üreme, rejenerasyon ve bitkilerde vejetatif üreme örnekleri verilir. Sporla üremede sadece örnek verilir döl almaşına girilmez. b. Eşeysiz üreme tekniklerinin bahçecilik ve tarım sektörlerindeki uygulamaları (çelikle, soğanla üreme şekilleri) örneklendirilir. 10.1.2. Mayoz ve Eşeyli Üreme 10.1.2.1. Mayozu açıklar. Mayozun evreleri temel düzeyde görseller kullanılarak işlenir. 20
10.1.2.2. Eşeyli üremeyi örneklerle açıklar. a. Dış döllenme ve iç döllenme konusu verilmez. b. Eşeyli üremenin temelinin mayoz ve döllenme olduğu açıklanır. 10.2. Kalıtımın Genel İlkeleri Kavramlar ve Terimler alel, dihibrit, dominant, eş baskınlık, eşeye bağlı kalıtım, gonozom, hemofili, heterozigot, homozigot, monohibrit, mutasyon, otozom, Punnett karesi, rekombinasyon, renk körlüğü, resesif, soyağacı, varyasyon Konu, Kazanım ve Açıklamaları 10.2.1. Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik 10.2.1.1. Kalıtımın genel esaslarını açıklar. a. Mendel ilkeleri örneklerle açıklanır. b. Monohibrit, dihibrit ve kontrol çaprazlamaları, eş baskınlık, çok alellilik (Kan gruplarıyla ilişkilendirilir.) örnekler üzerinden işlenir. Eksik baskınlık ve pleiotropizme girilmez. c. Eşeye bağlı kalıtım; hemofili ve kısmi renk körlüğü hastalıkları bağlamında ele alınır. Eşeye bağlı kalıtımın Y kromozomunda da görüldüğü belirtilir. ç. Soyağacı örneklerle açıklanır. d. Kalıtsal hastalıkların ortaya çıkma olasılığının akraba evlilikleri sonucunda arttığı vurgusu yapılır. 10.2.1.2. Genetik varyasyonların biyolojik çeşitliliği açıklamadaki rolünü sorgular. Varyasyonların nedenlerinin (mutasyon,kromozomların bağımsızdağılımı ve krossingover) tartışılması sağlanır. Mutasyon çeşitlerine girilmez. 10.3. Ekosistem Ekolojisi ve Güncel Çevre Sorunları Kavramlar ve Terimler asit yağmurları, ayrıştırıcı, besin ağı, besin piramidi, besin zinciri, biyokaçakçılık, biyolojik birikim, ekolojik ayak izi, ekosistem, endemizm, enerji piramidi, gen bankası, heterotrof, holozoik, karbon ayak izi, küresel iklim değişikliği, madde döngüsü, ototrof, sürdürülebilirlik Konu, Kazanım ve Açıklamaları 10.3.1. Ekosistem Ekolojisi 10.3.1.1. Ekosistemin canlı ve cansız bileşenleri arasındaki ilişkiyi açıklar. a. Popülasyon, komünite ve ekosistem arasındaki ilişki örneklerle açıklanır. b. Ekosistemde oluşabilecek herhangi bir değişikliğin sistemdeki olası sonuçları üzerinde durulur. 10.3.1.2. Canlılardaki beslenme şekillerini örneklerle açıklar. Simbiyotik yaşama girilmez. 21
10.3.1.3. Ekosistemde madde ve enerji akışını analiz eder. a. Madde ve enerji akışında üretici, tüketici ve ayrıştırıcıların rolünün incelenmesi sağlanır. b. Ekosistemlerde madde ve enerji akışı; besin zinciri, besin ağı ve besin piramidi örneklendirilir. c. Biyolojik birikimin insan sağlığı ve diğer canlılar üzerine olumsuz etkilerinin araştırılması ve tartışılması sağlanır. 10.3.1.4. Madde döngüleri ve hayatın sürdürülebilirliği arasında ilişki kurar. a. Azot, karbon ve su döngüleri hatırlatılır. b. Azot döngüsünde yer alan mikroorganizmaların isimleri verilmez. 10.3.2. Güncel Çevre Sorunları ve İnsan 10.3.2.1. Güncel çevre sorunlarının sebeplerini ve olası sonuçlarını değerlendirir. a. Güncel çevre sorunları (hava kirliliği, su kirliliği, toprak kirliliği, besin kirliliği, radyoaktif kirlilik, ses kirliliği, asit yağmurları, küresel iklim değişikliği, erozyon, doğal hayat alanlarının tahribi, orman yangınları) hatırlatılarak canlılar üzerindeki olumsuz etkilerine değinilir. b. Çevre sorunları nedeniyle ortaya çıkan hastalıklara vurgu yapılır. 10.3.2.2. Birey olarak çevre sorunlarının ortaya çıkmasındaki rolünü sorgular. Ekolojik ayak izi ve karbon ayak izi ile ilgili uygulamalar yaptırılır. 10.3.2.3. Ülkemizde ve dünyada çevre kirliliğinin önlenmesine yönelik çözüm önerilerinde bulunur. a. Ülkemizde ve dünyada çevre kirliliğinin önlenmesi için yapılan çalışmalara örnekler verilir. b. Çevreye saygılı bireylerin doğaya katkısı vurgulanır. 10.3.3. Doğal Kaynaklar ve Biyolojik Çeşitliliğin Korunması 10.3.3.1. Doğal kaynakların sürdürülebilirliğinin önemini açıklar. a. Doğal kaynakların sürdürülebilirliği için Türkiye genelindeki başarılı uygulamalar örneklendirilerek çevre farkındalığının önemi vurgulanır. b. Gelecek nesillere yaşanabilir sağlıklı bir dünya emanet edebilmek için doğal kaynakların israf edilmemesi gerekliliği vurgulanır. 10.3.3.2. Biyolojik çeşitliliğin yaşam için önemini sorgular. a. Türkiye'nin biyolojik çeşitlilik açısından zengin olmasını sağlayan faktörlerin tartışılması sağlanır. b. Endemik türlerin ülkemizin biyolojik çeşitliliği açısından değeri ve önemi üzerinde durularak sağlık ve ekonomiye katkılarına ilişkin örneklere yer verilir. c. Biyolojik çeşitlilik ve endemik türlerin küresel ve millî bir miras olduğu vurgulanır. ç. Tabiatta her canlının önemli işlevler gördüğü vurgulanarak biyolojik çeşitliliğe ve ekosistemin doğal işleyişine saygı göstermenin ve müdahaleden kaçınmanın önemi üzerinde durulur. 10.3.3.3. Biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik çözüm önerilerinde bulunur. a. Türkiye'de nesli tükenme tehlikesialtında bulunan canlı türleri ile endemik türlerin korunmasına yönelik yapılan çalışmalar örneklendirilir. 22
b. Biyolojik çeşitliliğin korunması ve biyokaçakçılığın önlenmesine yönelik çözüm önerilerinin tartışılması sağlanır. c. Gen bankalarının gerekliliği üzerinde durulur. 23
11. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI Ünite No. Ünite Adı Kazanım Sayısı Süre/Ders Saati Oran (%) 1 İnsan Fizyolojisi 30 116 80,6 2 Komünite ve Popülasyon Ekolojisi 5 28 19,4 35 144 100 TOPLAM 11.1. İnsan Fizyolojisi Kavramlar ve Terimler alveol, antijen, antikor, aşı, B ve T lenfositleri, bağışıklık, boşaltım, böbrek nakli, bronş, büyüme, damar, diyabet, diyafram, diyaliz, duyu organları, eklem, emilim, endokrin sistem, gaz değişimi, gelişme, geri bildirim, geri emilim, hemoglobin, homeostazi, hormon, interferon, kan, kan bağışı, kan dolaşımı, kas, kemik, kıkırdak, lenf dolaşımı, menstrual döngü, mesane, nabız, nefron, ödem, salgılama, serum, sindirim, sinir hücresi, solunum, süzülme, tansiyon, tendon, tüp bebek, ultrason, üreter,üretra, varis, yangısal tepki Konu, Kazanım ve Açıklamaları 11.1.1. Sinirler, hormonlar ve homeostazi 11.1.1.1. Sinir sistemini oluşturan yapı ve organların görev ve işleyişini açıklar. a. Merkezî ve çevresel sinir sisteminin yapısı işlenirken görsellerden yararlanılır. b. Beynin bölümleri model üzerinde gösterilir. c. Yapılarına göre nöron çeşitlerine girilmez. ç. İmpuls iletiminin elektriksel ve kimyasal olduğu vurgulanır. İletim mekanizmasına girilmez. d. Refleksin insan yaşamı için önemi vurgulanır. 11.1.1.2. Endokrin bezleri ve salgıladıkları hormonları açıklar. a. Endokrin bezleri ve salgıladıkları hormonlar işlenirken görsellerden yararlanır. b. Hormonların yapısına girilmez. c. Geri bildirim mekanizması örneklerle açıklanır. ç. Hormonların yaşam kalitesi üzerine etkilerinin örnek bir hastalık üzerinden tartışılması sağlanır. 11.1.1.3.Homeostazinin sağlanmasında sinir sisteminin ve hormonların rolüyle ilgili çıkarımlarda bulunur. 11.1.1.4. Sinir sistemi rahatsızlıklarını açıklar. MS, parkinson, alzaymır ve sara üzerinde durulur. 11.1.1.5. Sinir sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. 24
11.1.1.6. Duyu organlarının yapısını ve işleyişini açıklar. Duyu organlarının yapısı işlenirken görsellerden yararlanılır. 11.1.1.7. Duyu organları rahatsızlıklarını açıklar. a. Renk körlüğü, miyopi, hipertmetropi ve astigmatizm işitme kaybı ve denge kaybı gibi rahatsızlıkların araştırılıp sunulması sağlanır. b. Görme ve işitme engelli kişilerin karşılaştığı sorunlara dikkat çekmek ve çevresindeki bireyleri bilinçlendirmek amacıyla kampanya (proje, kamu spotu, broşür vb.) hazırlamaları sağlanır. 11.1.1.8. Duyu organlarının sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. Duyu organları rahatsızlıklarının tedavisiyle ilgili teknolojik gelişmelerin araştırılması sağlanır. 11.1.2. Destek ve Hareket Sistemi 11.1.2.1. Destek ve hareket sistemini oluşturan yapıların görev ve işleyişini açıklar. a. Destek ve hareket sisteminin yapısı işlenirken görsellerden yararlanılır. b Kemik ve kas çeşitleri açıklanır. c. Kıkırdak ve eklem çeşitleri ile vücutta bulunduğu yerlere örnekler verilir. Yapılarına girilmez. 11.1.2.2. Destek ve hareket sistemi rahatsızlıklarını açıklar. Kırık, çıkık, burkulma, menisküs ve eklem rahatsızlıklarının araştırılması ve paylaşılması sağlanır. 11.1.2.3. Destek ve hareket sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. Destek ve hareket sisteminin sağlığı açısından sporun ve beslenmenin önemi tartışılır. 11.1.3. Sindirim Sistemi 11.1.3.1. Sindirim sistemini oluşturanyapı ve organların görev ve işleyişini açıklar. a. Sindirim sisteminin yapısı işlenirken görsellerden yararlanılır. b. Kimyasal sindirimde görev alan enzimlerin kimyasal yapılarına girilmez. c. Sindirime yardımcı yapı ve organların (karaciğer, pankreas ve tükürük bezleri) görevleri üzerinde durulur. Yapılarına girilmez. 11.1.3.2. Sindirim sistemi rahatsızlıklarını açıklar. Reflü, gastrit, ülser, hemoroit hastalıkları üzerinde durulur. 11.1.3.3. Sindirim sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. a. Asitli içecekler tüketilmesininve fast-food beslenmenin sindirim sistemi üzerindeki etkilerinin tartışılması sağlanır. 25
b. Antibiyotik kullanımının bağırsak florasına etkileri ve bilinçsiz antibiyotik kullanımının zararları üzerinde durulur. 11.1.4. Dolaşım Sistemleri 11.1.4.1. Kalp, kan ve damarların yapı, görev ve işleyişini açıklar. a. Dolaşım sistemi işlenirken görsellerden yararlanılır. b. Kalbin çalışmasına etki eden faktörler (sempatik sinir sistemi, adrenalin, tiroksin, kafein, tein, asetilkolin, vagus siniri) üzerinde durulur. c. Alyuvar,akyuvar ve kan pulcukları üzerinde durulur. Akyuvar çeşitleri B ve T lenfositleriile sınırlandırılır. ç. Kan grupları üzerinde durulur. Kan nakillerinde kendi grubundan kan alıp vermenin gerekliliği vurgulanır. Kan nakillerinde genel alıcı ve genel verici kavramları kullanılmaz. d. Öğrenciler kan ve kemik iliği bağışının önemi ile ilgili farkındalık oluşturmaya yönelik çalışma (broşür, kamu spotu, anket vb.) yapmaları için teşvik edilir. 11.1.4.2. Lenf dolaşımını açıklar. a. Lenf dolaşımı işlenirken görsellerden yararlanılır. b. Lenf dolaşımı kan dolaşımı ile ilişkilendirilerek ele alınır. c. Ödem oluşumu üzerinde durulur. ç. Lenf dolaşımının bağışıklık ile ilişkisi açıklanır. 11.1.4.3. Dolaşım sistemi rahatsızlıklarını açıklar. Kalp krizi, damar tıkanıklığı, tansiyon, varis, kangrenhastalıkları üzerinde durulur. 11.1.4.4. Dolaşım sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. 11.1.4.5. Bağışıklık çeşitlerini ve vücudun doğal koruma mekanizmalarını açıklar. a. Hastalık yapan organizmalar ve yabancı maddelere karşı deri, tükürük, mide öz suyu, mukus ve gözyaşının vücut savunmasındaki rolleri örneklendirilir. b. Enfeksiyon ve alerji gibi durumların bağışıklık ile ilişkisi örnekler üzerinden açıklanır. c. İmmünoglobulinler verilmez. ç. Aşılanmanın önemi üzerinde durulur. 11.1.5. Solunum Sistemi 11.1.5.1. Solunum sistemini oluşturan yapı ve organların görev ve işleyişini açıklar. Solunum sisteminin yapısı işlenirken görsellerden yararlanılır. 11.1.5.2. Alveollerden dokulara ve dokulardan alveollere gaz taşınmasını açıklar. 26
11.1.5.3. Solunum sistemi rahatsızlıklarını açıklar. KOAH ve astım hastalıkları üzerinde durulur. 11.1.5.4. Solunum sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. Yaygın olarak görülen mesleki solunum sistemi hastalıklarından korunmak için gerekli iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınabilecek önlemlerin araştırılması ve elde edilen bilgilerin paylaşılması sağlanır. 11.1.6. Boşaltım Sistemi 11.1.6.1. Boşaltım sistemini oluşturan yapı ve organların görev ve işleyişini açıklar. a. Boşaltım sisteminin yapısıişlenirken görsellerden yararlanılır. b. Böbreğin alyuvar üretimine etkisi üzerinde durulur. 11.1.6.2.Boşaltım sistemi rahatsızlıklarını açıklar. a. Böbrek taşı ve böbrek yetmezliği üzerinde durulur. b. Diyaliz üzerinde durulur. Diyalize bağımlı hastaların yaşadıkları problemler ve böbrek bağışının önemi vurgulanır. 11.1.6.3. Boşaltım sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. 11.1.6.4. Boşaltımın homeostazi açısından önemini açıklar. Böbrek, deri ve akciğerin boşaltıma ilişkin homeostatik işlevleri üzerinde durulur. 11.1.7. Üreme Sistemi ve Embriyonik Gelişim 11.1.7.1. Üreme sistemini oluşturanyapı ve organların görev ve işleyişini açıklar. a. Dişi ve erkek üreme sisteminin yapısıişlenirken görsellerden yararlanılır. b. Menstrualdöngüyü düzenleyen hormonlarla ilgili grafiklere yer verilir. c. Invitrofertilizasyon yöntemleri üzerinde durulur. 11.1.7.2. Üreme sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. 11.1.7.3. İnsanda embriyonik gelişim sürecini açıklar. a. Embriyonik tabakalar ve bunlardan meydana gelen organlar ile embriyonik indüksiyon verilmez. b. Hamilelikte bebeğin gelişimini olumsuz etkileyen faktörler (alkol, sigara, madde bağımlılığı, folik asit yetersizliği) üzerinde durulur. c. Hamileliğin izlenmesinin bebeğin ve annenin sağlığı açısından önemi vurgulanır. 27
11.2. Komünite ve Popülasyon Ekolojisi Kavramlar ve Terimler baskın tür, ekolojik niş, ekoton, habitat, komünite, mutualizm, parazitlik, popülasyon, popülasyon dinamiği, rekabet, simbiyoz, süksesyon, taşıma kapasitesi, yaş piramidi Konu, Kazanım ve Açıklamaları 11.2.1. Komünite Ekolojisi 11.2.1.1. Komünitenin yapısına etki eden faktörleri açıklar. Komünitelerin içerdiği biyolojik çeşitliliğin karasal ekosistemlerde enlem, sucul ekosistemlerde ise suyun derinliği ve suyun kirliliği ile ilişkili olduğu vurgulanır. 11.2.1.2. Komünitede tür içi ve türler arasındaki rekabeti örneklerle açıklar. Komünitelerde av-avcı ilişkisi vurgulanır. 11.2.1.3. Komünitede türler arasında simbiyotik ilişkileri örneklerle açıklar. Parazitlik ve mutualizm insan sağlığı ile ilişkilendirilir (bit, pire, kene, tenya, bağırsak florası). 11.2.1.4. Komünitelerdekisüksesyonu örneklerle açıklar. a. Primer ve sekondersüksesyon ayrımına girilmez. b. Süksesyonun evrelerine girilmez. 11.2.2. Popülasyon Ekolojisi 11.2.1.1. Popülasyon dinamiğine etki eden faktörleri analiz eder. a. İnsan yaş piramitleri üzerinde durulur. b. Popülasyon büyümesine ilişkin farklı büyüme eğrileri (S ve J) çizilir. c. Dünyada ve ülkemizde nüfus değişiminin grafikler üzerinden analiz edilmesi ve olası sonuçlarının tartışılması sağlanır. 28
12. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI Ünite No. Ünite Adı Kazanım Sayısı Süre/Ders Saati Oran (%) 8 56 38,9 1 Genden Proteine 2 Canlılarda Enerji Dönüşümleri 11 32 22,2 3 Bitki Biyolojisi 12 44 30,6 4 Canlılar ve Çevre 2 12 8,3 33 144 100 TOPLAM 12.1. Genden Proteine Kavramlar ve Terimler antibiyotik, antikodon, biyoetik, biyogüvenlik, biyoteknoloji, DNA ligaz, DNA parmak izi, DNA polimeraz, helikaz, DNA, gen terapisi, gen, genetik şifre, genetik danışmanlık, genetik mühendisliği, insülin, klonlama, kod, kodon, kök hücre, kromozom, nükleik asit,nükleotit, replikasyon, RNA, transkripsiyon, translasyon, yapay doku/organ Konu, Kazanım ve Açıklamaları 12.1.1. Nükleik Asitlerin Keşfi ve Önemi 12.1.1.1. Nükleik asitlerin keşif sürecini özetler. 12.1.1.2. Nükleik asitlerin çeşitlerini ve görevlerini açıklar. 12.1.1.3. Hücre içerisinde genetik materyalin organizasyonunda parça bütün ilişkisi kurar. a. Nükleotitten DNA ve kromozoma genetik materyal organizasyonunu modellemesi sağlanır. b. Gen ve DNA ilişkisi üzerinde durulur. 12.1.2.4. DNA'nın kendini eşlemesini açıklar. Helikaz, DNA polimeraz ve DNA ligaz dışındaki enzimler verilmez. 12.1.2. Genetik şifre ve Protein sentezi 12.1.2.1. Protein sentezinin mekanizmasını açıklar. a. Genetik şifre ve protein sentezi arasındaki ilişki üzerinde durulur. b. Protein sentezine ilişkin görsel materyallerden (resim, video, animasyon vb.) yararlanılır. 12.1.2.2. Genetik mühendisliği ve biyoteknoloji kavramlarını açıklar. Genetik mühendisliği ve biyoteknoloji arasındaki farkların tartışılması sağlanır. 29
12.1.2.3. Genetik mühendisliği ve biyoteknoloji uygulamalarını açıklar. Gen teknolojileri, DNA parmak izi analizi, kök hücre teknolojilerinin ve bunların kullanım alanlarının araştırılması ve sonuçlarının paylaşılması sağlanır. 12.1.2.4. Genetik mühendisliği ve biyoteknoloji uygulamalarının insan hayatına etkisini değerlendirir. a. Aşı, antibiyotik, insülin, interferon üretimi, kanser tedavisi ve gen terapisi uygulamaları üzerinde durulur. b. Klonlama çalışmalarının ve organizmaların genetiğinin değiştirilmesinin olası sonuçları üzerinde durulur. c. Biyogüvenlik ve biyoetik konularının tartışılması sağlanır. 12.2. Canlılarda Enerji Dönüşümleri Kavramlar ve Terimler alkolikfermentasyon, ATP, enerji, enerji dönüşümü, fosforilasyon, glikoliz, fotosentez, ışık, kloroplast, klorofil, laktik asit fermentasyonu, mitokondri, oksijenli solunum, solunum Konu, Kazanım ve Açıklamaları 12.2.1. Canlılık ve Enerji 12.2.1.1. Canlılığın devamı için enerjinin gerekliliğini açıklar. a. ATP molekülünün yapısı üzerinde durulur. b. Fosforilasyonda kullanılan enerji kaynakları üzerinde durulur. 12.2.2. Fotosentez 12.2.2.1.Fotosentezin canlılar açısından önemini sorgular. 12.2.2.2.Fotosentez sürecini şema üzerinde açıklar. a. Klorofil a ve klorofil b nin yapısı verilmez. b. Suyun fotolize uğradığı belirtilir. c. Işığa bağımlı ve ışıktan bağımsız reaksiyonlar ürün açısından karşılaştırılır. Reaksiyonların basamaklarına girilmez ve matematiksel hesaplamalara yer verilmez. ç. CAM ve C4 bitkileri verilmez. d. Fotosentez süreci görsel materyaller (resim, video, animasyon vb.) kullanılarak sunulur. 12.2.2.3.Fotosentez hızını etkileyen faktörleri değerlendirir. a. Fotosentez hızını etkileyen faktörlerden ışık şiddeti, ışığın dalga boyu, sıcaklık ve klorofil miktarı üzerinde durulur. b. Tarımsal ürün miktarını artırmada yapay ışıklandırma uygulamalarının araştırılması ve paylaşılması sağlanır. 12.2.2.4. Fotosentez hızını etkileyen faktörlerle ilgili deney tasarlar. Deney sonuçlarının tablo ya da grafiklerle gösterilmesi sağlanır. 30
12.2.3. Solunum 12.2.3.1.Hücresel solunumun canlılar için önemini açıklar. 12.2.3.2.Hücresel solunumun glikoliz evresini açıklar. a. Tüm canlılarda glikozun çeşitli tepkimeler zinciri ile pirüvik aside parçalandığı vurgulanır. Pirüvikasite kadar olan ara basamaklara ve ara ürünlere değinilmez. b. Tepkimelerdeki ATP tüketim ve üretimi üzerinde durulur. 12.2.3.3. Fermentasyonu günlük hayattan örnekler ile açıklar. a. Etil alkol ve laktik asit fermentasyonunda sadece son ürünler belirtilir. b. Laktik asit fermentasyonu ile insanlarda görülen kas yorgunluğu ilişkilendirilir. c. Hamur, yoğurt, sirke ve boza yapımı ile ilgili deneysel etkinlikler yapılması sağlanır. 12.2.3.4. Oksijenli solunum sürecini şema üzerinde açıklar. a. Krebs döngüsünde açığa çıkan moleküller belirtilir. Krebs döngüsünün basamaklarına girilmez. ETS de ATP üretildiği belirtilir ancak ETS elemanları verilmez. b. Oksijenli solunumda, fermentasyona göre enerji verimliliğinin daha fazla olmasının nedenleri üzerinde durulur. c. Solunumla ilgili matematiksel işlemlere girilmez. ç. Oksijenli solunum süreci görsel materyaller (resim, video, animasyon vb.) kullanılarak sunulur. 12.2.3.5. Oksijenli solunumda reaksiyona girenler ve reaksiyon sonunda açığa çıkan son ürünlere ilişkin deney tasarlar. 12.2.3.6. Fotosentez ve solunum ilişkisi ile ilgili çıkarımlarda bulunur. a. Fotosentez ve solunumun doğadaki madde ve enerji dengesini sağlanmasındaki önemi vurgulanır. b. Fotosentez ve solunum olaylarının bir arada gözlemleneceği deney tasarlamaları sağlanır. 12.3. Bitki Biyolojisi Kavramlar ve Terimler: adhezyon, basınç akış teorisi, çekim teorisi, çiçek, çimlenme, dormansi, döllenme, floem, fotoperiyodizm, gutasyon, gübre, ksilem, kohezyon, kök basıncı, meyve, mikoriza, minimum kuralı, nasti, nodül, oksin, stoma, terleme, tohum, tozlaşma, tropizma, uç meristem, üreme hücreleri, yanal meristem, yaş halkaları Konu, Kazanım ve Açıklamaları 12.3.1. Bitkilerin Yapısı 12.3.1.1. Çiçekli bir bitkinin temel kısımlarının yapı ve görevlerini açıklar. a. Kök, gövde, yaprak kesitlerinde başlıca dokuların incelenmesi sağlanır ve bunların görevleri açıklanır. b. Uç ve yanal meristemlerin büyümedeki rolü vurgulanarak yaş halkaları ile bağlantı kurulur. c. Prokambiyum, protoderm ve temel meristem konularına girilmez. ç. Kök, gövde ve yapraklarından yararlanılan bitkilere örnekler verilir. 31
12.3.1.2. Bitki büyümesinde hormonların etkisini açıklar. Oksin dışındaki hormonlara girilmez. 12.3.1.3. Bitkilerde hareket çeşitlerini örneklerle açıklar. 12.3.1.4. Bitki hareketlerini gözlemleyebileceği deney tasarlar. a. Nasti ve tropizma hareketlerini gözlemleyerek bu hareketlere ilişkin gözlemlerini paylaşmaları sağlanır. b. Oksin hormonunun tropizmadaki etkisi vurgulanır. 12.3.2. Bitkilerde Madde Taşınması 12.3.2.1. Köklerde su ve mineral emilimini açıklar. a. Su ve minerallerin bitkiler için önemi vurgulanır. b. Minerallerin topraktan alınması, nodül ve mikoriza oluşumu üzerinde durulur. c. İyonların emilim mekanizmasına girilmez. ç. Bitkilerin büyüme ve gelişmesinde gerekli olan minerallerin isimleri verilir. Ayrı ayrı görevlerine girilmez. 12.3.2.2. Bitkilerde su ve mineral taşınma mekanizmasını açıklar. a. Suyun taşınmasında terleme çekim teorisi, kök basıncı, kılcallık, kohezyon, adhezyon ve gutasyon olayları açıklanır. b. Suyun taşınmasında stomaların rolüne değinilir. Stomaların açılıp kapanma mekanizmasına girilmez. 12.3.2.3. Bitkilerde fotosentez ürünlerinin taşınma mekanizmasını açıklar. 12.3.2.4. Bitkilerde su ve madde taşınması ile ilgili deney tasarlar. 12.3.3. Bitkilerde Eşeyli Üreme 12.3.3.1. Çiçeğin kısımlarını ve bu kısımların görevlerini açıklar. 12.3.3.2. Çiçekli bitkilerde döllenmeyi, tohum ve meyvenin oluşumunu açıklar. a. Bitkilerde eşeyli üreme kapalı tohumlu bir bitki örneği ile görsel üzerinden işlenir. b. Tohum ve meyvenin, bitkilerin üreme ve yayılmasındaki rolü örneklerle ele alınır. 12.3.3.3. Tohum çimlenmesini gözleyebileceği deney tasarlar. Çimlenmeye etki eden faktörlerin tespit edilmesi sağlanır. 12.3.3.4.Dormansi ve çimlenme arasında ilişki kurar. 12.4. Canlılar ve Çevre Kavramlar ve Terimler adaptasyon, mutasyon, varyasyon, yapay seçilim 32
Konu, Kazanım ve Açıklamaları 12.4.1. Canlılar ve Çevre 12.4.1.1. Çevre şartlarının genetik değişimlerin sürekliliğine olan etkisini açıklar. a. Varyasyon, adaptasyon, mutasyon vb. kavramlar üzerinde durulur. b. Bakterilerin antibiyotiklere karşı direnç geliştirmesinin nedenleri vurgulanır. c. Herbisit ve pestisitlerin zaman içerisinde etkilerini kaybetmelerinin nedenleri üzerinde durulur. 12.4.1.2. Tarım ve hayvancılıkta yapay seçilim uygulamalarına örnekler verir. 33
Bu materyal Milli Eğitim Bakanlığı tarafından öğretim programlarının güncellenmesi çalışmaları kapsamında kamuoyunun görüş, öneri ve eleştirilerini almak amacıyla hazırlanmıştır. Başka bir amaçla kullanılamaz. Öğretim programlarının nihai hali değildir. 34