SAĞLIK SEKTÖRÜNDE İŞ STRESİ Prof. Dr.Vedat Işıkhan Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal Hizmet Bölümü Öğretim Üyesi [visikhan@hacettepe.edu.tr] 1
Stres Nedir? METODOLOJİ Stresin Kaynakları, Nedenleri? Stresin Sonuçları İş Stresi-Tükenmişlik Sağlık Alanında Çalışanları Etkileyen Stres Faktörleri İş Stresinin Kurumsal ve Sosyal Sonuçları (Avrupa İşte Sağlık ve Güvenlik Kurumu) Stresle Başa Çıkma Stres Yönetimi 2
STRES NEDİR? Organizmanın, fiziksel ve ruhsal sınırlarının tehdit edilmesi veya zorlanması ile ortaya çıkan psikolojik bir durumdur. Kişilerde meydana gelen ve onları normal faaliyetlerinden sapmaya zorlayan durumdur. İŞ STRESİ: Kişinin kendisini rahatsız hissettiği ve performansının normalden aşağıda veya çok yukarıda olduğu psikolojik bir durumdur. 3
BASKI > KAYNAK = STRES
STRESİN KAYNAĞI
STRESİN BİREY ÜZERİNDEKİ SONUÇLARI Davranışsal Sonuçlar: Alkol alma, aşırı yemek yeme, hata yapmak, agresif geri çekilmek, madde bağımlılığı vb. Fiziksel ve Zihinsel Sonuçları: Dolaşım sis., kalp ve damar hastalıkları, sindirim, üreme sistemi hastalıkları, tükenmişlik, şeker hastalığı Psikolojik Sonuçları: Kaygı, depresyon ve uykusuzluk. Zihinsel olayların damarlar ve iç organlar üzerindeki etkilerini hep göz ardı edilmiştir. Ruhsal durumun fiziksel durumu ne şekilde etkilediği araştırılmamıştır. Bilişsel: Konsantrasyonda güçlük çekme, yeni şeyler öğrenememe, karar verememe ve olumsuz düşünme İşle ilgili Olmayan Faktörler: Önemli yaşam olayları, ciddi hastalıklar, kayıplar, vb. 6
STRES İLE İLGİLİ HASTALIKLAR HEART DISESASES ASTHMA OBESITY DIABETES HEADACHES Gastrointestinal problems Alzheimer's disease Accelerated aging (hızlandırılmış) Premature death
KURUMSAL SONUÇLAR Performans Düşüklüğü Çalışan Devir Hızı (turnover) İşe Devamsızlık (absenteeism) Yabancılaşma 9
TÜKENMİŞLİĞİN TANIMLANMASI Stres ve tükenmişlik personel alma ve tutma ve de bakım kalitesi üzerinde zarar verici etkilere sahiptir ve en önemlisi çok ciddi insani bedeller barındırmaktadır. Çalışmalar; karmaşık fiziksel, psikolojik ve manevi ihtiyaçları olan insanlara bakım vermenin personelin stres düzeyini yükselttiğini göstermiştir. 10
Tükenmişliğin bireyin başa çıkma becerisi ile işyerinin talepleri arasındaki dengesizlikten ortaya çıktığı düşünülmektedir. 11
Edelwich ve Brodsky (1980): Yardım edici mesleklerdeki insanların çalışma koşullarının bir sonucu olarak, idealizm, enerji ve amaçlarının azalma süreci Shiron (1989): Kişinin enerji kaynaklarının bitmesi Tükenme bu tür durumlara verilen bir TEPKİDİR 12
İŞ STRESİNİN KURUMSAL VE SOSYAL SONUÇL ARI ( AVRUPA İŞTE SAĞLIK VE GÜVENLİK KURUMU) Performans düşüklüğü İşe devamsızlığın artması Avrupa da iş günü kaybının en önemli nedeni strestir. Stresle ilgili hastalıkların neden olduğu sorunlardan dolayı işten ayrılanların oranı daha fazladır Kaza oranlarının artması Varoluş sorunları Yüksek iş değiştirme oranı (Turnover) Sağlık bakım bedellerinin artması
PSİKOSOSYAL RİSK FAKTÖRLERİ (ILO) İş Doyumu İş Örgütlenmesi ve Yönetimi Psikososyal Risk Faktörleri Çalışanların Uzmanlığı ve Gereksinmeleri Örgütsel ve Çevresel Koşullar 14
AV RUPA İ ŞTE SAĞLIK V E G ÜVENLİK KURUMUNA GÖRE EN ÖNEMLİ PSİKOSOSYAL RİSK FAKTÖRLERİ ( 2017): İstikrarsız iş sözleşmeleri İşe karşı güvensizlik duygusu İşgücünün gittikçe yaşlanması Uzun çalışma saatleri Yüksek duygusal talepler İş ve aile yaşamındaki dengesizlik
Sağlık ve Ruh Sağlığı (ILO) Ruh ve sosyal sağlığın %50 ye yakın bir bölümü de iş ve çalışma koşullarından etkilenmektedir. İş yaşamında ruh sağlığına etki yapabilecek etmenler yer almaktadır. Çalışma ortamı Çalışma süresi Ücret İş sağlığı ve güvenliği Çalışan hakları Örgütsel etmenler (vardiya, esnek çalışma vb.) Sendikalaşma Dezavantajlı çalışanlar (yaşlı, kadın, engelli vb) Taciz Stres Ayrımcılık, baskı 16
ÇALIŞANLARI ETKİLEYEN İŞ STRES FAKTÖRLERİ (GENEL) A-Çalışanların Sosyo-Demografik ve Çalışma Hayatıyla İlgili Özellikleri 1.Yaş 2. Cinsiyet 3. Medeni Durum 4. Eğitim Durum 5. Hizmet Yılı (Kıdem) 17
6. İş Doyumu 7. Kişilik Özelliği (A veya B Tipi Kişilik Özelliği) B- İş ve Örgüt Dışından Kaynaklanan Stres Faktörleri 1.İşin Yapısı 2.İş Yükü 3. İşin Niteliği 18
A VE B TİPİ KİŞİLİK ÖZELLİKLERİ A Tipi Kişilik Özellikleri Daima faaliyet içerisindedir Sabırsızdır Hızlı yürür, hızlı konuşur Aynı anda iki şeyi yapar Atılgandır, rekabetçidir B Tipi Kişilik Özellikleri Sabırlıdır Zaman tehdidi yoktur Asla aceleci değildir İşini yaparken eğlenir Sıcakkanlı ve yumuşaktır Ailesine ve sosyal yaşama zaman ayırır Kendini zaman tehdidi altında hisseder 19
3. Yetersiz Liderlik 4. Görevin Çeşitliliği ya da Çok Yönlülüğü 5. Monotonluk (Değişkenlikten Yoksunluk) 6. Yetersiz Kaynaklar C-Örgütsel Rolden Kaynaklanan Stres Faktörleri 1. Rol Çatışması 2. Rol Belirsizliği 3.Kariyer Gelişimi 20
D- İşteki Beşeri İlişkilerden Kaynaklanan Stres Faktörleri 1. Müracaatçı, Hasta ve Astlarla İlgili Duygusallık 2. Meslektaşlarla Olan Çatışmalar 3. Meslektaşların Desteğinden Uzaklaşma (İzolasyon) 4. Amirlerle Çatışma Sıklıkları 5. Astları Değerlendirmek 21
E-Örgüt Yapısı ve İkliminden Kaynaklanan Stres Faktörleri 1. Karar Vermede Güçsüzlük 2. Zayıf İletişim 3. Zaman Yönetimi F- Örgüt Dışından (Aile Hayatı) Kaynaklanan Stres Faktörleri 22
RİSK ALTINDA BULANAN BAZI MESLEK GRUPLARI Doktorlar, Hemşireler, Ruh sağlığı çalışanları, Konuşma ve dil patalogları, Acil yardım personeli, Polisler, Psikologlar, Sosyal Hizmet Uzmanları. 23
24
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK Hastaların tıbbi tedaviden en üst düzeyde yararlanması, (işi tam anlamıyla yapma, işe kendini verme, hastaya zaman ayırma ve yoğun bir ilgi gösterilmesi) ile Sağlıktan özveri verme arasındaki denge 25
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK Personelin mesleğini uygularken, yaptıklarına kendi inancını, umudunu, yardım ettiği insana karşı ilgi ve duyarlılığı göstermesi gerekir. Aksi taktirde yardım eden ve yardım alan arasındaki iyileştirici, tedavi edici bağ kurulamaz. 26
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK Hasta Hasta Sağlık Personeli Hasta Hasta 27
TÜKENMİŞLİĞİN ÖNLENMESİ Duygusal kayganlığı erken tanımlamak için hizmeti sunan ile hasta ilişkisinin kişileştirilmesinin önlenmesi gerekir. 28
Doktor veya hemşire: Hasta insanlardan hoşlanmıyorum Ağrı şikayeti olan insanlara katlanamıyorum SHU: Serserilere yardım etmek istemiyorum 29
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK YARATAN BAZI FAKTÖRLER (1) Zor Hastalar ve Özel Hastalar Şekil Bozukluğu ve Şiddetli Düzeyde Halsizliğe Maruz Kalan Hastalar Personelin Ölüme Verdiği Tepki Hastaların durumlarının ağır olması, 30
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK YARATAN BAZI FAKTÖRLER (2) Hastaların beklentilerinde artma, Yeterince iyi bakım verememe, Yapılanların sonucunu kontrol edememe, Kronik ruh hastaları ile çalışmak, Hızla ilerleyen ve ölümcül hastalığı olan kişilerle çalışmak, 31
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK YARATAN BAZI FAKTÖRLER (3) Hastaların ölmesi, Hasta ve ailesine yönelik sorunlar, İş yükünün fazla olması, Ekip elemanları ile iletişim sorunları yaşama, İşe yeni başlama, 32
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK YARATAN BAZI FAKTÖRLER (4) Hasta ve amirlerce yapılan takdirlerin azalması, Araç, gereç ve eleman yetersizliği, İçapçı kalma ve rotasyon. 33
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK ARAŞTIRMALARI Işıkhan V. Özet, A. Arpacı F. Kömürcü, Ş. Öztürk B. (1998, 2001) 34
KANSER HASTALARIYLA ÇALIŞAN SAĞLIK PERSONELİNİN İŞ STRESİ VE BAŞA ÇIKMA YÖNTEMLERİ (2001) Medeni Durum (evli olmak), Yaş (21-36), Kıdem (1-10 yıl) Çalışmaların bir üst tarafından takdir edilmemesi, Yükselme olanaklarının adaletsiz oluşu, Görev ve yetkilerdeki dengesizlikler, Meslektaşlarla çatışmalar yaşama, 35
SAĞLIK PERSONELİNİ ETKİLEYEN İŞ STRES FAKTÖRLERİ Uzun ve yorucu çalışma saatleri, Yeterli araç ve gereçten yoksun olma, Aile ve sosyal yaşama yeterli zaman ayıramama, Hasta ve yakınlarıyla yaşanan sorunlar, 36
SAĞLIK PERSONELİNİ STRESE BAĞLI OLARAK ETKİLEYEN SAĞLIK SORUNLARI Doktorlar % Hemşireler % Başağrısı 24,8 Aşırı sinirlilik 24,4 Ülser türü raht. 19,4 Uyku düzensizl. 14,7 Yüksek Tans. 3,9 Kolit 2,3 Başağrısı 24,8 Aşırı sinirlilik 19,0 Uyku düzensizl. 16,1 Ülser türü raht. 12,1 Yüksek Tansiyon 4,7 Hazımsızlık 3,5 37
HORTUM STRES MODELİ [THE WHİRLDWİND STRESS MODEL, KİVİSTO] Psikolojik Stres Tepkisi Davranışsal Bilişsel çevre Fiziksel çevre Duygusal Mesleki (İş) çevre Manevi Zihinsel Sosyo -kültürel çevre Bir kişinin iyilik halinin boyutları 38
BAŞAÇIKMANIN AMAÇLARI 1.Sıkıntı yaratan problemi değiştirmek veya yönetmek [Problem odaklı başa çıkma] 2. Probleme karşı oluşan duygusal yanıtları düzenlemek [Duygu odaklı başaçıkma] 39
40
STRESLE BAŞAÇIKMAK İÇİN STRATEJİLER Doğrudan Başaçıkma Stresörle Mücadele Dolaylı Başaçıkma Tepkilerle Başaçıkma 41
STRES YÖNETİMİ Yöntemi derece derece oluşturun. Kendi stilinizi bulun. Düşünceleri değiştirebilmek için kendinize izin verin Kendinize yeniden başlamak için sürekli izin verin. Bıraktığınız yerden daha iyi bir şekilde tekrar başlayın 42
BAŞA ÇIKMAYI ETKİLEYEN FAKTÖRLER STRESÖRE AİT ÖZELLİKLER BİREYE AİT ÖZELLİKLER Stresörün şiddeti/yoğunluğu stresörün etkilediği alan stresörün süresi stresörlerin yapısı ve sayısı Cinsiyet Kişilik yapısı Gereksinim ve güdüler Birey için stresörün anlamı İnanç sistemleri Sosyo-ekonomik düzey Eğitim ve bilgi birikimine bağlı zihinsel kaynaklar 43
STRESLE BAŞAÇIKMADA KULLANILAN YÖNTEMLER (GENEL) Başka bireylerle karşılaştırma Spiritualite [Din, dua etmek, yaşamın anlamını değerlendirmek] Duygusal boşalım; Hayal kurma Kendini suçlama; Bilgi arama; Mesafe bırakma; Kaçınma Planlı problem çözme Stresli olayı yeniden değerlendirme, problemi farklı bir bakış açısıyla değerlendirmek, mizahi bakış kullanmak 44
STRESLE BAŞAÇIKMADA KULLANILAN YANLIŞ YÖNTEMLER Saldırganlık ve risk alma Olumlu ve yapıcı olmayan düşünceler üretme Reddetme davranışı Gerçeklerden kaçış 45
PSİKOSOSYAL RİSKLERİ VE STRESİ YÖNETEBİLMEK İÇİN E-REHBER İşle ilgili stres ve psikososyal riskleri, nedenlerini ve sonuçlarını açıklamak Kurumlar eğer küçükse pratik örnekler ve uygulamalara yer vermek Endişe ve yanlış kanıların ifade edilmesine izin vermek Stresin erken uyarıcılarını, semptomlarını tanıyabilmek, Stresten korunmayla ilgili yolları tanımlamak, Strese olumlu tepki verebilmeyle ilgili tutumların gelişmesini desteklemek, Stresle ilgili nedenleri tanımlamak, Kişinin kendisiyle ilgili stres ve aşırı yorgunlukla ilgili nedenleri belirlemek
BİREYSEL DÜZEYDE BAŞAÇIKMA YÖNTEMLERİ İyi Beslenmek Egzersiz [Beyin faaliyetlerini %25 artırır], Spor ve Masaj Meditasyon [soluk alıp verme, kalbin kapasitesini genişletir] Psikolojik Danışma ve Psikoterapi Rahatlama [ yoğa, müzik ve grup terapisi], ruhsal süreci kapatmak. Gereksiz Sorunlardan Kaçma Strese Dayanıklı Kişilere Öykünmek Biyolojik Geri Bildirim (Biyofeedback) Sosyal Destek Davranış Değiştirme Oyun Empatik Yaklaşımı kullanmak 48
ÖRGÜTSEL DÜZEYDE BAŞA ÇIKMA YÖNTEMLERİ Çalışanlar için yaşanabilir bir ücret düzeyi sağlamak İnsan gücü planlaması yapmak İş yükünü azaltmak Esnek çalışma saatleri Çalışanlara yönelik sosyal olanakları artırmak Yapılan işin ağırlığı göz önüne alınarak yıpranma hakkı (asker ve polis gibi) verilebilmelidir. Destekleyici Bir Örgüt İklimiYaratmak İşi Zenginleştirerek Düzenlemek 49
50
ÜNLÜ FİZİKÇİ ALBERT EİNSTEİN'IN MUTLULUK FORMÜLÜ «Başarı peşinde koşmak ve bununla beraber gelen sürekli huzursuzluğa karşın, sakin ve alçak gönüllü bir yaşantı daha fazla mutluluk getirecektir» 51
52
Huzur, huzur, huzur, huzur.. sabrınız için teşekkürler 53
54