Sağlık Psikolojisi-Ders 9 Stres ve Hastalık Öğr. Gör. Hüseyin ARI 1
Stres Hastalığa Yol Açar mı? Stresli iş yapanların koroner kalp hastalığına yakalanma olasılıklarının diğerlerine göre fazla olduğu tespit edilmektedir (Karasek ve ark., 1981). Philips ve arkadaşları 56 yaşındaki erkek ve kadın ile yaptıkları araştırmada sağlıkla ilgili yaşam olaylarının ve stres düzeylerinin 17 yıllık bir zaman diliminde ölüm oranını yordamada önemli bir faktör olduğu görülmüştür. 2
Stres ile İlişkili Olası Hastalıklar Kalp krizleri Felçler Akıl hastalıkları Kanser Ölüm Kazalar 3
Stresin Hastalığa Yol Açma Yöntemleri STRES HASTALIK Akut Kronik 4
Stres-Hastalık İlişkisi Stres, fizyolojik ve davranışsal ve psikolojik faktörlerin uzun süreli etkileşimi sonucu hastalık meydana gelmektedir. Örneğin kronik iş stresi zamanla kalp-damar sisteminde hasara neden olabilmektedir. Özellikle kronik stres kalbi besleyen damarlar ile ilgili rahatsızlık olan ateroskleroz (damar sertliği) ile ilişkilidir. 5
Stres-Hastalık İlişkisi Kronik Stres Atreroksleroz Kalp Krizi Akut Stres Ogden, 2016 6
Stres ve Hastalığı Tetikleyen Davranışlara Etkisi Stres algısının artması hastalıkları tetikleyen olumsuz sağlık davranışlarını arttırmaktadır. Stres-hastalık ilişkisindeki davranışların rolünü vurgu yapılmaktadır (Krantz ve ark., 1981). Sigara kullanımı Alkol kullanımı Yemek yeme Egzersiz yapmak Kazalar 7
Stres ve Hastalığı Tetikleyen Davranışlara Etkisi: Sigara kullanımı Araştırmalar sigaraya başlama, içilen sigara miktarı, tekrar sigaraya başlama (nüks) açısından sigara kullanma davranışı ile stres arasında bir ilişki olduğunu göstermektedir. Ergenlerde sigara kullanımının başlaması ile stresli yaşam arasında ilişki tespit edilmiştir (Wills, 1985). Yüksek düzeyde stres yaşanların nüks ihtimalinin diğerlerine göre artış göstermiştir (Lichtenstein ve ark., 1986). Yüksek düzeyde stresin varlığı kullanılan sigara miktarını artttırdığı tespit edilmiştir (Metcalfe ve ark., 2003). 8
Stres ve Hastalığı Tetikleyen Davranışlara Etkisi: Alkol kullanımı İş stresindeki artış alkol tüketimini arttırabileceği ön görülmüştür (Herold ve Conlon, 1981). Gerilim azaltma, insanların gerginlikten kurtulmak için alkol tükettikleri görülmüştür (Cappell ve Greeley, 1987). Dışsal stres bireyi endişeli ve kaygılı hissettirirse alkolün üzerindeki gerginliği azaltacağını düşünerek alkol tüketimine gidilebilir (Violanti ve ark., 1983). 9
Stres ve Hastalığı Tetikleyen Davranışlara Etkisi: Yemek yeme davranışı Greeno ve Wing (1994), stresin yeme davranışını etkilemede iki hipotez geliştirmiştir. Bunlar; Genel Etki Modeli: stres herkesin yeme davranışı üzerinde az veya çok etkisi vardır. Bireysel Farklılık Modeli: stres sadece yeme yatkınlığı olan bireylerde etkisi vardır. Sınav stresi kadınlarda yeme davranışı arttırırken erkeklerde böyle bir etki gözlenmemiştir (Michaud ve ark., 1990). O Conner ve arkadaşları ise katı diyet yapanlarda, stresöre duygusal tepki verenlerde, kadın ve obezlerde yemek yeme davranışının arttığını tespit etmişlerdir (O Conner ve ark., 1992). 10
Stres ve Hastalığı Tetikleyen Davranışlara Etkisi: Yemek yeme davranışı Stres bazen aşırı yeme yol açıyorken niçin bazen de az yemeğe neden oluyor? sorusu gündeme gelmektedir. Bazı durumlarda stres yemek yeme davranışını azaltabilmekte veya üzerinde hiç etkisi olamayabilmektedir. Bu duruma stres yemek yeme paradoksu denmektedir (Stone ve Brownell, 1994) 11
Stres ve Hastalığı Tetikleyen Davranışlara Etkisi: Egzersiz yapmak ve kazalar Egzersiz yapmanın strese bağlı hastalıklarda korunma bağlamında faydalı olduğu kabul edilmektedir (Heslop ve ark., 2001). Araştırmalar yaşanılan stres davranışının sağlığa olumsuz etkileri olan her türlü kaza olaylarına karışma olasılığı arttığını göstermektedir (Wiebe ve McCallum, 1996). Stres ev, iş ve araba kazalarında artışa neden olmaktadır (Johnson, 1986). 12
Stresör Olarak Hastalık Hasta olmanın kendisi de esansında bir stres kaynağıdır. Yine mi hasta olacağım! Stresin Davranışsal Değişimleri Yeme davranışı Kaza olaylarına karışma Egzersiz davranışı Alkol veya sigara kullanımı Stresin Fizyolojik Değişimleri Kan basıncında artış Yağ depolama Düzensiz kalp atışları Alkol veya sigara kullanımı 13
Stres-Hastalık İlişkisinde Bireysel Farklılıkları Oluşturan Unsurlar Stres Tepki Düzeyi Stresten Kurtulma Alostatik Yük Stres Dirençi 14
Stres-Hastalık İlişkisinde Bireysel Farklılıkları Oluşturan Unsurlar: stres tepki düzeyi Aynı stresörle karşılaşılsa da bazı insanların diğerlerinden daha fazla stres tepkisi verme anlamında sempatik aktivasyonlarda artış gözlenir (Vitaliano ve ark., 1993). Pıhtılaşma Kan basıncı artışı Bağışıklık sistemini baskılama Düzensiz kalp atışları Stresöre verilen aşırı tepki verenlerin strese bağlı hastalıklara yakalanma olasılıklarının daha fazla olduğu tahmin edilmektedir (Frederickson ve ark., 1991). 15
Stres-Hastalık İlişkisinde Bireysel Farklılıkları Oluşturan Unsurlar: stres tepki düzeyi Stres tepki düzeyi yüksek olanların ileriki dönemlerde kalp damar sağlığında hastalıklara yakalanma olasılıklarını arttırmaktadır (Suarez ve ark., 1991). 16
Stres-Hastalık İlişkisinde Bireysel Farklılıkları Oluşturan Unsurlar: stresten kurtulma Strese yönelik tepki verdikten sonra vücut normale dönerken sempatik ve HHA aktivasyonu da önceki duruma döner. Stresten kurtulma dönemini ifade eden bu süreç bazı insanlarda uzun sürebilmektedir. Bu durum Selye nin tükenme evresi tanımına ve stresten dolayı aşınma ve yıpranma kavramlarına karşılık gelmektedir (Selye, 1950). 17
Stres-Hastalık İlişkisinde Bireysel Farklılıkları Oluşturan Unsurlar: stresten kurtulma Bazı araştırmalar özellikle kortizol seviyesinin eski haline dönme sürecindeki yavaşlığın, bağışıklık sistemini etkileyebileceğini ve enfeksiyonlara ve hastalıklara yatkınlığını arttırabileceği öne sürülmektedir (Perna ve McDowell, 1995). böbrek üstü bezinin kabuk bölgesinde üretilen, vücudun strese gösterdiği tepkiyle ilişkili bir hormondur. Kan basıncını ve şekerini artırır, kadınlarda kısırlığa neden olur ve bağışıklık sistemini baskılar. 18
Stres-Hastalık İlişkisinde Bireysel Farklılıkları Oluşturan Unsurlar: alostatik yük Tekrarlı bir biçimde veya kronik strese mazur kalmanın ardından bedendeki aşınma ve yıpranmadaki artışı anlatmak için allostatik yük kavramını ileri sürülmüştür (McEwan ve Stellar, 1993). Allostatik yük stresör ortadan kalksa bile fizyolojik sistemde sürekli değişimin yaşanmaya devam eden alostatik durumu ile ilişkilidir. 19
Stres-Hastalık İlişkisinde Bireysel Farklılıkları Oluşturan Unsurlar: Stres direnci Herkesin stresöre aynı tepkiyi vermediğini ve stresörle karşılaşsa bile sağlıklı kalabilme durumunu koruyabildiği görülmüştür. Bu durum stres direnci kavramıyla açıklanmaktadır (Holahan ve Moos, 1990). Stres direnci; İşlevsel baş etme stratejileri Belirli kişisel özellikler Sosyal destek Gerçek ve algılanan kontrol Egzersiz İle ilişkili olup stres-hastalık ilişkisini düzenlemektedir (Ogden, 2016). 20
Stres-Hastalık İlişkisi Psikolojik Değişiklikler Stresör Stres tepki düzeyi Stresten kurtulma Alostatik yük Hastalık Davranış Değişiklikleri Ogden, 2016 21
Psikonöroimmünoloji İnsanların psikolojik durumlarının sinir sistemi yoluyla bağışıklık sistemini etkileyebileceği kabul edilmektedir. Bu sisteme psikonöroimmünoloji adı verilmektedir. Bu perspektif bağışıklık sistemimizi etkilediği düşünülen pozitif düşünme, pozitif sağlık algılamalarıyla ilişkili kabul edilmektedir. 22
Psikolojik Durum ve Bağışıklık İlişkisini Belirleyen Faktörleri Olumsuz duygu durumları Bilişsel inançlar Duygu durumlarını ifade etme 23
Psikolojik Durum ve Bağışıklık İlişkisi Olumsuz duygu durumları (kaygı, üzüntü vb.) bireylerin bağışıklık sistemlerini zayıflatmaktadır (Johnston ve ark., 1999). Hastalığın inkar edilmesi veya savaşma gibi bilişsel inançlar hastalığın baş edilmesinde bağışıklık sistemini ayakta tutmaktadır (Greer ve ark., 1979). Bu durumda kötümser olmaktan çok pozitif olmak önem kazanmaktadır. Araştırmalar aynı zamanda özellikle stres durumlarında duygu durumlarını ifade etmemenin (yazılı, sözlü veya kayıttan) sağlık üzerinde olumsuz etkileri olduğunu göstermektedir (Ogden, 2016). 24
Stres ve Bağışıklık Alzheimer hastası yakınları ve kontrol grubunda yaraların iyileşme süreci bakım verenlerin stresi ile ilişkisi incelendi. Sonuçlara göre bakım verenin stresi arttıkça bakım sonucu elde edilen iyileşmenin azaldığı gözlendi (Kiecolt-Glaser ve ark., 1995). Bağışıklık sisteminin işlevselliğinin önemli göstergesidir. 25
Kronik Stresin Etkileri İş Hayatı Sosyal Hayat 26
Kronik Stresin Etkileri İş Stresi Aşırı iş yükü, iş yerinde kötü ilişkiler, iş yerinde kontrol azlığı ve rol belirsizliği iş stresi oluşturan faktörlerdir. Bu faktörler genelde ileriki dönemlerde KKH a yakalanma ihtimalini arttırmaktadır (Karasek ve ark., 1981 ve Karasek ve Theorell, 1990). Ancak; bu gibi durumlarda sosyal destek KKH belirtilerini diğerlerine göre azaltmaktadır (Karasek ve Theorell, 1990) Fiziki açıdan kötü çalışma koşullarından veya ağır işten kaynaklı stres faktörleri de (işte zorlanma ve işteki zayıf kontrol algısı) hastalıklara yol açabileceğini göstermektedir (Kivimali ve ark., 2002) 27
Kronik Stresin Etkileri İlişki Stresi Psikolojik ve sosyal sorunların kronik stresör olarak sağlık durumlarına etki yapabileceğini öngörür. Örneğin ayrı veya boşanmış kişilerde akut ve kronik tıbbi sorunların görülme olasılığı yüksektir (Verbrugge, 1979). Bu insanlar zatürre gibi enfeksiyon hastalıklarından dolayı ölüm oranları yüksektir ve psikiyatrik hastalar grubu içinde önemli bir yer tutmaktadır (Crago, 1972). Yakın zamanda boşanan kadınların boşanmayanlara göre bağışıklık sisteminin daha zayıf olduğu tespit edilmiştir (Kiecolt-Glaser ve ark., 1987). Ayrıca yine boşanan kadınların stres hormon seviyelerinin daha fazla olduğu gözlenmiştir (Kiecolt-Glaser ve ark., 2003) 28
Stres ve Hastalık İlişkisini Düzenleyen Faktörler Egzersiz; stresi azaltır. Baş etme tarzları; yaklaşma ve kaçınma stratejisi ile problem, duygu ve değerlendirme odaklı olma Sosyal destek; stres tepkilerinde ve sonraki hastalıkların ortaya çıkmasında olumlu etkisi vardır. Kişisel özellikler; kişisel özellikler stres ve hastalık ilişkisinde belirleyici unsuru az da olsa vardır. Gerçek ve algılanan kontrol; stresörü değerlendirme stres ve hastalık ilişkisinde belirleyicidir. 29
Stres ve Hastalık İlişkisini Düzenleyen Faktörler; sosyal destek türleri Özgüven sağlayıcı destek: özgüven aşılayıcı moral motivasyon konuşmaları yapma Destek: Tavsiyelerde bulunma Eşlik etme: aktivitelerde yanında bulunarak destek verilmesi Araçsal destek: fiziksel yardımı içeren desteğin verilmesi Wills, 1985 30
Stres ve Hastalık İlişkisini Düzenleyen Faktörler; sosyal desteğin sağlığa etkisi Temel Etki Hipotezi: Sosyal desteğin stresör etkisini azaltarak algılanan hastalık riskini azaltacağını ve iyileşme sürecine katkı sağlayacağını varsayar (Ogden, 2016). Stres Destek Hipotezi: Sosyal karşılaştırma kuramı çerçevesinde insanların kendilerini diğer insanlarla kıyaslayarak stresöre uygun baş etme stratejisine yardımcı olacağını varsayar. Örneğin; boşanmış bir kadının kendisi gibi boşanan kadınların olduğu bir sosyal gruba dahil olmasının stres ile baş etmesini kolaylaştıracağını ifade etmektedir (Ogden, 2016). 31
Örnek Soru-1 Aşağıdakilerden hangisi stres-hastalık ilişkisinde bireysel farklılıkları oluşturan unsurlar arasında gösterilemez? A. Stres tepki düzeyi B. Stresten kurtulma becerisi C. Alostatik yük D. Stres uyumu E. Stres direnci 32
Aşağıdakilerden hangisi stresin davranışsal değişimleri arasında gösterilemez? A. Yeme davranışlarında artış B. Kaza olaylarına karışma C. Egzersiz davranışında artış D. Vücut yağ deposunda artış E. Alkol kullanımında artış 33
Bu sunumdakiler sadece ders notu amaçlı hazırlanmıştır; akademik makalelere kaynak olarak gösterilemez. 34