T.C. DÜZCE ÜNİVERSİTESİ ARAŞTIRMA VE UYGULAMA HASTANESİ BİYOKİMYA LABORATUVAR REHBERİ 2011-Düzce Hazırlayanlar: Doç. Dr. Ramazan MEMİŞOĞULLARI Dr. M. Engin ÖZCAN ( Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Biyokimya Anabilim Dalı)
GİRİŞ Hastanemizde Biyokimya Laboratuvarı tüm biyolojik numunelerde klinik biyokimya testlerinin yapılmasını ve raporlandırılmasını sağlayan ve bölgemizdeki en kapsamlı test paneline sahip laboratuvarlardan birisidir. Laboratuvarımızda laboratuvar yazılım programı (LİS) ve hastanemizde de Hastane Otomasyon Sistemi (HOS) kullanılmaktadır. Laboratuvar işleyişinin diğer birimler tarafından yeterince bilinmemesi ve klinisyen-laboratuvar arası iletişimin iyi sağlanamaması laboratuvarla ilgili sorunların büyük kısmını oluşturmaktadır. Test sonuçlarının tamamının çıkmaması, kaybolması, test öncesi uyulması gereken kurallara uyulmaması, yanlış veya yetersiz numune alınması, yanlış test gününde numune verilmesi, eksik test girişi yapılması gibi pek çok sorunla karşılaşılmaktadır. Hem bu tür sorunları azaltabilmek hem de laboratuvar işleyişini klinisyenler ve diğer hastane çalışanlarıyla paylaşabilmek amacıyla bu rehber hazırlanmıştır. Bu rehberde Düzce Üniversitesi Araştırma ve Uygulama Hastanesi Biyokimya Laboratuvarı'nın işleyişi, test profili, tetkik girişinden sonuçların gönderilmesine kadar olan süreç, laboratuvarın analitik kalite çalışmaları, testlerin çalışılma yöntemleri, çalışılma zamanları, teste göre numune türü ve numune kabı seçimi, numunelerin kabul ve red kriterleri, sonuçların çıkma zamanları, normal değerleri, varsa panik değerleri gibi bilgilere yer verilmeye çalışıldı. Laboratuvar işleyişinin diğer birimler tarafından yeterince bilinmemesi ve klinisyenlaboratuvar arası iletişimin iyi sağlanamaması laboratuvarla ilgili sorunların büyük kısmını oluşturmaktadır. LABORATUVAR İŞLEYİŞİ Laboratuvar sonuçları klinisyenlere hastalıkların tanı, takip ve tedavisinde son derece önemli bilgiler vermektedir. Günümüzde laboratuvar çalışmalarında hedef, test isteklerinin yapılmasından sonuçların ilgili yerlere ulaşmasına kadar geçen süreyi kısaltmak ve en doğru sonucu vermektir. İlgili Hekim Tarafından Test Girişleri Acil, servis veya polikliniklerde test girişleri için HOS hasta sayfasında yer alan "tetkik" menüsü seçilerek tetkik giriş sayfası açılır. Burada hangi test/testler istenmişse adı veya kodu girilerek istek yapılabilir. Panel olarak istek yapılabildiği gibi tüm testler açılarak tek tek işaretleme de yapılabilir. Test seçimi tamamlandıktan sonra onaylanır ve hastalar poliklinikten barkod verilerek kan alma birimine yönlendirilir. Acil ve servislerde ise numuneler alınarak laboratuvara gönderilir. Tetkik girişleri onaylandıktan sonra test eklenmemelidir. Çünkü onay sonrası işaretlenen testler LİS tarafından görülmeyecektir. Onay sonrası her yeni test isteği için yeni bir HOS girişi ve LİS kaydı yapılması gerekir. Tetkik girişleri onaylandıktan sonra test eklenmemelidir. Çünkü onay sonrası işaretlenen testler LİS tarafından görülmeyecektir. Numune alınması ve laboratuvara transferi Polikliniklerden yapılan test isteklerinin LİS'e kaydı yapılıp barkod verildikten sonra kan alma biriminde kan numuneleri alınır. Polikliniklerden idrar ve gaita testleri için hastalara barkod etiketi yapıştırılmış idrar ve gaita kabı verilip tuvalete yönlendirilir, daha sonra hastalar numunelerini Merkez Laboratuvarı Numune Kabul Birimi ne getirirler. Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 2
Kan alma biriminde numuneye uygun kan tüplerine barkodlar yapıştırılır. Hasta kan alma koltuğunda dinlendirilirken istenilen testler kontrol edilir. Uygunsuz bir durum yoksa kimlik doğrulandıktan sonra kan alma işlemi gerçekleştirilir. Kan alma işlemi tamamlanan hastalara sözlü olarak sonuçların ne zaman çıkacağı ve sonuçlarını nereden alabileceği bilgileri verilir. Alınan tüm numuneler 15 dakika arayla kan alma biriminin hemen yanında olan Merkez Laboratuvarı na gönderilir. Merkez Laboratuvarı nda Numune Kabul Birimi nde tüm numunelerin laboratuvara kabul işlemi yapılarak laboratuvara kabul zamanları kayıt altına alınır. Bebeklerin kan alma işlemi öncesinde bebek sedyeye yatırılır. Aileye kan alma işlemi hakkında bilgi verilir. Bebekten kan alma işlemi 2 teknisyen/hemşire tarafından yapılır. Bebeklerden idrar ve gaita örneği için numune kapları aileye verilip nasıl numune toplayacakları hakkında bilgi verilir ve topladıkları numuneleri kan alma birimine getirmeleri söylenir. Servisler ve Acil Ünitesi nde hastaların numuneleri kendi birimlerinde alınır. Test istekleri HOS'a girildikten sonra testlere göre numune kabı seçimi yapılır. Numune kaplarına barkod etiketi yapıştırılır. Damar yolu açık hastalarda kan alma için hastanın diğer kolu kullanılır. Kan alma işlemi hemşireler tarafından gerçekleştirilir. Alınan numuneler bekletilmeden öncelikle pnömotik sistem ile pnomötik sistemde herhangi bir arıza durumunda bir personelle laboratuvara gönderilir. Kan Tüpleri İdrar numune kabı Damar yolu açık hastalarda kan alma için hastanın diğer kolu kullanılır. Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 3
Numunelerin Laboratuvara kabulü veya reddi Numuneler Laboratuvar a gelince kontrol edilir. Uygunsuz olan numuneler belirlenir. Uygunsuzluk durumları şunlardır: Hangi analizlerin yapılacağı net olmayan, otomasyona girişi yapılmamış numuneler Üzerinde hasta kimliğinin belirgin olmadığı numune Son kullanma tarihi geçmiş tüpe alınmış numune Hemoliz, kandaki eritrositlerin parçalanması ile hemoglobin ve diğer içeriklerinin kana karışmasıdır. Hemoliz bazı testlerde eritrosit içi maddelerin seruma karışması, oluşan hemodilüsyon ve bazı testlerde de kimyasal interferans nedeniyle sonuçları etkilemekte ve hatalı sonuçlara yol açmaktadır. Bu durumda serum olması gerektiği gibi değil, hemolizin şiddetine göre koyulaşan kırmızı bir renkte olmaktadır. Demir, Hemolizden en çok etkilenen testler; Kreatin kinaz, Yanlış antikoagulanlı tüpe alınan numune Kapağı açılmış sızan numune kabı olması Kırık tüp Yeterli miktarda alınmamış numune Tüpteki antikoagulan miktarının az veya fazla olması Serum/plazmanın hemolizli olması Serum/plazmanın santrifüjden sonra dahi pıhtılı olması Açlık, tokluk, egzersiz gibi durumlara dikkat edilmeden alınan numuneler Demir bağlama kapasitesi, Üre, Potasyum, Fosfor, Alanin Aminotransferaz, Aspartat Aminotransferaz, Laktat dehidrogenaz, Kreatin kinaz-mb, Sodyum, Klor, Asit fosfataz Bilirubin, Kalsiyum, Amilaz. Hastanın kullandığı ilaçlar ve kulanım süreleri uygun olmadan alınan numuneler Uzun süre uygunsuz koşulda beklemiş numune Alınan numunenin Laboratuvara uygunsuz transportu Uygunsuz durum tespit edildiğinde numune laboratuvarımız tarafından kabul edilmez. İstemi yapan doktor ile görüşülerek uygunsuzluk aktarılır, yeniden alınmış bir numune talep edilir. Hemoliz, bazı testlerde eritrosit içi maddelerin seruma karışması, oluşan hemodilüsyon ve bazı testlerde de kimyasal interferans nedeniyle sonuçları etkilemekte ve hatalı sonuçlara yol açmaktadır. Lipemi serumda veya plazmada lipidlerin normalin üstünde miktarlarda bulunması durumudur. Lipemi aç karna alınmamış numunelerde veya hiperlipidemisi olan hastaların serum veya plazmalarında gözlenebilmektedir. Lipemik serumdaki bulanıklık, yoğunluk ve renk değişikliği hatalı sonuçlara neden olmaktadır. Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 4
İkter serumda veya plazmada bilirubin düzeylerinin yükselmiş olarak bulunması anlamına gelmektedir. İkterden en çok etkilenen testler Total kolesterol, HDL-kolesterol, Ürik asit, Albümin, Ferritin, Tümör belirteçleridir. Bu testler gibi birçok testte de bulanıklıktan dolayı hatalı sonuçlara neden olabilmektedir. Laboratuvarımızda hemoliz/lipemi/ikter durumları değerlendirilmekte, eğer etkilenmenin olacağı sınır aşılmışsa, derecesine göre sonuç hiç verilmemekte veya sonuç raporunda uygunsuzluk belirtilip, istemi yapan hekim de sözlü olarak uyarılarak verilmektedir. Testin yeni bir numune ile tekrarına analizi isteyen hekimle görüşülerek karar verilmektedir. Laboratuvara gelen kan örneği ortalama 15-30 dakika arasında bir sürede santrifüj edilerek hücrelerinden ayrılır. Numune 15 dk dan önce, henüz pıhtılaşma olmaksızın santrifüj edilirse numunede sonradan fibrin oluşumuna neden olmaktadır. Oluşan fibrin de cihaz pipetleri tarafından aspire edilerek hem yanlış sonuçlara hem de cihazda tıkanıklıklara neden olmaktadır. Bazen cihazın pipetini fibrin tıkaması sonucunda sonraki birkaç hasta numunesi de bu olumsuzluktan etkilenebilmektedir. Fibrin içeren numunelerle hiçbir analiz çalışılamaz. Böyle bir numune olduğunda tekrar 10 dk 3000 devirde santrifüj edilir, berrak serum elde edilirse çalışılır. Bazı numunelerde ne kadar santrifuj edilirse edilsin fibrin oluşumu engellenememektedir. Böyle durumlarda istemi yapan hekim ile görüşülerek analizin yeni bir numune ile tekrarına karar verilir. Numune 15 dk dan önce henüz pıhtılaşma olmaksızın santrifüj edilirse numunede sonradan fibrin oluşumuna neden olmaktadır. Bazı analizler için hastanın mutlaka aç olması gerekmektedir. Lipid parametreleri (kolesterol, trigliserid, HDL-kolesterol, LDLkolesterol) için 10 12 saat açlık gerekir. Açlık kan glukozu, B 12 vitamini, AST ve ALT, demir, ALP, kan üre azotu, ürik asit, bilirubin, fosfat analizleri için 8 saatlik açlık gerekmektedir. 15 saatten fazla aç kalmak da test sonuçları açısından hatalara sebep olabilmektedir. Gerekli açlık / tokluk şartlarını sağlayamayan numuneler ancak istemi yapan doktorun isteği ile kabul edilir. Lipid parametreleri (kolesterol, trigliserid, HDL-kolesterol, LDL-kolesterol) için 10 12 saat açlık gerekir. Kanın özellikle santrifüj yapılmadan beklemesi ile glukoz düzeyleri düşmekte ve hemoliz oluşmaktadır. Bu yüzden kan alındıktan sonra mümkün olan en kısa sürede laboratuvara ulaştırılmalıdır. İdrar tahlili, miktarı en az 3 ml olan idrar numuneleri ile çalışılabilmektedir. Daha az miktarda idrar örneği kabul edilmez. Laboratuvara gelen idrar numuneleri zaman geçirmeden en fazla 1 saat içinde çalışılır. Bekleyen idrarda hücreler ve silendirler kaybolmakta, ph artmakta; glukoz, aseton, keton cisimleri, bilirubin ve ürobilinojen azalmaktadır. Bayan hastalarda ve poşet bağlayarak idrar örneği alınan bebek hastalarda (idrar numunelerine gaita Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 5
bulaşabileceği için idrar örneği verilmesinden önce kontaminasyonun engellenebilmesi için) temizlik yapılması önemlidir. Hastaya idrar kabı verilirken nasıl temizlik yapacağı ve idrar vereceği tarif edilir. İdrarda kontaminasyon görülürse tekrar numune istenir. Uygun olmayan numuneler için hasta poliklinikten gelmişse hastaya ulaşılması için kan alma birimine, servis hastası ise sorumlu hemşireye veya hekimine haber verilerek numune tekrarlanır. Numunelerin Santrifüj edilmesi Kan alımı sonrasında numune direk olarak güneş ışığı almayacak şekilde pıhtılaşma süreci bitene dek oda ısısında bekletilir. Bu süre genellikle 15-20 dakika kadardır. Bu süre sonrası serumun veya plazmanın santrifüj ile pıhtıdan ayrılması gerekir. Numune serum tüpünde 15 dk dan önce henüz pıhtılaşma olmaksızın santrifüj edilirse numunede sonradan fibrin oluşumuna neden olmaktadır. Şayet uzun süre santrifüj edilmeden bekletilirse bu taktirde serum glukoz düzeyleri azalacak ve daha bir çok parametre bu bekletilmeden etkilenecektir. Aynı şekilde tam kan, sitratlı tam kan, EDTA lı tam kan olarak uzun süre bekletilmesi, numunedeki elektrolit konsantrasyonlarında, enzimlerin aktivitesinde, hematoloji ve pıhtılaşma parametrelerinde çeşitli değişikliklere yol açabileceği için bundan da kaçınmalıdır. Santrifüj süresi ve hızı testlere göre değişiklik gösterebilir. Genel olarak biyokimyasal analizler ve hormon analizleri için kan 3000 rpm de 15 dakika santrifüj etmek yeterlidir. Santrifüj sonrası hemoliz görülen serumlar çalışılmaz. Hastadan tekrar kan alınması için kan alma birimi, acil veya servisler bilgilendirilir. İdrar mikroskopisi bakılacak ise sediment elde etmek için idrar örneği 2000 rpm 5 dakika santrifüj edilir. Kalite Kontrol Cihazları kullanarak yapılan analizlerden önce cihazların kontrolü ve her vardiyada en az iki seviyeli kontrol serumları verilerek "internal kalite kontrol" çalışmaları yapılır. Sonuçlar kabul edilebilir değerlerde ise hasta numuneleri çalışılmaya başlanır. Sonuçlar kabul edilebilir değerlerin dışında ise çalışma başlatılmaz ve gerekli kalibrasyon veya başka teknik girişimler yapılarak cihaz çalışmaya uygun hale getirilir. Laboratuvarımız iç kalite kontrollerine ek olarak, zorunlu olmadığı halde 2003 yılından beri dış kalite kontrol için Bio-Rad (Hercules, CA, USA) programına dâhildir. Bu programda üyesi olduğumuz eksternal kalite kontrol programının belirlediği takvim günlerinde program dâhilinde olan testler için eksternal kalite kontrol serumları hasta testleriyle birlikte çalışılır. Sonuçlar internet aracılığıyla ilgili kuruluşa gönderilir. Dünyanın her yerinden katılan tüm laboratuarlar içinde aynı lot numaralı kontrol malzemesini analiz eden ve sonuçları bu kuruluşa gönderenler bir grup oluştururlar. Hatta bu grup içinde aynı cihazı kullananlar veya aynı metodu kullananlar alt gruplar oluştururlar. Aynı gruptaki tüm laboratuvarlardan gelen sonuçların ortalaması alınır ve bireysel bizim laboratuvarımızın sonucu ile karşılaştırılması için kullanılır. Her test için SDI (standart sapma indeksi) hesaplanır. SDI 2'den daha az ise, seçilen test için laboratuvarımızın programa dâhil olan diğer laboratuvarlarla uyumlu olduğu anlaşılır. Örneğin +2 olması bizim sonucumuzun hedef ortalamadan 2 standart sapma yukarıda olduğunu göstermektedir. Her testin kabul edilebilir kalite değerlendirmesi için SDI, 2 'den daha düşük olmalıdır. Bu şekilde hem o metodu veya cihazı kullananlar arasındaki durumumuzu, hem de genel olarak o ay o testi doğru ölçüp ölçmediğimizi firma tarafından gönderilen karnemize göre anlayabiliyoruz. Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 6
Laboratuvarımız iç kalite kontrollerine ek olarak, zorunlu olmadığı halde 2003 yılından beri dış kalite kontrol için Bio-Rad (Hercules, CA, USA) programına dâhildir. Sonuç Onaylama Cihazlar tamamladığı analizlerin sonuçlarını otomatik olarak LİS'e gönderir. LİS de hastaların tüm sonuçları toplanır. Bu sonuçlar laboratuvar hekimi tarafından değerlendirilir, uygun bulunan sonuçlar onaylanır. Onaylanan sonuçlar HOS a atılır. Laboratuvar hekimi onay için uygun bulunmayan testler hakkında sorumlu teknisyenle görüşür ve hata kaynaklarını gözden geçirir. Hata olmadığına karar verir ise hastayı ve hekimini sözlü olarak bilgilendirerek sonucu onaylar. Laboratuvar hatası olduğuna karar verirse onay için uygun bulunmayan testler onaya uygun bulunana dek yeniden çalışılır. Veya numuneden kaynaklanan bir problem tespit ederse yeniden numune isteyebilir. Acil numuneler rutinden ayrı olarak hemen çalışılır ve analiz sonuçları bekletilmeden onaylanır. 11:30 dan sonra teslim edilen numunelere ait sonuçlar ise mutlaka aynı gün içerisinde sonuçlandırılır. Acil servis ve yoğun bakımdan gönderilen numuneler için kırmızı barkod yapıştırılır. Bu şekilde laboratuvar personeli acil çıkması gereken sonuç olduğunu anlar. Bu şekilde acil servisten ve yoğun bakım servislerinden kırmızı barkodla gönderilen numunelere ait testler en geç bir saat içinde sonuçlandırılır. Laboratuvarımızda çalışılan testlere ait sonuçlar hastane bilgi sistemi üzerinden ilgili hekiminin poliklinik bilgisayarından görüntülenebilmektedir. Ayrıca poliklinik sekreterleri hastalara sonuçlarını yazıcı çıktısı şeklinde verebilmektedirler. Hastalarımız sonuçlarını ayrıca http://www.hastane.duzce.edu.tr/lab/index.h tml adresinden sonuçlar sekmesini tıklayarak öğrenebilmektedirler. Laboratuvarımıza saat 11:30 a kadar teslim edilen numunelere ait sonuçlar laboratuvarda herhangi bir teknik arızanın olmaması durumunda en geç saat 14:30 da sonuçlandırılır. Panik Değer e ulaşan bir sonuç elde edilmişse, testi isteyen hekimle görüşülüp hastanın kliniği hakkında daha fazla bilgi alınır. Test sonucu hastanın kliniği ile örtüşüyorsa sonuç onaylanır. Hastanın kliniği ile örtüşmüyorsa analiz tekrarlanır. Tekrar sonucu yine panik değere ulaşıyorsa analiz süreci gözden geçirilerek hata kaynağı aranır. Hata kaynağı yok ise hastadan yeni numune alınarak analiz tekrarlanır. Test Sonuçlanma Süreleri Poliklinik ve servislerden laboratuvarımıza saat 11:30 a kadar teslim edilen numunelere ait sonuçlar laboratuvarda herhangi bir teknik arızanın olmaması durumunda en geç saat 14:30 da, saat Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 7
Venöz Kan Alımında Genel Kurallar Acil durumlarda günün her saatinde kan alınıp biyokimyasal testler bakılabilir. Ancak kural olarak tüm biyokimyasal testler bir gecelik (tercihen 12 saat, en az 8 saat) açlıktan sonra alınmalıdır. Pek çok testin tokluk kanından çalışılması ile farklı sonuçlar elde edilmektedir. Yiyecek alımı sonucu oluşan lipemi de yanlış değerlere yol açar. Bazı serum bileşenleri diürnal varyasyona bağlı olarak günün değişik saatlerinde aynı kişide dahi farklı çıkabilir. Bu farklılık uyku/uyanıklık, ışık/karanlık, stres, gıda alımı, aktivite ve postur gibi faktörlerin etkisiyle olur. Serum demir, ACTH, kortizol konsantrasyonları buna birkaç örnektir. Antikoagülan içeren vakumlu tüplere kan alımı sırasında kanın işaretli çizgiye kadar dolmasına özellikle dikkat edilmelidir. Yani kan akışı durana kadar tüp çekilmemelidir. Kan alındıktan sonra tüp yavaşça alt üst edilerek özenle karıştırılmalıdır. Kesinlikle çalkalama yapılmamalıdır. Kan alımı esnasında hasta yatar veya oturur pozisyonda olmalıdır. Özellikle prognoz izlenmesi için istenen testlerle ilgili kan numuneleri hastadan her zaman aynı pozisyonda alınmalıdır. İlaç tedavisinin sürdüğü durumlarda numunenin alınması sabah ilaç alımından önce yapılmalıdır. Hemolizden kaçınmak için mümkün olduğu kadar geniş iğne ucu seçilmelidir. Turnike kolda 30 saniyeden fazla kalmamalıdır. İğne damara girdikten sonra çözülmelidir. Enjektör ile kan alınıyorsa kanın tüpe basınçla boşaltılmasından kaçınılmalıdır. Vakumlu tüp hacmi kadar kanı kendisi vakumlayacaktır. Kan alımı şu sıra ile yapılmalıdır: Kan kültürü şişeleri Koagülasyon testleri için sitratlı tam kan tüpleri İlave madde içermeyen düz kan tüpleri Hematoloji testleri için EDTA lı tam kan tüpleri Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 8
Biyokimya Laboratuvarında Analiz için Kullanılan Numune Çeşitleri Serum (Sarı kapaklı jelli tüp) Tüpler içinde bulunan jel, santrifüj sonrasında serum ve kanın şekilli elemanları arasında fiziksel bir engel oluşturmakta, tüp çeperinde bulunan pıhtı aktivatörleri sayesinde serum pıhtılaşmasını hızlandırmaktadır. Genellikle 8 veya 8,5 ml kan alan tüpler kullanılır. Tüpler tamamen doldurulduğu takdirde 4 4,5 ml serum elde edilir. Bu da rutin biyokimya tetkikleri için genellikle yeterli miktardır. Kanın tüpün çeperindeki pıhtı aktivatörleriyle iyice temas etmesi için 5 6 kez yavaşça altüst edilmelidir, tüp kesinlikle çalkalanmamalıdır. Kanın tüpün çeperindeki pıhtı aktivatörleriyle iyice temas etmesi için 5 6 kez yavaşça altüst edilmelidir EDTA'lı tam kan (Mor kapaklı EDTA lı tüp) 2 ml tam kan mor kapaklı EDTA'lı tüplere alınır. Tüplerin içerisinde pıhtı oluşmaması için kan alınır alınmaz tüp 8-10 kez yavaşca alt üst edilerek karıştırılır. Çalkalama işleminden kesinlikle kaçınılmalıdır. işaretli çizgiye kadar kendiliğinden kan dolacaktır. Kan tam olarak tüp üzerindeki işaretli çizgiye kadar alınmamış veya tüpün içerisinde pıhtı oluşmuş ise yeniden numune alınmalıdır. Sitratlı tam kan (Mavi kapaklı sitratlı tüp) Kan örneği 9:1 oranında sodyum sitrat içeren mavi kapaklı tüplere alınır. Venöz kan alımı esnasında damara ilk seferde zorlamadan girilmeli, turnike çok sıkı olmamalıdır. Eğer kan yavaş ve zorlama ile geliyor ise diğer koldan tekrar doğru kan örneği alınmalıdır. Kan örneğinin sodyum sitrat ile karışabilmesi için tüpler işaretli çizgiye kadar tam olarak doldurulmalı ve 3-4 kez çok yavaşça altüst edilerek kanın antikoagülan ile tam teması sağlanmalıdır. Hemolizli numune kesinlikle kabul edilmemelidir. Koagülasyon testleri için alınan sitrat plazma örneği en geç 2 saat içerisinde test edilmelidir. Bu nedenle etiket üzerine numune alınış saati not edilmelidir. Kan alımı esnasında kanın işaretli çizgiye kadar doldurulmasına özellikle dikkat edilmelidir. Zaten tüpün vakumu bozulmamışsa tüpe iğne batırılınca Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 9
24 Saatlik İdrar Numunelerinin Toplanması 24 saatlik idrar toplanması ile ilgili pek çok yanlışlıklar yapılmaktadır. Öncelikle hastaya temiz ve en az 3 litrelik bir idrar toplama kabı verilmelidir. Analizi yapılacak parametrelerin stabilizasyonu için gerekli koruyucu maddeler (6N Hidroklorik asit) idrar toplamaya başlamadan önce toplama kabına konuldu ise mutlaka hastaya anlatılmalıdır. Bu idrar kabının içinde, yapacağımız analiz için koruyucu madde var. Sakın su zannedip dökmeyin şeklinde söylenmelidir. Ayrıca hastaya nasıl idrar toplayacağı iyi tarif edilmelidir: Yarın sabah yataktan kalktığında ilk idrarını tuvalete yapacaksın. 24 saat süresince idrarını bu kapın içine yapacaksın. Bu süre içinde idrar toplama kabı serin ve ışık görmeyen bir yerde duracak. Ertesi sabah yataktan kalktığındaki ilk idrarını da bu kaba yapıp aynı gün bize getireceksin şeklinde tarif edilmelidir. Ayrıca bu konuda laboratuvar teknisyenlerinin de dikkat edeceği hususlar vardır. Örneğin hasta iki ayrı kapta idrar getirdi ise veya verdiğimiz kabı doldurup başka bir kaba ihtiyaç duyup bu kaba da idrar yaptı ise bu idrarlar mutlaka tek bir kaba (dereceli silindir) boşaltılarak homojen hale getirilerek analiz için numune alınmalı ve hacmi ölçülmelidir. Aksi takdirde gece ıtrahı fazla olan bir analitin, hastanın gündüz idrarını koyduğu kaptan numune alarak analiz edip yanlış değerlendirmede bulunabilir veya idrar hacmini doğru değerlendiremeyebiliriz. Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 10
T E S T L E R 1. AÇLIK KAN ŞEKERİ Çalışma Yöntemi: Hekzokinaz (Kolorimetrik) Çalışma Zamanı: Her gün her saat. Numune Alma Zamanı: Rutinde 11:30'a kadar, Acil ise her gün her saat. Sonuç Verme Zamanı: Aynı gün 14:30, Acil 45 dakika Referans Aralık: Yetişkin: 70 110 mg/dl, Prematür: 20-60 mg/dl, Yenidoğan: 30 60 mg/dl, <1yaş: 50 80 mg/dl Çocuk: 60 100 mg/dl Klinik Fayda: Diabetes Mellitus ve hipoglisemi tanı ve takibinde yararlıdır. Numune Red Gerekçesi: 8-12 saatlik açlık olması gerekir. Serumu ayrılmadan 30 dakikadan uzun beklemiş numune, hemoliz. 3. GLUKOZ TARAMA TESTİ (50 g) Çalışma Yöntemi: Hekzokinaz (Kolorimetrik) Çalışma Zamanı: Resmi tatiller hariç her gün Numune Alma Zamanı: Hastalara teste başlamadan 3 gün öncesinden en az 150 g/gün karbonhidrat içeren normal bir beslenme önerilir. Yükleme için 50g glukoz ılık suda çözülür, içine limon sıkılabilir ve 5 dakikada hastaya içirilir. İçimi takip eden 1. saatin sonunda kan örneği alınır. Sonuç Verme Zamanı: Aynı gün 14:30 da Referans Aralık: 1. saat değeri <140 mg/dl Klinik Fayda: Gestasyonel DM taramasında yardımcıdır. Numune Red Gerekçesi: Hastanın yüklemeyi uygun şekilde yapamaması, kan alma saatlerine uyulmaması, kusma, yükleme süresince su haricinde sıvı alımı, gıda alımı, sigara içilmesi, 24-28. hafta dışındaki gebeler, 30 dakikadan uzun beklemiş numune, hemoliz 2. TOKLUK KAN ŞEKERİ Çalışma Yöntemi: Hekzokinaz (Kolorimetrik) Çalışma Zamanı: Resmi tatiller hariç her gün Numune Alma Zamanı: Önce açlık kanı alınır, sonra yemekten 2 saat sonra kan alınır. Sonuç Verme Zamanı: Aynı gün 14:30 da Referans aralık: 2. saat değeri < 140 mg/dl Klinik Fayda: Şüpheli DM tanısında, DM'li hastaların takibinde yararlıdır. Numune Red Gerekçesi: Uygun saatte alınmamış numune, Serumu ayrılmadan 30 dakikadan uzun beklemiş numune, hemoliz Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 11
4. ORAL GLUKOZ TOLERANS TESTİ 75/100 g (OGTT) Çalışma Yöntemi: Hekzokinaz (Kolorimetrik) Çalışma Zamanı: Resmi tatiller hariç her gün Numune Alma Zamanı: Hastalara teste başlamadan 3 gün öncesinden en az 150 g/gün karbonhidrat içeren normal bir beslenme uygulanır. Hastalardan açlık numuneleri alındıktan sonra 75 g veya 100 g glukoz bir bardak ılık suda çözülüp 10 15 damla limon sıkılıp 5 dakikada içirilir. 75g yükleme: Açlık, 2. saat (reaktif hipoglisemi tanısı için yüklemelerde 1, 2, 3, 4, 5. saatlerde numune alınır.) 100g yükleme: Açlık, 1. saat, 2. saat, 3. saat kan numuneleri alınır. Çocuklarda yükleme: 1.75 g/kg (maksimum 50 g) olarak ayarlanır. Sonuç Verme Zamanı: Aynı gün 14:30 da Referans Aralık: 75g yükleme 2. saat değeri < 140 mg/dl 100g yükleme Açlık : <95 mg/dl 1. saat : <180 mg/dl 2. saat: <155 mg/dl 3. saat: <140 mg/dl Klinik Fayda: Gizli, şüpheli DM olanlarda, Glukoz tarama testi bozuk gebelerde, gestasyonel DM tanısında ve reaktif hipoglisemi tanısında yararlıdır Numune Red Gerekçesi: Hastanın yüklemeyi uygun şekilde yapamaması, kan alma saatlerine uyulmaması, kusma, yükleme süresince su haricinde sıvı alımı, gıda alımı, sigara içilmesi, 30 dakikadan uzun beklemiş numune, hemoliz 5. HbA lc (GLUKOZİLE HEMOGLOBİN) Çalışma Yöntemi: Türbidimetrik inhibisyon immunassay Numune Alma Zamanı: Mesai günü 11:30 a kadar Sonuç Verme Zamanı: Mesai günü 14:30 da Numune türü: Tam Kan Numune Kabı: Mor Kapaklı Tüp Referans Aralık: 2,0 6,0 Klinik Fayda: DM takibinde yardımcıdır. Numune Red Gerekçesi: Pıhtılı kan 6. ÜRE Çalışma Yöntemi: Üreaz (enzimatik) metod Çalışma Zamanı: Her gün her saat Numune Alma Zamanı: Her gün her saat Sonuç Verme Zamanı: Rutin 14:30, acil 45 dakika Referans Aralık: Yetişkin: 10 50 mg/dl, Çocuk: 12 35 mg/dl, Yenidoğan: 8 25 mg/dl, Klinik Fayda: Akut-kronik böbrek yetmezliği, dehidratasyon, şok, kanama, konjestif kalp yetmezliği, glomerüler ve tübüler hastalıklar, üreter, mesane, üretra tıkanıklıkları, prostat hiperplazisi durumlarında artar. Aşırı kusma, ishal, düşük protein alımı ve şiddetli karaciğer hastalıklarında azalır. Numune Red Gerekçesi: Hemoliz PANİK DEĞER: Üre= BUN x 2,14 formülü ile BUN (Kan Üre Azotu) hesaplanabilir. Sağlıklı kişilerde BUN/Kreatinin oranı 10-20 arasındadır. 7. KREATİNİN Çalışma Yöntemi: Jaffe - metodu (Kolorimetrik) Çalışma Zamanı: Her gün her saat Numune Alma Zamanı: Her gün her saat Sonuç Verme Zamanı: Rutin 14:30, acil 45 dakika Referans Değerler Erkekte Kadında 0.7-1.3 mg/dl 0.9-1.5 mg/dl Klinik Fayda: Böbrek fonksiyon bozukluğu (kreatin yüksekliği ancak böbrek fonksiyonunun %50 si bozulunca oluşur, hafif ve orta derecede böbrek yetmezliklerinde BUN/Kreatinin oranı daha anlamlıdır), kas hastalıkları, diyetle fazla kırmızı et tüketimi durumlarında artar. Numune Red Gerekçesi: Hemoliz Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 12
8. ÜRİK ASİT Çalışma Yöntemi: Enzimatik/Kolorimetrik Numune Alma Zamanı: Mesai günü 11:30 a kadar Sonuç Verme Zamanı: Mesai günü 14:30 da Referans Aralık: Erkek: 3,6 7,7 mg/dl Çocuk: 2,0 5,0 mg/dl Kadın: 2,5-6,8 mg/dl Klinik Fayda: Aşırı sentez (gut), nükleoprotein yıkımının artması (lösemi, multiple myelom, polisitemi, kemoterapi, hemolitik anemi), salisilat ve bazı ilaç kullanımı, metabolik asidoz, diyet, Lesch Nyhan sendromu gibi durumlarda artar. Numune Red Gerekçesi: Hemoliz 10. ALBUMİN Çalışma Yöntemi: Bromocresol gren (BCG) / (Kolorimetrik) Numune Alma Zamanı: Mesai günü 11:30 a kadar Sonuç Verme Zamanı: Mesai günü 14:30 da Numune kabı: Sarı Kapaklı Tüp Referans Aralık: 3,5 5 mg/dl Klinik Fayda: Dehidratasyonda artar, karaciğer hastalıkları, glomerulonefrit, malabsorbsiyon, yanık durumlarında azalır. Albumin negatif akut faz reaktanıdır ve akut ve kronik inflamatuar durumlarda azalır. Numune Red Gerekçesi: Hemoliz 9. TOTAL PROTEİN Çalışma Yöntemi: Biüret/Kolorimetrik Referans Aralık: 6,1 7,9 mg/dl Klinik Fayda: Dehidratasyon, monoklonal veya poliklonal gamapatilerda artar. Protein kaybının artması (Kanama, yanıklar, gastrointestinal sistem yoluyla kayıp, nefrotik sendrom), Protein yıkımının artması (yüksek ateş, enflamasyon, hipertiroidi, kronik hastalıklar, malignite), Protein sentezinin azalması (Diyette protein kısıtlaması, karaciğer hastalığı) gibi durumlarda azalır. Numune Red Gerekçesi: Hemoliz 11. ALKALEN FOSFATAZ (ALP) Çalışma Yöntemi: p-nitrophenil fosfat / Kolorimetrik Referans Aralık: 38 126 u/l ( İnfant, çocuk ve adolesan dönemde hızlı kemik büyümesine bağlı olarak ALP değerleri yüksek çıkabilir.) Klinik Fayda: Patolojik yüksekliğinin en sık sebebi kemik ve hepatobilier hastalıklardır. Ayırıcı tanıda 5 Nükleotidaz bakılır. Yüksekse hepatobiliyer hastalık, değilse kemik hastalığı düşünülür. Pek çok ilaç ve kırık iyileşmesi, hiperparatiroidizm gibi artmış kemik oluşumu durumları da ALP düzeyini yükseltebilir. Fizyolojik olarak çocuklarda hızlı büyüme döneminde (kemik kaynaklı) ve gebelikte son trimestrde (plasenta kaynaklı) yükselir. Numune Red Gerekçesi: Hemoliz Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 13
12. ALANİN AMİNO TRANSFERAZ (ALT, SGPT) Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Çalışma Zamanı: Her gün her saat Numune Alma Zamanı: Her gün her saat Sonuç Verme Zamanı: Rutin 14:30, acil 45 dakika Numune Kabı: Sarı Kapaklı tüp Referans Değerler Erkeklerde Kadında 10-28 U/L 10-40 U/L Klinik Fayda: Yükselmiş ALT düzeyleri daha çok obesiteden (özellikle erkeklerde) ve alkol kullanımından kaynaklanır. ALT, body mass indexi ile ilişkili olmasına rağmen abdominal yağ birikimi ile doğrudan ilişkilidir. Akut karaciğer hücre nekrozu, ağır şok, sağ kalp yetmezliği, akut anoksi (status astmatikus), karaciğere travma durumlarında da serum aktivitesi artar. Viral hepatitin kronikleşmesinin takibinde de kullanılır. Vitamin B 6 eksikliğinde azalabilir. Numune Red Gerekçesi: Hemoliz 13. ASPARTAT AMİNO TRANSFERAZ (AST, SGOT) Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Çalışma Zamanı: Her gün her saat Numune Alma Zamanı: Her gün her saat Sonuç Verme Zamanı: Rutin 14:30, acil 45 dakika Referans Değerler Erkekte Kadında 13-35 U/L 15-40 U/L Klinik Fayda: Akut hepatitler, akut karaciğer hastalığı, miyokard enfarktüsü, perikardit, miyokardit ve iskelet kası hastalıklarında yükselir. Kas içi enjeksiyon, orta düzeyde egzersiz yapmak veya hepatotoksik pek çok ilaç serumda AST aktivitesinin yükselmesine neden olur. AST ın aşırı yükselmesi hastalığın ağırlığını ve organ hasarını gösterir. Erişkinde karaciğere travma durumunda 24 saatte AST pik yapar, 4 gün içinde de normale döner. Vitamin B 6 eksikliğinde ve üremide azalabilir Numune Red Gerekçesi: Hemoliz AST/ALT oranı: AST/ALT oranı sağlıklı kişilerde 0.7 1.4 arasında değişir. Karaciğer hücre nekrozu, kolestatik veya obstrüktif sarılık, kronik hepatit, alkolik hepatit, ilaca bağlı karaciğer hasarı ve miyokard enfarktüsünde AST ALT den daha fazla yükselir. Viral hepatitte ve kronik hepatitte ALT daha fazla yükselir. AST daha yüksekse kötü prognoza işarettir. Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 14
14. AMİLAZ Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Çalışma Zamanı: Her gün her saat Numune Alma Zamanı: Her gün her saat Sonuç Verme Zamanı: Rutin 14:30, acil 45 dakika Referans Aralık: Serumda (37 o C de) 30-130 U/L Klinik Fayda: Akut pankreatitte, kronik pankreatitte, her hangi bir karın içi inflamatuar olayda, parotitte, intestinal obstrüksiyon ve infarktta, ektopik gebelikte, safra yolu hastalıklarında, diyabetik ketoasidozda, pankreatik kist ve pseudokist durumlarında, peritonitte, makroamilazemide, renal yetmezlikte, ERCP sonrası, abdominal travma ve postoperatif durumlarda serum amilaz düzeyleri yüksek çıkar. Akut pankreatitte klinik semptomlardan 2-12 saat sonra yükselmeye başlar, 12-72 saatte pik yapar ve 3-5 günde normale döner Numune Red Gerekçesi: Hemoliz PANİK DEĞER: >500 U/L 16. LAKTAT DEHİDROGENAZ ( LDH) Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Çalışma Zamanı: Her gün her saat Numune Alma Zamanı: Her gün her saat Sonuç Verme Zamanı: Rutin 14:30, acil 45 dakika (Saklama koşulları açısından LDH özellikli bir parametredir. Çünkü oda sıcaklığında buzdolabındakinden ve dondurucudakinden daha stabil olan tek parametredir). Referans Aralık: Erişkin: 98-196 U/L Çocuk: 180-360 U/L Klinik Fayda: LDH tüm hücrelerde bulunduğundan akut miyokard enfarktüsü, konjestif kalp yetmezliği, kardiyovasküler cerrahi müdahale, miyokardit, musküler distrofi, kas travması, megaloblastik anemi, hemolitik hastalıklar ve karaciğer parankim hastalıkları gibi pek çok doku ve organ patolojisinde yükselebilir. AMI nde 2. gün yükselmeye başlar, 7-12 gün sonra ancak normal seviyeye iner. Numune Red Gerekçesi: Hemolizli numune 15. GAMA GLUTAMİL TRANSFERAZ (GGT) Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Referans Aralık: Erkek Kadın 10-35 U/L 8-25 U/L Klinik Fayda: Akut hepatitlerde diğer enzimlerden daha az yükselir, ancak daha geç düştüğü için iyileşmeyi takipte kullanılır. Kronik aktif hepatitte diğer enzimlerden daha fazla yükselir. Siroz ve yağlı karaciğerde diğer enzimlerle paralel yükselir. Tıkanma sarılığında ise ALP den daha kısa sürede ve daha çok yükselir. Aşırı alkol kullanımının da hassas bir göstergesidir. Numune Red Gerekçesi: Hemolizli numune. 17. TOTAL KOLESTEROL Çalışma Yöntemi: Enzimatik (kolorimetrik) Referans Aralık: 130 200 mg/dl Aynı bireyde 1 ay sonra alınan serum örneğinde bireysel varyasyon %6 civarındadır. Ayrıca mevsimsel farklılıklar olabilir, kışın ölçülen kolesterol yazın ölçülenden daha yüksektir. Klinik Fayda: Ailesel hiperkolesterolemiler, koroner kalp hastalığı, obstrüktif karaciğer hastalığı, sekonder hiperkolesterolemi, primer biliyer siroz, nefrotik sendrom, kronik renal yetmezlik, Chushing sendromu, tip 2 diyabet, hipotiroidizm, obezite, gebelik, glikojen depo hastalıkları, kolesterolden zengin beslenme durumlarında artar. Numune Red Gerekçesi: Hemoliz Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 15
18. HDL KOLESTEROL Çalışma Yöntemi: Homojen kolorimetrik enzim testi Referans Aralık: 40-60 mg/dl Klinik Fayda: Koroner arter hastalığı, lipid metabolizması bozuklukları, DM, obezite, hipertansiyon gibi hastalıkların takibinde önemlidir. Numune Red Gerekçesi: Hemoliz 19. TRİGLİSERİT Çalışma Yöntemi: Enzimatik (kolorimetrik) Numune Alma Zamanı: Mesai Günü 11:30'a kadar (12 Saatlik sabah açlığı gereklidir) Referans Aralık: E: 40-160 mg/dl K: 35-135 mg/dl Biyolojik ve analitik varyasyonlar nedeniyle klinik karara varmak için en az 2 seri numune ile TG bakılmalıdır. Klinik Fayda: Obezite, bozulmuş glukoz toleransı, tip 2 diabet, hiperürisemi, viral hepatit, alkolizm, biliyer siroz, biliyer obstruksiyon, nefrotik sendrom, kronik renal yetmezlik, Cushing Sendromu, gebelik, glikojen depo hastalıkları, stres gibi durumlarda hipertrigliseridemi olur. Özellikle kadınlarda trigliserid yüksekliği kardiyovasküler hastalıklar için risk faktörüdür. Pankreatit ve karın ağrısının değerlendirilmesinde, belirli hiperlipidemilerin tanı ve tedavisinde TG ölçümü önemlidir. Klinik pratikte yüksek TG düzeyleri genellikle metabolik sendromun bir komponentidir. Numune Red Gerekçesi: Hemolizli numune. 20. LDL KOLESTEROL Çalışma Yöntemi: Homojen kolorimetrik enzim testi ile direkt ölçülebilir veya T. Kolesterol, HDL ve Trigliserid değerlerinden hesaplanabilir (Friedewald formulü) LDL= Total Kolesterol - ( HDL + Trigliserid/5) Bu yüzden LDL istenen hastaların test isteklerinde HDL, total kolesterol, trigliserit de işaretlenmişse ayrıca kit harcanmadan hesaplanabilir. Referans Aralık: 50 130 mg/ dl Klinik Fayda: Koroner arter hastalığı, lipid metabolizması bozuklukları, DM, obezite, hipertansiyon gibi hastalıkların takibinde önemlidir. Numune Red Gerekçesi: Aşırı hemoliz 21. TOTAL BİLİRUBiN Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Çalışma Zamanı: Her gün her saat, Yenidoğan her gün her saat Sonuç Verme Zamanı: Rutin 14:30, Yenidoğan 45 dakika Referans Aralık: Kordon kanı Yenidoğan 0-1 günlük Yenidoğan 1-2 günlük Yenidoğan 3-5 günlük Erişkin 2.0 mg/dl 8.0 mg/dl 12 mg/dl 16 mg/dl 1.5 mg/dl Klinik Fayda: Karaciğer ve safra yolu hastalıklarında, hemolitik anemilerde, fizyolojik sarılıkta artar. Numune Red Gerekçesi: Oda ısısında ve ışıkta 30 dakika beklemiş numune, hemoliz Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 16
22. DİREK BİLİRUBiN Çalışma Yöntemi: Sülfanilik Asid yöntemi Referans Aralık: Yetişkin: 0-0,2 mg/dl, ( < 1 ay): 0 2,0 mg/dl Klinik Fayda: Hepatobiliyer tıkanıklık (taş veya tümör), Dubin Johnson ve Rotor Sendromunda artar. Numune Red Gerekçesi: Oda ısısında ve ışıkta 30 dakika beklemiş numune, hemoliz İndirek Bilirubin = Total Bilirubin - Direk Bilirubin 24. TOTAL DEMİR BAĞLAMA KAPASİTESİ (TIBC) Çalışma Yöntemi: Hesaplamalı test. TIBC= UIBC + Serum Demir Değeri (TIBC istenen hastaların test isteklerinde UIBC ve demir de işaretlenmelidir) Referans Aralık: 250-425 µg/dl Klinik Fayda: Oral kontraseptif kullanımı, hipokromik anemi, akut hepatit ve gebelikte artar. Kronik infeksiyon, inflamasyon, talasemi, siroz, nefroz, malignite, hipertroidide azalır. Numune Red Gerekçesi: Hemolizli numune 23. DEMİR Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik yöntem Referans Aralık: Çocuk 50-120 µg/dl Erişkin kadın 50-170 µg/dl Erişkin erkek 65-175 µg/dl Klinik Fayda: Hepatit, aşırı demir alımı, oral kontraseptif kullanımı, pernisiyöz, aplastik ve hemolitik anemi, hemokromatozis, talasemi, akut lösemi gibi durumlarda serum demir seviyesi artar. Demir eksikliğinin en sık nedeni demir eksikliği anemisidir. Enfeksiyonlar, mensturasyon, gebelik, enflamasyon, miyokard enfarktüsü ve malignite de diğer demir eksikliği sebepleridir. Numune Red Gerekçesi: Hemolizli numune. 25. UNSATURE DEMİR BAĞLAMA KAPASİTESİ (UIBC) Çalışma Yöntemi: Ferro-zine ile doğrudan tayin (Kolorimetrik) Numune Alma Zamanı: Mesai Günü 11:30'a kadar Referans Aralık: 80-310 µg/dl Klinik Fayda: Transferrin'in demir bağlama kapasite rezervini gösterir. Numune Red Gerekçesi: Hemolizli numune % Transferin saturasyonu = Serum Demir değeri / TIBC x 100 Serum demir seviyeleri sabahleyin pik gösterirken öğleden sonra en alt seviyelere düşmekte ve bu durum gece çalışanlarda tersine dönmektedir. Sirkadien varyasyon başlıca retikülo endotelyal sistemden demirin serbest hale geçiş hızındaki farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Bu yüzden hastadan sabah kanı alınmalıdır. Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 17
26. FOSFOR Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik (Amonyum Molibdat) Referans Aralık: 2.5-5.0 mg/dl Klinik Fayda: Böbrekte tübüler geri emilimin artması (hipoparatiroidi, orak hücreli anemi, hipertiroidi, D vitamini fazlalığı, büyüme hormonu yüksekliği), aşırı hücre yıkımı (kemoterapi, yaralanmalar, hipertermi, hipoksi), aşırı fosfor yüklenmesi (kan transfüzyonu, hiperalimantasyon, yüksek fosforlu maddelerin alınması), D vitamini eksikliği dışındaki bazı hipokalsemi durumları, renal yetmezlik, magnezyum eksikliği gibi durumlarda serum fosfor düzeyleri yükselir. Bağırsaktan absorbsiyon azalması (malabsorbsiyon, D vitamini eksikliği, malnutrisyon, ishal, kusma, fosfat bağlayıcı antiasid kullanımı), böbrek ve barsak yoluyla atılımın artması (diüretik kullanımı, renal tübüler defektler, hiperparatiroidizm, idiopatik hiperkalsiüri, hipokalemi, hipomagnezemi, diyaliz, primer hipofosfatemi, akut gut hastalığı), hücre içine fosfor kayması (insülin kullanımı, anabolik steroidler, androjenler, epinefrin ve glukagon verilmesi, alkolizm, diyabet, asidoz, solunumsal alkaloz) gibi durumlarda serum fosfor düzeyi azalır. Numune Red Gerekçesi: Hemolizli, ikterik numune. Diürnal varyasyon gösterir, açlık/tokluk durumundan etkilenir. Bu yüzden sabah aç karına hemolizsiz kan alınmalıdır. Hemoliz analizi bozar. Kan alındıktan hemen sonra, en geç 1 saat içinde serum ayrılmalıdır. Aksi taktirde eritrositlerdeki fosfataz aktivitesi ile fosfat miktarı artar. Egzersiz ve turnikenin uzun süre bağlı kalması da analizi bozar. Mevsimsel varyasyon da gösterir, Mayıs ve Haziran da en yüksek, kışın ise en düşük düzeydedir. Kadınlarda menapozun ilk dekadında hafif artar. Doğurganlık çağındaki kadınlarda mensturasyon sırasında düşük düzeylerdedir 27. KALSİYUM Çalışma Yöntemi: Schwarzenbach ile o- cresolphthalein komplekson yöntemi Çalışma Zamanı: Her gün her saat Numune Alma Zamanı: Her gün her saat Sonuç Verme Zamanı: Rutin 14:30, acil 45 dakika Referans Aralık: 0-10 gün 7.6-10.4 mg/dl 10 gün-2 yaş 9.0-11.0 mg/dl 02-12 yaş 8.8-10.8 mg/dl 12-18 yaş 8.4-10.2 mg/dl 18-60 yaş 8.6-10.0 mg/dl 60-90 yaş 8.8-10.2 mg/dl 90 yaş üstü 8.2-9.6 mg/dl Klinik Fayda: Hiperparatiroidizm, kemiğin malin hastalıkları (veya kemiğe metaztaz yapmış tümörler), diğer malin tümörler (akciğer squamöz hücreli karsinom, renal hücreli kanser, karaciğer safra kesesi, pankreas, özefagus kanserleri), polisitemia vera, feokromasitoma, sarkoidoz, D vitamini intoksikasyonu, tirotoksikoz, akromegali gibi durumlarda serum total kalsiyum düzeyi artar. İdiyopatik, cerrahi veya konjenital hipoparatiroidizm, pseudohipoparatiroidizm, D vitamini eksikliği, kronik böbrek yetmezliği, magnezyum eksikliği gibi durumlarda serum total kalsiyum düzeyi azalır. Serum kalsiyum konsantrasyonu 6 mg/dl den aşağı düşerse tetani görülebilir. Serum total kalsiyum seviyesi normal olmasına rağmen hem solunumsal hem de metabolik alkalozda iyonize kalsiyum düzeyindeki azalmaya bağlı olarak tetani görülebilir Numune Red Gerekçesi: Hemolizli veya ikterik numune En düşük serum düzeyleri gece saat 02.00 04.00 arası, en yüksek serum düzeyi ise 20.00 de ölçülür. Serum kalsiyum düzeyleri yaşla değişir. 15 dakika ayakta durmak kalsiyum düzeyinde %4-7 oranında bir yüksekliğe sebep olur. Serum protein konsantrasyonundaki 1 g/dl lik bir değişiklik serum kalsiyum konsantrasyonunda 0.8 mg/dl lik değişime neden olur. Bu yüzden doğru yorum yapabilmek için kalsiyumla birlikte serum protein analizi de yapılıp, her 1 gr/dl albumin azalmasına karşılık 0.8 mg/dl kalsiyuma ekleme yapılarak düzeltilmelidir. Kalsiyum tayini için kan egzersiz yapmaksızın aç karnına alınmalıdır. Kan almak için turnike 1 dakikadan daha uzun süre bağlı kalmamış olmalıdır. Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 18
28. SODYUM Çalışma Yöntemi: İyon selektif Çalışma Zamanı: Her gün her saat Numune Alma Zamanı: Her gün her saat Sonuç Verme Zamanı: Rutin 14:30, acil 45 dakika Referans Aralık: 135-145 meq/l Klinik Fayda: Terleme, kusma, hiperpne, ishal, ADH etkisizliği, ozmotik diürez gibi sıvı kaybı görülen durumlarda ve hiperaldosteronizm, Cushing Sendromu, aşırı serum fizyolojik verilmesi gibi sodyum fazlalığı durumlarında serum sodyumu artar. Aşırı terleme, uzun süreli kusma, ishal, tuz kaybettirici enteropatiler, uygunsuz diüretik kullanımı, Addison, metabolik asidoz, ozmotik diürez gibi sodyum kaybı durumlarında ve ödem, kalp yetmezliği, kontrolsüz diyabet, siroz, nefrotik sendrom, uygunsuz ADH sendromu gibi sıvı fazlalığı durumlarında serum sodyumu azalır. Numune Red Gerekçesi: Hemolizli numune Her 100 mg/dl glukoz yüksekliğinin 1.7 meq/l sodyum düşüklüğüne yol açacağı bilinmelidir. 29. KLORÜR Çalışma Yöntemi: İyon selektif Çalışma Zamanı: Her gün her saat Numune Alma Zamanı: Her gün her saat Sonuç Verme Zamanı: Rutin 14:30, acil 45 dakika Acil durumlar dışında açlık kanında çalışılmalıdır. Çünkü yemekten sonra hafif bir azalma olur. Referans Aralık: 100 110 mmol/l Klinik Fayda: Dehidratasyon, renal tubuler asidoz (hiperkloremik metabolik asidoz), akut böbrek yetmezliği, diabetes insipitus, adrenokortikal hipofonksiyon, salisilat zehirlenmesi, respiratuvar alkaloz, diyetle fazla klor alımı, tedavi amacıyla aşırı serum fizyolojik verilmesi gibi durumlarda serum klor düzeyi yükselir. Tuz kaybettiren nefrit, metabolik asidoz, kusma, sürekli gastrik sekresyon, ekstrsellüler sıvı hacmi artması, yanık, aşırı terleme, Addison krizi gibi durumlarda serum klor düzeyi azalır. Numune Red Gerekçesi: Hemolizli numune 30. POTASYUM Çalışma Yöntemi: İyon selektif Çalışma Zamanı: Her gün her saat Numune Alma Zamanı: Her gün her saat Sonuç Verme Zamanı: Rutin 14:30, acil 45 dakika Turnikenin uzun süre bağlı kalması potasyum değerini yükseltir. Trombosit ve lokosit sayısının yüksek olması da yanlış olarak potasyum düzeyinin yüksek çıkmasına neden olur. Referans Aralık: 3.5-5.0 mmol/l Klinik Fayda: Potasyumlu mayi infüzyonu, tümör lizis sendromu, tuz kaybettiren konjenital adrenal hiperplazi, diüretik kullanımı, böbrek yetmezliği, asidoz, Addison Hastalığı gibi total vucut kalsiyumunun arttığı durumlarda ve dehidratasyon, diyabetik ketoasidoz, hemolitik hastalık, aşırı kas faaliyeti, trombositoz, lokositoz, insülin eksikliği gibi hücre içi potasyumun hücre dışına kaydığı durumlarda serum potasyum düzeyleri artar. Diyabette insülin tedavisi ile hücre içine glukozla birlikte su ve potasyum girmesi sonucu, respiratuvar alkalozda ise H + iyonları hücreden dışarı çıkarken, K + iyonları hücre içine girdiği için serum potasyumunu azaltır. Kusma, ishal, barsak fistülleri, renal tübüler asidoz, diüretik tedavisi, aşırı terleme, kistik fibroz, geniş yanıklar gibi durumlarda da potasyum kaybı olduğu için serum potasyumu azalır. Numune Red Gerekçesi: Hemolizli numune Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 19
31. ANTİ-STREPTOLİZİN O (ASO) Çalışma Yöntemi: İmmunoturbidimetrik Referans Aralık: 0-200 lu/ ml Klinik Fayda: A grubu B hemolitik streptekoklara bağlı gelişen hastalıklarda 1. haftadan sonra artmaya başlar. 3 6 hafta sonra en yüksek düzeye ulaşır ve 6 8 hafta sonra düşmeye başlar. Kronik karaciğer hastalarında, multipl miyelomlu, hipergammaglobulinemili hastalarda ASO titreleri yanlış yüksek bulunur. C ve G grubu streptokoklar da streptolizin O antijenine sahiptir. Numune Red Gerekçesi: Hemolizli numune 33. ROMATOİD FAKTÖR (RF) Çalışma Yöntemi: İmmunoturbidimetrik Referans Aralık: 0 30 IU/mL Klinik Fayda: Romatoid artrit ve bazı inflamatuvar durumlarda artabilir. Numune Red Gerekçesi: Hemolizli numune 32. C- REAKTİF PROTEİN (CRP) Çalışma Yöntemi: İmmunoturbidimetriik Referans Aralık: 0-0,5 mg/dl Klinik Fayda: İnfeksiyon, doku hasarı ve hücresel nekrozda artar. Tekrarlanan ölçümleri Romatoid Artrit, Lupus gibi inflamatuar hastalıkların takibinde yararlıdır. Numune Red Gerekçesi: Hemolizli numune 34. TROPONİN I (TnI) Çalışma Yöntemi: Kemilüminesans Çalışma Zamanı: Her gün her saat Numune Alma Zamanı: Her gün her saat Sonuç Verme Zamanı: Rutinde aynı gün 14:30, acilde 45 dakika Referans Aralık: <0,01 ng/ml Klinik Fayda: Akut koroner sendromda 2-6 saat içerisinde serumda yükselir. Numune Red Gerekçesi: Hemoliz Biyokimya Laboratuvarı Rehberi 20