Haritacılık Bilim Tarihi Tanışma - Giriş, Tanım ve Kavramlar - 2 Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ GEOMATİK MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ JDF901 Haritacılık Bilim Tarihi Sunu 2 http://jeodezi.karaelmas.edu.tr/linkler/akademik/marangoz http://geomatik.beun.edu.tr/marangoz/ /marangoz.htm http://jeodezi.karaelmas.edu.tr/fukal
HARİTACILIK BİLİM TARİHİ - DERS İÇERİĞİ Tanışma - Giriş, Tanım ve Kavramlar 1 ve 2 Dünya Haritacılık Tarihi Haritacılığın Tarihçesine Giriş Eski Çağlarda Haritacılık Türk Haritacılık Tarihi 800-1895 Yılları Arasındaki Çalışmalar Modern Türk Haritacılığı Ürünler Haritacılık Tarihinde Önemli Bilim İnsanları, Yaptıkları Uygulamalar, Kurumlar, Yayınlar Öğrenci Seminer Sunumları Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 2
HARİTA KAVRAMI Harita, fiziksel gerçekliğin (yeryüzü veya diğer gezegenlerin tamamının veya bir bölgesinin) bir düzleme belirli bir ölçek dahilinde küçültülmüş, objelerin birbirleri ile olan ilişkileri korunarak, genelleştirilmiş, açıklamalarla tamamlanmış, matematiksel kurallarla izdüşüm gösterimi olarak tanımlanan bir bilgi iletişim aracıdır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 3
HARİTANIN ÖNEMİ En basit anlamda harita; arazinin belirli bir ölçeğe göre küçültülerek, kağıt üzerinde gösterilmesi olarak tanımlanır. Günlük hayatta yapacağımız işlerde çoğunlukla haritaya ihtiyaç duyarız. İnşaat işlerinde, planlamada, turizm, güvenlik, sosyoloji vb. bir çok alanda haritalara ihtiyaç duyarız. Bir başka deyişle haritalar günlük yaşantımızı kolaylaştıran önemli objelerden biridir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 4
HARİTANIN YARARLARI Haritanın bir estetik, bir güzellik sembolünün ve araziyi doğru olarak temsil etmesinin yanında bir haritanın bir çok proje çalışmalarında altlık olarak kullanılması, bir çok işlemlerde el atılan ilk gereksinimlerden biri olması ve haritasız hiçbir teknik projenin yapılamaması ve yürütülememesi haritanın ne denli önemli bir araç olduğunu göstermektedir. Yurt savunması ve güvenliğin sağlanması, Sınır anlaşmazlıklarının çözümlenmesi, Kadastro, Çevre Düzeni Planı yapılması, Baraj yerlerinin seçimi, su altında kalacak ve sulanacak alanın ve parsellerin saptanması, Kara ve demiryolu güzergahlarının seçiminde ve yapımında, Hava alanlarının yer seçiminde Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 5
HARİTALARIN SINIFLANDIRILMASI Genel Haritalar Atlaslar, Topoğrafik, Deniz, Uçuş Özel Haritalar Jeolojik, Hidrografik, Askeri, Nüfus, Yerleşim, Sosyoekonomik Konularına Göre Haritalar Siyasi Haritalar Fiziki Haritalar Topoğrafik Haritalar (Yeryüzü doğal biçimini belirleyen) Tematik Haritalar (İklim, toprak, trafik, orman, şehir vb.) Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 6
SİYASİ HARİTALAR Dünya üzerindeki ülkelerin sınırlarını, komşularını, ülkeler içindeki idari bölünüşlerini gösteren haritalardır. Bazı durumlarda İdari Harita olarak da isimlendirilmektedir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 7
FİZİKİ HARİTALAR Yeryüzünün fiziki görünüşünü gösteren haritalardır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 8
ÖZEL HARİTALAR Özel haritalar, özel bir kullanım amacıyla oluşturulan haritalardır. Kadastro Haritaları Şehir Haritaları Deniz Ulaşım Haritaları Hava Ulaşım Haritaları Yol Haritaları Türlü Bilim Haritaları Turistik Haritalar Diğer Tematik Haritalar (Belirli bir konu, örneğin iklim, şehir planlaması gibi amaçlar için hazırlanan haritalar) Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 9
BEŞERİ VE EKONOMİK HARİTALAR Nüfus, göç, yerleşme, dil, din, ırk, tarım, hayvancılık, sanayi, turizm, ulaşım ve madenler gibi unsurları gösteren haritalardır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 10
ÖLÇEKLERİNE GÖRE HARİTALAR Ölçeklerine göre plan ve haritalar: Planlar (1:500 1:1000) Büyük Ölçekler (1:1000 1:100000) Orta Ölçekler (1:100000 1:500000 arasında) Küçük Ölçekler (1:500000 ve daha küçük) Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 11
ÖLÇEKLERİNE GÖRE HARİTALAR Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 12
ÖLÇEKLERİNE GÖRE HARİTALAR Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 13
ÖLÇÜ BİRİMLERİ Uzunluk Birimleri (m) Metrik 1 kilometre = 1000 metre 1 hektometre = 100 metre 1 dekametre = 10 metre 1 desimetre = 1/10 metre 1 santimetre = 1/100 metre 1 milimetre = 1/1000 metre Mikron (μ) = 10-3 mm = 10-6 m 1 İnch = 1 Parmak 0,0254 m 1 Kara mili = 1760 Yarda 1609 m 1 Deniz mili = (1 dakikalık meridyen yayı) 1852 m 1 Coğrafi mil = (4 dakikalık meridyen yayı) 7421,5 m Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 14
ÖLÇÜ BİRİMLERİ Alan Birimleri (m 2 ) 1 ar = 100 m 2 1 dönüm = 1,000 m 2 1 hektar = 10,000 m 2 1 kilometrekare = 1,000,000 m 2 1 hektometrekare = 10,000 m 2 = 100 Ar = 1 Hektar 1 dekametrekare = 100 m 2 = 1 Ar 1 metrekare = 1 m 2 1 desimetrekare = 1/100 m 2 1 santimetrekare = 1/10,000 m 2 1 milimetrekare = 1/1,000,000 m 2 1 Dekar = 1 Dönüm = 10 Ar = 1,000 m 2 Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 15
ÖLÇÜ BİRİMLERİ Açı Birimleri 60 lık Sistem: Bir daire çevresinin 360 da birini gören merkez açıya 1 derece denir. ( 0 ) ile gösterilir. Alt birimleri dakika (') ve saniye (") dir. 100 lük Sistem: Bir daire çevresinin 400 de birini gören merkez açıya 1 grad denir. ( g ) veya ( grad ) ile gösterilir. Alt birimleri dakika ( c ) ve saniye ( cc ) dir. 1 0 = 1.1111111111 g 1 g = 0.9 0 Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 16
ÖLÇEK Ölçek, harita (plan) üzerinde belirtilmiş iki nokta arasındaki uzunluğun, bu noktaların arazi üzerindeki karşılıkları arasındaki gerçek uzunluğa oranıdır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 17
ÖLÇEK Plan ve harita üzerindeki alan ile buna arazide karşılık gelen gerçek alan arasındaki bağıntı: M: Ölçek değeri, Ölçek Modülü Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 18
ÖLÇEK ÖRNEKLER Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 19
ÖLÇEK ÖRNEKLER Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 20
HARİTACILIK TARİHİ İlkçağ Haritacılığı İlkçağ haritacılığının uygarlığın bir fonksiyonu olarak M.Ö. 4000 yıllarında başladığı düşünülmektedir. Babil kentinin, bu dönemlerden kalma ve tablet üstüne çizilmiş bir kadastro haritası bulunmuştur. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 21
HARİTACILIK TARİHİ İlkçağ Haritacılığı Bugünkü Dicle-Fırat nehirleri arasında kalan ve M.Ö. 3800 yıllarında ilk çağın en İleri uygarlıklarının kurulduğu Mezopotamya'da Fırat Nehrinin akışını gösteren balçık üzerine yapılmış haritalarla, Mısır'da bulunan haritalar, araştırmalara göre ilk haritadır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 22
HARİTACILIK TARİHİ İlkçağ Haritacılığı M.Ö. 3000 yılında ise bilgin Yu-Kong, Çin'in bir haritasını çizmiştir. Gayrimenkullerden alınan verginin adil ve hakkaniyet ilkelerine uygun olması için taşınmazın yüzölçüm ve kıymetinin tespitine yönelik mali nitelikli harita ve kadastro çalışmaları da M.Ö. 1878 yıllarında uygulanmaya başlanmıştır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 23
HARİTACILIK TARİHİ İlkçağ Haritacılığı Kaynak: (Serdar BİLGİ) Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 24
HARİTACILIK TARİHİ İlkçağ Haritacılığı Yunanlıların harita yapımında daha ileri bir aşamaya geçtikleri M.Ö. 550 yılında Anaxamandros'un oldukça geliştirilmiş haritalar çizdiği görülmüştür. İskenderiye'li Ptolemaios (Batlamyus) M.Ö. II. Yüzyılın ilk yarısında dünyanın yuvarlaklığını hesaba katarak yaptığı haritasında ilk kez konik projeksiyon (izdüşüm düzlemi) sistemini kullanmış, boylam ve enlem dairelerini çizmiştir. Romalılar harita bilim ve sanatı konusunu belli maksatlara hizmet edici bir araç olarak almışlar ve geniş imparatorluklarının yönetimi için gerekli askeri harekete yardım edecek yol haritaları çizmişlerdir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 25
HARİTACILIK TARİHİ İlkçağ Haritacılığı Kaynak: Dr.Ebru ÇOLAK, Harita Mühendisliğine Giriş Ders Notu#3 Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 26
HARİTACILIK TARİHİ Ortaçağ Haritacılığı Ortaçağ haritacılığında, bu dönemin felsefesine uygun olarak efsanelerin ve dogmaların etkisi görülüyor. Bu haritalarda Hristiyan topografyası ve kozmogonisi yer almaktadır. Avusturyalı rahip Beatus'un 778 tarihini taşıyan haritasında Cennetin katları açıklanmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 27
HARİTACILIK TARİHİ Ortaçağ Haritacılığı 950 yılında ise Coğrafyacı Ebu İshak İstikrari geometrik bir dünya haritası çizmiştir. Türk asıllı Biruni'nin XI. Yüzyılın ilk yarısında çizdiği denizler haritası önemli bir çalışmadır. Kaşgarlı Mahmut'un 1072-1074 yılları arasında yazdığı Divanü Lügat-üt Türk adlı eserinde yeralan daire biçimindeki dünya haritası Türk Bilginlerinin yaptığı ilk harita olarak kabul edilmektedir. Divânu Lügati't-Türk teki harita (11. yüzyıl) Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 28
HARİTACILIK TARİHİ Ortaçağ Haritacılığı Ortaçağın sonuna doğru haritacılık alanında gelişmeler olduğu görülmektedir. Amerika kıtasını ilk kez çizen haritacılık ve coğrafyanın babası olarak bilinen bir Müslüman türk alimi İdrisi'nin1154'de Palermo Kralı için çizdiği dünya haritası verdiği ayrıntılar bakımından gelecek dönemin öncü yapıtlarından biri olarak kabul edilmektedir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 29
HARİTACILIK TARİHİ Ortaçağ Haritacılığı Dünya nın küre şeklinde olduğunu düşünen İdrisi'nin bu atlas-eseri ile kitapta bulunan 70 paftalık dünya haritası, o güne kadar bilinen dünya coğrafyasını tasvir eden en geniş çalışmadır. Amerika nın keşfi sırasında bu haritaları Colomb un kullandığına dair bilgiler de mevcuttur. XIV. Yüzyıl Ortaçağ haritacılığına yenilikler getirmiştir. XIV. Yüzyılın Arap coğrafyacısı İbn Verdi ise 1349 tarihli haritasında kıtaları, denizleri ve gerçeğe uymayan biçimde göstermek geleneğini sürdürmüştür. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 30
HARİTACILIK TARİHİ Yeniçağ Haritacılığı Yeni keşifler, yeni kıtaların bulunuşu harita yapımında sağlıklı çizimler için daha uygun ortam yaratmıştır. Osmanlı haritacılığı, İmparatorluğun her alanda gelişmişliğinin doruk noktasına ulaştığı XVI. Yüzyılda ciddi aşamalar göstermiştir. Bu yüzyılın hemen başında Piri Reis'in haritaları Akdeniz Bölgesinde uzun zaman yalnız Osmanlılar için değil, batılı harita çizerleri ve denizciler için de önemli bir kaynak olmuştur. Piri Reis'in haritası da yapım tekniği bakımından da o ölçüde önemlidir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 31
HARİTACILIK TARİHİ Yeniçağ Haritacılığı Pîrî Reis Haritası günümüze kalan, Avustralya kıtasını gösteren en eski haritalardan biridir. Osmanlı Kaptan-ı Derya'sı (Amiral) Pîrî Reis tarafından 1513'te çizilmiş olup, Avrupa ve Afrika'nın batı kıyılarını ve Güney Amerika'nın doğu kıyılarını gösterir. Aralarında Kristof Kolomb'a ait bir haritanın da bulunduğu yirmi kaynağı bütünleştirerek hazırlanmış, 16. yüzyıl Avrupa ve Müslüman denizcilerinin coğrafya bilgilerini içeren değerli bir tarihi belgedir (tr.wikipedia.org). Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 32
HARİTACILIK TARİHİ Yeniçağ Haritacılığı Harita, 9 Kasım 1929'da Topkapı Sarayı'nda sarayı müzeye dönüştürme sırasındaki envanter tespit çalışmaları sürerken tesadüfen bulundu. Harita; ceylan derisi üzerine çizilmiş olup 900x600 mm boyutlarındadır. Ortaçağ haritalarında sıkça rastlanan portolan tarzında yapılmıştır; yani enlem ve boylam çizgileri yerine anahtar noktalarda yönleri gösteren pusula gülleri ve bunlardan ışınsal olarak yayılan yön çizgileri vardır (tr.wikipedia.org). Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 33
HARİTACILIK TARİHİ Yeniçağ Haritacılığı Haritanın kenarlarında, açıklayıcı nitelikte çeşitli notlar vardır. Notların bır kısmı; tutsak edilmiş Portekiz ve İspanyol denizcilerin ifadelerine dayalıdır. Notlarda Yeni Dünya nın yerlileri, hayvanları, bitkileri, mâdenî zenginlikleri ve diğer ilginç özelliklerine değinilir. Ayrıca, gösterilen yerlerde bulunduğu rivayet edilmiş hayvan veya hayâlî yaratıkların resimlerini de gösteren harita; toplam dokuz renkle çizilmiştir (tr.wikipedia.org). Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 34
HARİTACILIK TARİHİ Yeniçağ Haritacılığı Kenar notlarından birinde; bu haritanın batıda Kristof Kolomb'un keşfettiği yöreleri, doğuda da "Çin, Hint ve Sint" bölgelerini gösterdiğini yazar. Sağ kenardaki notlarının bazıların yarım cümlelerden oluşması, bu haritanın daha büyük bir dünya haritasının sol yarısı olduğunu gösterir; öbür yarısı kayıptır. Pîrî Reis haritasının Kristof Kolomb haritasından kaynaklandığının önemli bir delili, Küba'nın yokluğudur. Kristof Kolomb seyahatnamelerinde Küba'nın bir ada değil, kıtanın uzantısı oldugunu yazmıştır ve Pîrî Reis haritasında da Küba bu şekilde gösterilir (tr.wikipedia.org). Güney Amerika'nın modern bir projeksiyonu ile Pîrî Reis haritası arasındaki bu karşılaştırma; Güney Amerika'nın haritaya sığdırılmak için çarpıtılmış olabileceğini gösteriyor. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 35
HARİTACILIK TARİHİ Yeniçağ Haritacılığı Bu dönemde dikkat çeken özelliklerden biri de harita çizenlerin dünyayı çeşitli biçimlerde gösterme eğilimidir. J. Honter'in haritasında dünya bir yürek biçimindedir. Lafreri'nin haritasında görülen dünya ise iki yarım elma şeklinde çizilmiştir. 1581'de Huntig'in üç kıtayı bir çiçeğin üç taç yaprağı olarak çizdiği görülüyor. Ülkenin baştan başa bir nirengi ağı ile birleştirilerek haritasının çıkarılması düşüncesini ilk kez Hollandalı Snellius önermiş, fakat uygulaması Fransa'da J.D. Cassini tarafından yapılmıştır. Bu tekniği kullanan Fransızlar 1747-1793, İngilizler 1791-1872 yılları arasında ülkelerinin ayrıntılı haritalarını çıkarmışlardır. İtalyanlar, Avusturyalılar aynı işe 1873 yılında başlamışlardır. Türk haritacılığının gelişmesi ve modernize çalışmaları 1883 yılından sonra yavaş yavaş gelişme göstermiştir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 36
HARİTACILIK TARİHİ Modern Türk Haritacılığı Modern Türk Haritacılığının başlaması ise 1895 yılında, Türk subayları ve Fransız harita uzmanlarının oluşturduğu Taksim-i Arazi (Jeodezi) Komisyonunun baz ve nirengi esaslarına dayalı modern anlamda bir harita yapımına başlamak üzere teşkilatlanmaları nedeniyle, 1895 yılının hesaba dayalı Modern Türk Haritacılığının başlangıç noktası olarak kabul edilmiştir. Günümüzde ise, gelişen bilgi teknolojileri kağıt haritaları ortadan kaldırmış ve dijital haritaların devri başlamıştır. Diğer taraftan, internet üzerinden sorgulanan haritalar cep telefonlarında, kent içine yerleştirilen kiosk lardan haritalar izlenebilmektedir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 37
GELECEK HAFTA: Dünya Haritacılık Tarihi Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 38
KAYNAKLAR Haritacılık Bilim Tarihi Ders Notları, Yrd. Doç. Dr. Aycan Murat MARANGOZ, Bülent Ecevit Üniversitesi Müh. Fak. Geomatik Müh. Bölümü, Fotogrametri ABD Sunuları, 2015 Harita Mühendisliğine Giriş Ders Notu#3, Dr.Ebru ÇOLAK, Haritacılık Tarihi Dersi, Yrd. Doç. Dr., Serdar BİLGİ, İTÜ Türk Haritacılık Tarihi (1895-1995), Prof. Dr. Muzaffer Şerbetçi, HKMO Yayınları, İstanbul 1999 Harita Bilim Tarihinde Biyografiler ve Türk Haritacılığı Tarihi, Muzaffer Şerbetçi, Haritacılık Tarihi Ders Notları, Prof. Dr. Doğan Uçar Haritacılığın 5000 Yıllık Yürüyüşü, Prof. Dr. Erol Köktürk, HKMO Jeodezi- Jeoinformasyon, Arazi Yönetimi Dergisi, TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Yayın Organı, Ocak 2004, Sayı: 2004/90, ISSN: 1300-3534, s: 32-40.; Temmuz 2004, Sayı: 2004/91, s: 55-64 Harita Mühendisliğine Giriş Ders Notları, Yrd. Doç. Dr. H. Ebru ÇOLAK, KTÜ. Mühendislik Fakültesi Harita Mühendisliği Bölümü, Trabzon Kartoğrafya Haritacılık Bilimine Giriş, Doç. Dr. Fikret Tuna, Pegem Akademi Yayınları, ISBN: 978-605-318-113-2, 1. Baskı: Nisan 2015, Ankara TRT OKUL Harita Güncesi tr.wikipedia.org Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 39