GELİŞİM DÖNEMLERİ Bireyin Gelişim dönemler halinde meydana gelir. Bu dönemler herkesin aynı sırada ilerlediği farklı adımlardır. Yaşam döngüsünü daha kolay anlayabilmek için, gelişimin belli dönemlere ayrılarak incelenmesi yararlı olmaktadır. Gelişim konusunda psikologlar arasında hangi yaş dilimlerinde hangi dönemlerin yaşandığına ilişkin kesin bir anlayış birliği yoktur. Bireyin gelişiminde döllenmeden ölümüne dek belli dönemlerde belli gelişim özelliklerinin ön plana çıktığı bilinmektedir. 1. Doğum Öncesi Dönem Döllenme sonrası, zigotun oluşumundan, doğuma dek olan bir süreci içine alır. Bu süreç içinde, tohum (jerminal), oğulcuk (embriyon) ve dölüt (fetüs) gibi evreler gelişimlerini tamamlarlar (Topses, 2003: 43). Tohum, döllenme sonrası iki haftalık bir süreyi kapsar. Bu dönem içinde hücre sürekli çoğalır. Kemik, kas, sinir gibi organlar giderek ayrımlaşır ve işlevselleşir. Oğulcuk döneminde ise hücre giderek çoğalır ve ayrımlaşır. Merkezi sinir dizgesiyle, dolaşım ve solunum dizgeleri de gelişmektedir. Yaklaşık 7-8 haftalık bir süreyi kapsamaktadır. İkinci ayın ortalarında embriyon belirgin ölçüde insan görünümünü almaya başlamıştır. Yüz, el, ayak parmakları, dış genital organlar giderek belirginleşmektedir. Fetüs döneminde de üçüncü aydan başlayarak beyinde elektriksel etkinlikler oluşur. Artık organlar oluşmuş, solunum ve merkezi sinir dizgeleri belirli bir gelişim dönemine ulaşmıştır. Soluk alma, yakalama ve tutma refleksleri ve ayrıca öğrenilmiş tepkiler oluşmaya başlamıştır. Merkezi sinir dizgesi ise organizmanın birincil işlevlerini yapabilecek olgunluğa ulaşmıştır. Yaklaşık 11. hafta içinde yakalama ve tutma refleksleri de geliştiği görülmektedir. Beyin ve bir denge merkezi olan beyincik önemli işlevler yapabilecek duruma gelmiştir (Topses, 2003: 43-44). Dördüncü ayda fetüs, daha da bebek şeklini alır. Dört ve beşinci aylarda organizmanın temel vücut yapısı tamamlanır. Yüz daha belirginleşir. Dış genital organlarından fetüsün cinsiyeti tanınabilir hale gelir. Deri uyarıcılara karşı duyarlıdır. Kemikler uygun biçimlerini alır. 1 1
Beşinci ayın sonunda fetüs insan organizmasının temel yapısını olduğu kadar birçok davranış biçimini de kazanmıştır. Beynin değişik bölgelerine giden uyarıcılara vücudun uygun organları tepkide bulunur. Örneğin göz kırpma, ağız hareketleri ve parmak hareketleri gözlenir. 2 Altı aylığa kadar solunum sistemi, özellikle burun delikleri ve akciğerler güçlenir. Salgıları organizmanın çalışmasında önemli olan birçok iç salgı bezi aktif hale gelir. Beyin gelişimini sürdürür. Ancak fetüsün duyu organları doğum öncesi dönemde oldukça gelişmiştir. Yaşamın ikinci üçüncü haftasında göz gelişmeye başlar. Altıncı aya kadar, göz kapaklarının açılıp kapanmasıyla birlikte göz etkinlikleri de meydana gelir. Ancak fetüsün retinası normal ışığa duyarlı değildir. Altıncı aya kadar işitme organları da gelişmiştir. Örneğin; fetüs son aylarında gürültüye ya da klasik müziğe maruz bırakıldığında, kalp atışlarında değişme gözlenir. Sonuç olarak, embriyonun sergilediği birtakım yüz ifadeleri ile organizmanın durumu hissetmesi arasında bir ilişki olup olmadığını belirleyecek bir yolumuz olmamakla birlikte, hamile anne çok parlak ışık ve yüksek gürültülü bir odaya girdiğinde altı aylık fetüsün irkildiği, hafif ışık ve sesin de fetüsü rahatlattığı gözlenmiştir. Özellikle bu tepkilerin, annenin tepkilerinden bağımsız olarak meydana geldiği görülmektedir. Örneğin anne gürültülü müzikten ve ortamdan hoşlanabilir. Ancak, fetüs irkilmektedir. Ayrıca, otuz sekizinci haftada sinir sisteminin ağrıyı hissedecek kadar geliştiği gözlenmektedir. 3 Doğum öncesi gelişim dönemi, yaşam süresindeki en hızlı gelişim dönemidir. Fetüs doğduğunda boyu ortalama 48-53 cm. ağırlığı ise 2500-4300 gr. arasındadır. 4 2. Bebeklik Dönemi Doğumla başlar ve yaklaşık 2 yaşına kadar sürer. Bebeklik, yetişkinlere oldukça çok bağımlı olunan bir dönemdir. İkinci yılın sonunda çocukların büyük bir kısmı dil ve sembolik düşünceyi kazanmaya başlar. Ayrıca iki yaşından itibaren yaşanılanlar yetişkinlikte hatırlanabilmektedir. Bu dönemde, dilsel olmayan iletişim, yerini dilsel iletişime bırakır (Ceyhan, 2004: 14). İlk 12 ay içinde kazanılan yetenekler: 1. Ay: Bebek oturur durumda, başını ara sıra dik tutabilir. Yüzükoyun yatırılınca başını titreterek kaldırır. Avucuna konan parmağı sıkı sıkı tutar. Çıngırak veya zil sesine tepki gösterir. Bakışlarını, yanına gelen kişi üstünde tutar. 2 3 4
2. Ay: Oturunca başını dik tutar. Oda içinde dolaşan bir kişiyi izler. Karın üstü yatırıldığında, baş ve omuzlarını kaldırır. Sırtüstü yatarken, ellerinden tutulup, oturtulunca, başını dik tutar. Sesler çıkarır, tanıdık yüzlere gülümser. 3. Ay: Oturur durumda başını dimdik tutar, karın üstü yatırılınca, kollarına dayanarak doğrulur. Gözleri önünde gezdirilen bir nesneyi, başını çevirerek her yönde izler. Gözleriyle seslerin geldiği yeri arar. Süt şişesi yakalayınca emeceğini anlar. Küçük nesneleri yakalar ve atar. Elleriyle oynar ve inceler. Heceli sesler çıkarır. 4. Ay: Sırtüstü yatarken, eline verilen çıngırağı tutar ve sallar. Uzatılan bir kalemi yakalar ve tutar. Çarşafı ile yüzünü kapatır. Konuşulunca, bir takım seslerle karşılık verir. Kahkaha ile güler. Çağrılınca, hızla başını çevirip bakar. 5. Ay: Yattığı yerde yuvarlanıp ters dönebilir. Ulaşabildiği oyuncakları alır. Uzatılan bir nesneye elini uzatır. Aynadaki görüntüsüne tepki gösterip, güler. 6. Ay: Destekle uzun süre oturabilir. Elleriyle ayaklarını tutar. Yabancıları tanıdıklardan ayırır. Elindeki kaşıkla masaya vurur. 7. Ay: Bir süre desteksiz oturabilir. İki elinde de birer nesne tutabilir. Oyuncağı bir elinden ötekine geçirebilir. Koyu bir mamayı kaşıkla yiyebilir. 8. Ay: Kollarından tutulunca, doğrulup oturabilir. Eşyaları yere atarak oynar. Düşen oyuncağı yerde arar. Sırtüstü yatarken karnı üstüne dönebilir. 9. Ay: Destekle ayakta durabilir, yürüme hareketleri yapar. Yalnız başına oturur, durum değiştirebilir. Çıngırağı ipinden tutarak kendine çekebilir. Anne baba gibi iki söz söyleyebilir. 10. Ay: Yardımsız ayağa kalkar. Örtü altına saklanan oyuncağını bulur. Bardak veya kaptan su içebilir. İşittiği sözleri yinelemeye çalışır. 11. Ay: Elinden tutulunca yürüyebilir. Ayakta iken yerdeki bir oyuncağı eğilerek alabilir. Elinde iki küp varken bir üçüncüsünü alabilir. 12. Ay: Fincana kaşıkla vurma hareketlerini yineler. İlk öğrendiği iki sözcükten başka bir iki söz daha söyleyebilir. Sevgi gösterir. Çevreyi güldüren davranışlarını yineler (Yörükoğlu, 1986: 21-23).
GELİŞİM ÖDEVLERİ Gelişim görevi genel olarak, her yaş ya da döneme özgü olarak kabul edilen, belirli davranış örüntülerini, performans özelliklerini, işlev ve eylemlerini, beceri ve yeterliliklerini anlatır. Örneğin insan türüne özgü çeşitli davranış örüntüleri, belirli yaş dönemlerinde ortaya çıkar. Yani insan ortalama olarak belirli yaşta yürüyebilir, koşabilir, konuşabilir, kimlik geliştirir, soyut düşünebilir vb. böylece her yaş dönemine özgü bedensel, bilişsel, duyuşsal ve devinişsel davranış yeterliliklerinden söz edebiliriz (Topses, 2003: 32). Her ödevde biyolojik, psikolojik, toplumsal etkenlerin etkisi söz konusudur. Bireylerin gelişim ödevlerini yerine getirebilmeleri; yeterli biyolojik olgunluğa ulaşmalarına, ilgi ve istekleriyle bağdaşmasına, içinde yaşanılan kültüre ve çevresel koşullara uygun olmasına bağlıdır. Çevresel etmenler kategorisine giren; coğrafya, ekonomi, kültür ve eğitim koşulları vb. değişkenleri, gelişim görevlerinin yeterli ölçüde gerçekleşmesinde önemli rol oynarlar (Ceyhan, 2004: 15). 1. Bebeklik Dönemi Gelişim Ödevleri Doğumdan sonraki çevresel değişikliklere uyum sağlama Nefes almayı öğrenme Emmeyi gerçekleştirebilme Günün belli saatlerinde uyumayı ve uyanık kalmayı öğrenme Katı yiyecekleri yemeyi öğrenme Tuvalet alışkanlığını kazanma Belli zamanlarda dışarı çıkma alışkanlığını kazanma Çeşitli metabolizma ve biyolojik işlevlere uyumu öğrenme Aile bireylerine ve toplumsal çevreye uyumu öğrenme (Baymur, 2007: 63). ( İkinci makalemizin konusu ilk çocukluk dönemi ve ilk çocukluk döneminin gelişim ödevleri )
KAYNAKÇA BAYMUR, Feriha, 1994, Genel Psikoloji, İstanbul: İnkılap Kitabevi. CEYHAN, Aykut, 2004, Gelişim ve Öğrenme, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını. TOPSES, Gürsen, 2003, Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. YÖRÜKOĞLU, Atalay, 1986, Çocuk Ruh Sağlığı, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İNTERNET KAYNAKLARI http://biologmehmet.blogcu.com/dogum-oncesi-gelisim/11337182 (06.02.2014).