ANTALYA KENT PLANINDA MEZARLIKLARIN YERİ VE SORUNLARI Cemali SARI * ve İlksen KOÇAK** *Akdeniz Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Öğretim Görevlisi, Antalya **Akdeniz Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Yardımcı Doçent Dr., Antalya ÖZET Kentlerin planlanması gereği, geleceği planlanan kentlerin bugünkü durumunu her yönüyle öğrenme gereksiniminden doğmuştur. Kent arazilerinin sanayi, ticaret, konut, açık ve yeşil alanlar gibi alanlar olarak tasarlanmasının önemi büyüktür. Türkiye de kentleşmede yapılaşmanın öncelikli olarak düşünülmesi, çevre ve yeşil alan planlamasının ikinci plana itilmesine neden olmuştur. Kent arazilerinin paylaşımında açık ve yeşil alanlar kolaylıkla elden çıkarılarak yapılaşmaya açılabilmesine karşın, mezarlıklar işlevleri ve kutsallıkları ile dokunulmaz alanlar olarak görülmüştür. Bu çalışmada yeşil alanlar arasında kaybolmuş, yoğun mermer taşları ile kaplı, kent halkının çok az sıklıkla ziyaret ettiği, nispeten kendi haline bırakılmış mezarlıkların Antalya nın günümüzde geçerli olan planındaki yeri ve sorunları coğrafi bir bakış açısıyla tartışılması amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Antalya, Kent Planlanması, Mezarlıklar THE POSITIONS AND PROBLEMS OF CEMETERIES IN THE ANTALYA CITY PLAN ABSTRACT City planning depends on the need for knowledge of the current condition of the planned cities. The designation of city land as industrial, commercial, residential, open and green areas is of great importance.
Urbanization priorities in Turkey have resulted in diminished importance for green space planning. Although green areas can be changed into built-up areas the graveyards are accepted as protected places due to their holy character and functions. This paper aims to open a discussion on the position and the problems of the graveyards rarely-visited, enclosed green areas with overgrown graves constructed in marble in the current city plan of Antalya. Keywords: Antalya, City planning, Graveyards 1. GİRİŞ Kentleşme dar anlamda, kent sayısının ve kentli nüfusun artması demektir. Kentleşme olgusu nüfus hareketlerini yaratan ekonomik ve toplumsal değişmeleri de içerir. Toplumsal yapıda artan oranda örgütleşme, işbölümü ve uzmanlaşma bugünkü kentlerin temel karakterini yansıtır. Tüm üretim denetleme işlevinin kentlerde toplanması, kentlerin büyümesine ve yoğunluk kazanmasına yol açmış, bu da kent planlamasının önemini ortaya çıkarmıştır. Kentlerin planlanması gereği, geleceği planlanan kentlerin bugünkü durumunu her yönüyle öğrenme gereksiniminden doğmuştur. Planlarda kent arazilerinin sanayi, ticaret, konut, açık ve yeşil alanlar olarak iyi bir şekilde tasarlanmasının ayrı bir önemi vardır. Bunlardan, açık ve yeşil alanlar kavramı içine, en küçük ölçekli ev bahçeleri ile okul hastane bahçeleri, kültür ve fuar alanları, hayvanat bahçeleri, mahalle ve kent parkları, pazar yerleri ve mezarlıklar girer. Bu alanlar oksijen depoları olma özellikleri dışında, rekreasyon hizmeti verme gibi işlevleri ve estetik özellikleriyle kentlerin vazgeçilmez elemanlarıdır. Ülkemizde kent planlama sürecini yönlendiren yasal mevzuat, imar planları ve imar yönetmelikleridir. Bu yasa ve yönetmeliklerde yeşil alanlara yönelik yaklaşım, kişi başına belirli büyüklükte yeşil alanın sağlanmasıdır. Öngörülen oran ne olursa olsun, açık ve yeşil alanların, yerleşim birimlerinin hepsi için önemlidir. Sağlıklı ve nitelikli çevrelerin yaratılması, özenli ve detaylı bir açık ve yeşil alan planlamasından geçer. Kentlerin akciğerini oluşturan yeşil alanlar içinde parklar, bahçeler gibi mezarlıklar da vardır. Türkiye de kentleşmede yapılaşmanın öncelikli olarak düşünülmesi, kent yaşamında çevre ve yeşil alan planlamasını bir sorun haline getirmiştir. Kentleşme hızının planlama sürecinden çok ileri olması ve kısa vadeli çözümlere öncelik verilmesi hava kirliliği, trafik, gürültü, aşırı yoğunluk, yeşil alanların hızla tüketilmesi, kentsel arazilerin yağmalanması gibi sorunları beraberinde getirmiştir. Öte yandan mezarlıklar diğer yeşil alanlara kıyasla işlevleri ve kutsallıkları ile dokunulmaz alanlardır. Bu durum, bunların kalıcı yeşil alan olmasının bir ölçüde garantisi anlamına gelir. Yeşil alanlar gerek estetik, gerekse fonksiyonel özellikleriyle çağdaş kentlerin önemli unsurlarıdır. Kentlerin barındırdığı çağdaş fonksiyonlardan biri de iyi tasarlanmış ve yeterli büyüklüğe sahip aktif yeşil alanlardır. Antalya da yeşil alanlar incelendiğinde, genel olarak ülkemizdeki diğer kentlerde görülen yeşil alan sorunlarının bu kentte de var olduğu izlenmektedir [1].
Akdeniz kıyısında kendi adını taşıyan körfezin orta kesimlerinde yer alan ve Türkiye nin önemli bir yerleşim merkezi olarak nüfusu hızla artan Antalya, günden güne hızla büyüyen ve gelişen bir sahil kentidir (Şekil 1). Kıyıda 34,5 km kadar uzanan kentin hızla gelişip büyümesinde doğal, tarihi güzellikleri ve sahip olduğu diğer doğal özelliklerinin yanı sıra, ekonomik coğrafya faktörlerinin de etkisi bulunur. Şekil 1. Lokasyon haritası (Antalya Metropoliten sahasında Sayan ve Ortaçeşme nin [2] çalışması esas alınmıştır). Mevcut literatür ve konu ile ilgili kurum ve kuruluşların raporları ışığında yapılan arazi çalışmaları sonucu olan bu çalışmanın amacı, yeşil alanlar içinde yer alan mezarların Antalya nın günümüzde geçerli olan planındaki yeri ve sorunlarının coğrafi bir bakış açısıyla irdelenmesidir. 2. MEZARLIKLARIN YERİ, ÖNEMİ VE PLANLANMASI Toplumsal kurallar, dini inanışlar, buna bağlı ölü gömme biçimleri ve sağlık kuralları geçmişten günümüze mezarlıkların çeşitlenerek biçim kazanmasında etkili olmuştur. Ölümden sonra yaşamın olduğu inancı ile mezarlar, ebedi barınma mekanları olarak algılanarak, bu amaca uygun oluşturulmuş ve ağaçlandırılmıştır. Ölümden sonra da yaşanıldığı ve mutlu olunması gerektiği düşüncesinden hareketle ölü ile birlikte mezara yiyecekler, günlük giyecekler ve kişisel eşyalar konulmuştur [3]. Ölüm ve sonsuzluk kavramları ile mezar geleneği toplumlara ve zamanlara göre farklı algılanmıştır. Tarih öncesi devirlerde mezarlıklar olarak doğal mağaralar kullanılmıştır. Sonraları kaya mezarlıkları görülür (Foto 1). Ortaçağ Avrupa sında kilise bahçeleri kullanılmış, 19. yüzyıldan itibaren buralar yetersiz kaldığından daha geniş alanlara ihtiyaç duyulmuştur. İslam öncesi Türk devletlerinde mezarlar anıt niteliğinde, kubbeli ve büyük yapılardır. İslam ın kabulü ile mezar anlayışı kısmen değişmiştir. Roma ve Bizans şehrinde mezarlıklar kent surlarının dışında yer almıştır. Oysa Osmanlı kentlerinde mezarlıklar, yerleşim alanı içinde adeta kent parkı niteliğinde alanlardır. Geçmişte kullanılmış olan mezarlıkların sanatsal, edebi yapısını günümüz mezarlıklarında bulmak mümkün değildir. Bugün mezarlıklar, kent halkının çok az sıklıkla ziyaret ettiği ve genel olarak defin sahalarının bulunduğu yerler biçiminde algılanır [4].
Foto 1. Anadolu da sıkça görülen kaya mezarlarının tipik örneklerinden biri: Fethiye- Dalyan Mezarlıklar yalnızca ölüler için ayrılmış mekanlar olarak değil, kentsel açık ve yeşil alan sistemi içinde yaşayanlara da hizmet verecek planlama elemanlarıdır. Konuya bu açıdan bakıldığında, bir mezarlık alanının planlanmasında diğer birçok faktör dışında, beşeri ve doğal coğrafi özelliklerin de önemli olduğu anlaşılır. Mezarlık alanlarının büyüklüğünün belirlenmesi öncelikli işlerden biridir. Bu konu yerleşme sahalarının nüfus gelişiminin gözden geçirilmesini gerektirdiğinden nüfus ile ilgili bilimleri özellikle de beşeri coğrafyayı ilgilendirir. Konut, eğitim, sağlık, spor ve kültür gibi gerek alt yapı gerekse üst yapı hizmetlerinin planlanmasında nüfus artışı ne kadar dikkatle izleniyorsa, mezarlık alanlarının büyüklüğünün belirlenmesinde de aynı konu özel önem taşır. Bilimsel veriler eşliğinde, nüfusun hem doğal hem de suni artışları göz önüne alınarak 30-40 yıllık projeksiyonlarının belirlenmesi, mezarlıkların büyüklüğünün tespitinde önemli bir çalışma konusudur. Mezarlıklarla ilgili ülkemizde bir çok mevzuat 1 vardır. Bu mevzuatlar incelendiğinde mezarlıklar için yer seçiminde esas alınacak temel ölçütler aşağıdaki gibidir: 1. Yerleşim yerlerinden, konut veya diğer amaçlarla bina yapılan bölge sınırından mezarlık sınırına olan uzaklık en az 500 metre olmalıdır. 2. Çukur, bataklık, su akıntısı ve birikintilerinden uzak, ulaşımı kolay, mümkünse hafif meyilli yerler seçilmelidir. 1 Umumi Hıfzısıhha Kanunu, Belediye Kanunu, Büyükşehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun, Cenaze Nakline Mahsus Beynelminel İtilafname İltihakımız Hakkında Kanun, Köy Kanunu, Mezarlıkların Korunması Hakkında Kanun, Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu; Mezarlıklar Nizamnamesi; Mezarlıklar Talimatnamesi, Ölülerin Bir Yerden Diğer Bir Yere Nakline Dair Talimatname; Sağlık Bakanlığı nın Defin Ruhsatları, Mezarlıklar ve Ölü Defni, Ölülerin Nakli ve Ölü Defin Ruhsatı Verecek Görevliler ile ilgili genelgeleri.
3. Mezarlık alanı yer altı sularından uzak olmalı, mezarlık sınırından itibaren 250 metrelik mesafe içinde kuyu ve kaynak gibi yer altı suları hiçbir amaçla kullanılmamalıdır. 4. Toprağın özellikleri, gömülecek cesetlerin çürümesine uygun koşulları sağlaması için su ve havanın geçmesine uygun küçük taneli (kumlu, az miktarda kil ve kireçle karışık) olmalıdır. 5. Seçilecek alan hakim rüzgarların yerleşim alanlarının gittiği istikamette olmamalıdır. Yukarıdaki ölçütler mezarlık yerinin seçiminde özellikle doğal coğrafik özelliklerin dikkatli bir şekilde gözden geçirilmesi gerektiğini ortaya koyar. Morfolojik açıdan çukur ve sulak veya yarı sulak özeliğindeki alanlar mezarlıklar olarak tercih edilmemektedir. Hafif eğimli sahalar önerilmektedir. Nitekim, eğim derecelerinin kuvvetli olduğu alanlar, ulaşım ve çeşitli eklentilerin yapılması açısından zorluklar taşır. Bu gibi sahalarda etkili önlemler alınmadığı durumda erozyona uğrama ve değişik kütle hareketlerinin görülmesi gibi riskler vardır. Eğimli sahalar yerleşim birimlerinin kuruluş ve gelişimini olumsuz etkilediğinden, mezarlıklar için de aynı etkiler söz konusudur. Böyle sahalarda özellikle Akdeniz bölgesinde ana kaya çoğunlukla yüzeye yakındır. Bu durum mezarlığın yeşillendirilmesinden mezarların açılmasına kadar birçok alt yapı sorununu beraberinde getirecektir. Mezarlık sahalarının yerleşim alanlarının yer altı ve yer üstü içme suyu kaynaklarını etkilemeyecek bir uzaklıkta olması önemli bir gerekliliktir. Nitekim, 4 Eylül 1988 tarihli ve 19919 sayılı Resmî Gazete de yayımlanan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nin 18. maddesinde İçme ve kullanma suyu rezervuarlarının mutlak koruma alanı sınırından itibaren 700 m genişliğindeki şerittir. Söz konusu alan sınırının, su toplama havzası sınırını aşması halinde, kısa mesafeli koruma alanı havza sınırında son bulur. denilmekte ve kısa mesafeli koruma alanı içinde bazı yapılar dışında mezarlık kurulmasına da izin verilmeyeceği belirtilmektedir. Seçilecek alandaki toprağın gömülecek cesetlerin çürümesine uygun koşulları sağlayabilecek bir doku ve tekstüre sahip olması beklenmektedir. Olabilecek istenmeyen kokuları önlemek açısından ise, mezarlıklar için seçilecek alanlar egemen rüzgarların yerleşim sahalarına doğru olan yönü üzerinde olmamalıdır. Mevzuatlara göre mezarlık yerlerinin bataklık, su akıntısı ve birikintilerinden uzak olması gerektiği açıktır. Ancak, mezarlık alanı olarak seçilen yerde küçük boylu mevsimlik akarsu ve kuru vadilerin bulunması konusu pek açık değildir. Bilindiği üzere akarsular dikey ve yanal yönde aşındırma yapar. Kuru vadilerse ekstrem yağışlarda her an aktif duruma geçme durumu söz konusudur. Böyle yerlerden mezarlık alanlarının seçimi sırasında kaçınılması, en kötü olasılıkla bu tür sahaların mezarlık sahasına ve özellikle de mezarlara zarar vermemesi için gerekli düzenlemelerin yapılması gerekir. Öte yandan kireçtaşı ve traverten gibi karstalaşabilen kayaçlar üzerinde gelişen ve yer altı veya yüzey sularıyla bağlantılı olma olasılığı yüksek olan düden ve düden konumlu mağaralar ile çatlak ve eklem sistemlerinin de yer seçiminde istenilmeyen morfolojik elemanlar olarak hesaba katılmasında fayda vardır. Bütün bunlardan anlaşılacağı üzere, mezarlık alanlarının büyüklüğü ve yerlerinin tespitinde beşeri ve doğal coğrafi özellikleri belirlemeye yönelik çalışmalar öncelikli ve önemli konulardır. Bununla birlikte bu çalışmalarla mezarlıkların büyüklüğü ve yerlerinin tespit
edilmiş olması tek başına yeterli değildir. Takip eden çalışmalarda kullanım ve düzenleme planlarının yapılması gereklidir. Etkin bir mezarlık alanının kullanım ve düzenlenmesinin planlanmasında mezarlık sahalarında bulunması gereken otopark, idare, doktor, dini personel için hizmet binaları ve çiçekçi, demirci, taşçı gibi kullanımlar için ayrılmış alanlar ile ziyaretçilerin temel ihtiyaçlarının karşılanması açısından öncelikle bir meydanın planlanması önemli bir konudur. Bunun dışında mezarlıklarda birden fazla giriş, ziyaretçi yolları, uyarıcı ve tanıtıcı levhalar, su yüzeyleri, çim alanlar, banklar ve çöp kutuları gibi donatı elamanları ile oturma ve dinlenme köşelerine yer verilmelidir [4]. 3. ANTALYA KENT PLANINDA MEZARLIKLAR M. Ö. 150 yılında Bergama Kralı II. Attalos tarafından kurulan Antalya kentine kurucusunun ismi dolayısıyla Attaleia denildi. Bu isim Attalia, Atalia, Satalia, Catalia, Sattalien, Adalia, Adalya, Antaliyye şeklinde bir değişim izleyerek sonunda Antalya ya dönüştü [5]. Akdeniz in işlek bir liman kenti olmasından dolayı günümüze kadar varlığını ve önemini koruyan Antalya, Roma, Pers, Bizans gibi imparatorlukların egemenliği altında kalmış, ayrıca adalardaki şövalyelerin ve Arapların çeşitli saldırılarına uğramıştır [5, 6]. İlk defa XI. yy ın sonlarında Türklerin eline geçen Antalya kenti, 1207 yılında kesin olarak Türk egemenliğine girdi. XIV. yy ın başlarında Anadolu Selçuklu Devleti dağılınca önce Hamitoğulları, sonra Tekeoğulları, 1423 te ise Osmanlı İmparatorluğu nun yönetimine geçti [ 5, 6, 7]. Antalya, 29 Ekim 1923 günü yeni Türk Devleti nin; Türkiye Cumhuriyeti nin bir ili olarak yerini almıştır. Antalya da Cumhuriyetle birlikte hızlı nüfus artışının yanında ekonomik faaliyetler de gelişmiş ve çeşitlenmiştir. Bu durum kentsel yapıda da önemli değişim ve dönüşümlere neden olmuştur. Bu süreç içinde kırsal yerleşmelerden Antalya nın mahallesine dönüşenler olduğu gibi, belediye statüsüne geçerek büyümelerini sürdürenler de olmuştur. Günümüzde Antalya nın Konyaaltı, Muratpaşa ve Kepez alt kademe belediyelerini içine alan Büyükşehir Belediyesi sahası Akdeniz e paralel olacak şekilde batıda Beydağları eteklerinden doğuda Aksu çayına dayanmıştır. Kuzey sektörde ise alt traverten kademesinin tamamını kapsayacak şekilde genişlemiş ve Masa dağı çevresinde travertenlerin bir üst kademesine sıçramıştır. Bu geniş coğrafyada son on yılda kurulanlarla birlikte 13 çevre belediyesi ve 40 a yakın kırsal yerleşme bulunur [8]. İlk sağlıklı nüfus verilerinin alındığı 1927 yılında Antalya da 17.635 kişi vardı. 1950 yılına kadar dış göçe sahne olan kent, 1980 den sonra ise iç göçe sahne olmuş ve 2000 yılında nüfusu 606.447 kişiye çıkmıştır. Antalya son nüfus sayımına göre Türkiye nin 8. büyük kentidir. Nüfus artışı açısından ise 81 kent içinde 1. sırada yer alır [9]. Gün geçtikçe hızla nüfusu artan Antalya da, 1994 yılına kadar Belediye Sağlık İşleri Müdürlüğü ne bağlı olarak yalnızca şehir merkezinde bulunan Andızlı Mezarlığı nda defin işlemleri yapan Mezarlıklar Şefliği, aynı yıl 3030 sayılı kanunla Antalya Belediyesi nin büyük şehir oluşu ile Mezarlıklar Şube Müdürlüğü ne dönüşmüş olup tüm mezarlık hizmetlerini sunmaya devam etmiştir.
Mezarlıklar Şube Müdürlüğü, 2004 yılından itibaren Andızlı ve Uncalı Kent Mezarlığı ile birlikte 46 adet mezarlığın, 2005 yılında ise 5214 sayılı yasa ile mücavir alanları genişleyen Antalya Büyükşehir Belediyesi sahasına giren mezarlıklardan Karaçalı ve Yeşilbayır belediyelerine ait mezarlıklar da dahil olmak üzere, toplam 116 adet mezarlığın bakım, onarım ve temizlik hizmetleriyle sorumludur. Çizelge 1 de Belediye mülkiyetinde bulunan mezarlıklardan bazılarının ada, parsel numaraları yanı sıra kapladığı alanlar da verilmiştir. Buradan anlaşılacağı üzere mezarlıkların kapladığı alan açısında en geniş saha Duraliler mahallesindedir. Antalya daki mezarlıklar daha çok travertenler olmak üzere kentin doğu ve batısında yer alan alüvyonlar üzerinde, hemen hemen düze yakın sahalarda yer alır. Bu durum mezarlıklara alt yapı hizmetlerinin götürülmesi açısında önemli bir avantaj olarak göze çarpar. Aynı durum mezarlıkların erozyon ve kütle hareketlerine pek açık olmadıklarını ortaya koysa da, traverten sahada rastlanan kısa boylu dereler ve kuru vadilerin mezarlıklarla olan ilişkisinin tespiti sel ve taşkın olayları açısından önemlidir. Kentsel gelişim alanında tamamıyla yapılar arasında kalmış mezarlıklarda ise şiddetli yağışlar sırasında olabilecek sel ve seyelan olaylarının çözümü, yağmur drenajının çevredeki mekanlarla birlikte planlanmasıyla çözülebilecek bir konudur. Çizelge 1. Belediye mülkiyetinde bulunan mezarlıklar ve kapladıkları alanlar MAHALLE ADA PARSEL KAPLADIĞI ALAN Duraliler --- --- 200.000 m 2 --- 1555 26.478 m 2 Zeytinköy 680 3 1.878 m 2 713 54 2.279 m 2 724 16 4.578 m 2 Muratpaşa 708 4 10.000 m 2 Hurma --- 238 740 m 2 --- 239 6.240 m 2 --- 325 3.125 m 2 --- 326 2.375 m 2 --- 834 4.565 m 2 Çakırlar --- 452 16.620 m 2 --- 468 11.200 m 2 --- --- 100.000 m 2 Kepezaltı --- --- 17.200 m 2 Tahılpazarı 317 83 34.837 m 2 Yüksekalan 370 231 114.251 m 2 Alan 771 56 7.850 m 2 535 3 2.400 m 2 571 45 4.266 m 2 Öte yandan araştırma sahasında geniş alanlara yayılım gösteren Pliyo-Kuvaterner traverten ve Kuvaterner alüvyonların yüksek oranda gözenekli ve geçirimli özellikler taşıması [10, 11], mezarlıklarla bu gibi sahalarda bulunan su kaynaklarının ilişkisi konusunu gündeme getirir. Bunun halk sağlığını ilgilendiren belli başına önemli bir çalışma konusu olduğu
düşünülmektedir. Oluşum özellikleri nedeniyle primer boşluklara sahip olan travertenlerde etkin ikincil karstik boşluklar da izlenir [12, 13, 14]. Bu yüzden traverten sahada düden veya mağara konumlu düdenlere rastlanma olasılığı oldukça fazladır. Bu tür primer veya sekonder özellikte olabilen boşlukların mezarlıklarda bulunması veya mezarların açılması sırasında rastlanılması, traverten sahalarda yer alan mezarlıkların diğer önemli bir sorunudur. Kentsel gelişim alanı içinde kalan mezarlıkların çoğu tamamıyla kent dokusu içinde kalarak adeta hapsolmuşlardır. Dolayısıyla buralarda Akdeniz bölgesine has doğal canlı elemanlar daha az oranda bulunur. Çevresi yüksek oranda yapılaşmaya maruz kalmamış, kent merkezine yakın sahalarda içinde betonun nispeten az kullanıldığı mezarlıklar vardır ve Akdeniz e özgü doğal bir habitatı tipik olarak izlemek mümkündür. Bu gibi sahalarda kızılçamlar ve bir çoğu ağaç formunu almış olan maki elemanlarına ait türlere sıklıkla rastlanır (Foto 2). Kent merkezine nispeten uzak sahalarda yer alan mezarlıklarda ise flora ve fauna özellikleri doğal ortama ya tamamıyla benzer ya da oldukça yakındır (Foto 3). Kentteki mezarlıkların görsel açıdan daha estetik bir duruma getirilmesi, yeşil alan olarak önemlerinin kavranılmasını sağlayacaktır. Ağaç dikmek halkımız arasında olduğu gibi Antalya da da çok sevilerek benimsenen bir özellik olmakla birlikte, mezarlıklar sadece ağaçların veya beton yığınlarının olması gereken sahalar değildir. Bu konular mezarlık idaresinin ziyaretçileri yönlendirmesi ile çözülebilir. Sahadaki mezarlıklarda olanaklar ölçüsünde estetik açıdan desteklenmiş kullanışlı planlar uygulanması gerekmektedir. Foto 2. Kepez altında, travertenlerin üzerinde yer alan, çevresinde tek katlı evlerin bulunduğu, Akdeniz e has doğal elemanların izlenebildiği Ahatlı mezarlığı.
Foto 3. Akdenize has doğal dokunun tipik olarak izlendiği travertenlerin üzerinde bulunan Aşağı Karaman köyü mezarlığı. Andızlı ve Uncalı mezarlıkları, Antalya da çağdaş kent planlamasında yeşil alan olarak mezarlıkların kullanılması konusuna verilebilecek en yakın iki örnektir. Her iki mezarlık da kent merkezine yakındır ve alt traverten platosunda yer alır. Hemen hemen düze yakın bir alanda kurulmuş bulunan Andızlı Kent Mezarlığı, Fahrettin Altay caddesi Balbey mahallesinde, şehir merkezine çok yakın bir noktada, Muratpaşa Camiin doğusunda yer alır. Mezarlık, 07.03.1997 tarihinde cenaze defnine hemen hemen tamamıyla kapatılmıştır. Halkın ziyaretine açık olan mezarlığa, ilgili tarihteki meclis kararınca sadece burada yakınlarının yanında uygun yer olanların defnine izin verilmektedir. Andızlı Mezarlığı bakımlı bir idare binasına sahiptir. Mezarlığa bayan, erkek ve engelli tuvaletleri yapılarak daha modern bir hale getirilmiştir. Mezar alanlarının adaları, cadde ve sokakları belirlenerek tabelaları yerlerine konulmuş ve yapılan plan panoya asılmıştır. Mezarlık adalarına su şebekesi götürülerek gerekli yerlerde çeşme yapılmıştır. Andızlı Mezarlığının ana ve ara yollarıyla park alanı parke taşı ile döşelidir. Askeri Şehitlik, düzenli bir görünümdedir. Temizlik, cenaze, defin, kapak taşı dökümü, yeşil alanların sulama ve bakımı, v.b. gibi rutin olarak yapılan hizmetler düzenlidir. Andızlı mezarlığı gibi oldukça düz bir alanda kurulmuş bulunan Uncalı Kent Mezarlığı ise Uncalı mahallesinde yer alır. Mezarlığın yapımına, 25.02.1992 gün ve 1073 sayılı encümen kararı ile başlanmıştır. Mezarlık, kadastro çalışmalarında Duraliler 2112 ve 2113 parsel numarasıyla numaralandırılan Çakırlar yolu güneyindeki orman alanını ve buradaki mevcut mezarlık alanını içerisine alır. Ayrıca çayın doğusunda kalan orman alanı da, 6831 sayılı Orman Kanunu nun 17. maddesi gereğince Antalya Belediyesi nce 49 yıllığına mezarlık sahasına dahil edilmiştir. Alan inşaatına 17.06.1993 te başlanan mezarlığa, defin işlemleri 1996 yılı Ocak ayında başlamıştır. Şu anda 102 dönümlük kısmının yolları ve parselasyonu yapılmış olup mezarlığının tamamı 405 dönümdür.
Kent merkezinin batısında yer alan mezarlık, idari binalar, morg, gassal hane, mescit ve depoların yanı sıra Askeri Şehitlik, Polis Şehitliği, Gayri Müslim Mezarlığı, Aile Mezarlığı ve Halk Mezarlığından oluşmaktadır (Foto 4). Uncalı Kent Mezarlığında cenaze definlerinde kullanılan mezar taşlarının imalatları ilgili müdürlükçe veya idare binasının karşısında yer alan imalatçılar tarafından yapılabilmektedir (Foto 5). Mezarlıkta bilgisayarlı Kioks (dokunmatik bilgi makinesi) sisteme geçilmiştir. Cenaze kayıtları bilgisayara yüklenerek, vatandaşlara cenaze kimlik kartları verilmektedir. Bu kartlarla vatandaşların yakınlarının mezarlarını daha kolay bulabilmektedir. Foto 4. Travertenlerin üzerinde yer alan Uncalı kent mezarlığı girişi ve idare binaları Foto 5. Uncalı kent mezarlığı girişinin karşısında yer alan mezar taşı imalathaneleri
Uncalı Kent Mezarlığının hızla dolması defin hizmetlerinde sıkıntı getireceği için, mevcut mezarlığının kuzey batı kısmında, köy mezarlığına kadar olan sınıra kadar alan düzenlenerek ada ve parsel çalışmaları yapılmış olup, defin hizmetleri bu kesimlerde devam etmektedir. Uncalı Kent Mezarlığında mezar adalarının yola bakan kısımları topraklanmış ve çimle yeşillendirilmiş durumdadır. Uncalı ve Andızlı Kent Mezarlığında cenaze definleri sırasında yakınlarının mezara daha rahat inip çıkabilmeleri için merdivenler kullanılmaktadır. Ayrıca definler ve ziyaretler sırasında olabilecek yağışlardan korunmak için, her iki mezarlıkta da şemsiyeler vardır. Yağışlı havalarda cenazelerin ıslanmaması için, tabutların üzerine brandalar yaptırılmıştır. Kentte, günümüzde yoğun olarak kullanılan Uncalı Kent Mezarlığının Andızlı Mezarlığı gibi yakın zamanda yetersiz olacağı düşüncesiyle, Mazı dağında 400 dönümlük yeni bir mezarlık alanı hazırlanmaktadır. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Çağımızda mezarlıklar yalnızca ölüler için ayrılmış mekanlar olarak değil, kentsel açık ve yeşil alan sistemi içinde yaşayanlara da hizmet verecek planlama elemanları olarak da görülmektedir. İşlevleri ve kutsallıkları ile dokunulmaz alanlar olan mezarlıklar, yoğun yapılaşma alanları içinde diğer yeşil alanlar gibi, yeşil doku ve faunası ile kentlerin adeta akciğeridir. Mezarlık alanlarının planlamasında büyüklüğün ve yerinin belirlenmesi öncelikli çalışma konularıdır. Konuya bu açıdan bakıldığında, bu alanların planlanmasında diğer birçok faktör dışında, beşeri ve doğal coğrafi özelliklerin de önemli olduğu anlaşılır. Mezarlık yerlerinin belirlenmesinde lokasyon, eğim, rüzgar, toprak özellikleri, yeraltı ve yerüstü sularının durumu gibi bazı temel jeomorfolojik ve hidrolojik özelliklerin rolü belirleyicidir. Mezarlık alanlarının kullanım ve düzenlenmesinin planlanması, mezarlık büyüklüğü ve yerinin belirlenmesiyle birlikte ele alınması gereken bir konudur. Özellikle büyük mezarlık sahalarında etkin bir meydan planlanması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. İdare, doktor, dini personel için hizmet binaları, bireysel ihtiyaçların karşılanacağı eklentiler, otopark ve çiçekçi, demirci, taşçı gibi kullanımlar için ayrılmış alanlar meydanın içinde yer almalıdır. Bunun dışında mezarlıklarda birden fazla giriş, ziyaretçi yolları, uyarıcı ve tanıtıcı levhalar, su yüzeyleri, çim alanlar, banklar ve çöp kutuları gibi donatı elamanları ile oturma ve dinlenme köşelerine yer verilmelidir. Antalya da bulunan mezarlıkların görsel açıdan daha estetik bir duruma getirilmesi, bu mekanlara insanların daha fazla ilgi göstermesi ve yeşil alan olarak önemini kavramalarının sağlanması açısından önemlidir. Ancak estetik tek başına yeterli değildir. Sahadaki mezarlıklarda olanaklar ölçüsünde estetik açıdan desteklenmiş kullanışlı planların da uygulanması gerekmektedir. Kentteki mezarlıkların özellikle bireysel ihtiyaçların karşılanması ve defin esnasında ve sonrasında gereken işler açısında bazı alt yapı sorunları olduğu göze çarpar. Mezarlıkların birçoğunun küçük alanlı olması istenilen kalitede hizmetlerin götürülmesinde eksikliklere yol açtığı düşünülmektedir. Her aşamada planlaması iyi yapılmış, büyük ve iyi organize olmuş mezarlıklarla bu sorunların alt düzeye çekilebileceği düşünülmektedir.
Antalya da mezarlıkların bazılarındaki özellikle teknik donanım ve hizmet olanakları ziyaret ve ziyaretçiler açısından oldukça olumludur. Bu tür özelliklerin mümkün olduğunca yaygınlaştırılması yaşanabilir bir çevre oluşturmada ve bu çevrenin bir elemanı olarak mezarlıkların daha da güzelleşmesinde ve kent içinde birer yeşil alan olarak yerlerinin ve öneminin bireyler tarafından hissedilmesinde etkisi büyük olacaktır. KAYNAKÇA [1] V. Ortaçeşme, O. Karagüzel., M. Atik ve S. Sayan, 2000, Antalya Kentinin Aktif Yeşil Alan Varlığı Üzerinde Bir Araştırma, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 13, 1, 11-22 [2] M. S. Sayan ve V. Ortaçeşme, 2002, Public Access Problems in the Antalya Urban Waterfront, In: Littoral 2002, the Changing Cost, (EUROCOAST, ed.), EUROCOAST/EUCC, Porto-Portugal, 325-335 [3] G. Akdoğan, 1962, İstanbul Peyzajının Tanziminde Peyzaj Mimarisi İle İlgili Problemler ve Ana Prensipler, A. Ü. Z. F. Yayınları 194, Çalışma Dizisi 123, A.Ü. Basımevi, Ankara. [4] A. Odabaş, S. Açıksöz ve S. Atuturay, 1994, Kentsel Planlama Kapsamında Mezarlıklar, 4. Ulusal bölge Bilimi/Bölge Planlama Kongresi, 231-234, Trabzon [5] M. Güçlü, 1997, XX. Yüzyılın İlk Yarısında Antalya, Antalya Ticaret ve Sanayi Odası Kültür Yayınları, No: 25, Antalya. [6] N. Tekerli, 1996, Dünya Kenti Antalya, Atılım Matbaacılık ve Yayıncılık A. Ş., Antalya. [7] M. Uysal, 1995, Antalya-Yaşadığımız Kent, Altunarı Ltd. Şti., Antalya. [8] Antalya Büyükşehir Belediyesi, 2002, Antalya Büyükşehir Faaliyet Raporu, Antalya. [9] DİE, 2002, Nüfus İstatistikleri, Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara. [10] K. Arıbaş ve İ. Koçak, 2004, Antalya Kenti ve İçme Suyu, Akdeniz Üniv., Atatürk İlk. ve İnk. Tar. Arşt. ve Uyg. Mrkz. Mdrl., Antalya nın Son Bin Yılı Sempozyumu, 18-19 Aralık 2003, (baskıda), Antalya. [11] A. S. Özüş, 1992, Antalya Traverten Platosunun Jeolojik, Hidrolojik, Hidrojeolojik ve Hidrokimyasal Özelliklerinin İncelenmesi, Çukurova Ün. Fen Bil. Enst. Doktora Tezi (yayımlanmamış), Adana. [12] İ. Kayan, 1990, Tarih Öncesi Yerleşme Yerleri Olarak Antalya Mağaralarının Jeomorfolojik Özellikleri, Ege Coğrafya Derg., 5, 10-31 [13] İ. Koçak, 2000, Kırkgöz Kaynakları (Antalya) ve Yakın Çevresinin Karst Jeomorfolojisi, İst. Ün. Sosyal Bil. Enst. Fiziki Coğrafya Bilim Dalı, Doktora Tezi (yayımlanmamış), İstanbul. [14] İ., Koçak, 2002, Bambus Plajı Doğusundaki Falezlerde (Antalya) 2001 Yılında Oluşan Göçmeler, Doğu Coğr. Derg., 7, 2, 7-44