2 MARKALAMA TEKNİĞİ 2.1 Markalamanın Tanımı Çizilmiş resimlerden, imalatı bitmiş parçalardan ve verilen bilgilerden faydalanılarak o işin yapılacağı malzemenin üzerine çizilmesine markalama denir. Markalama iş parçasının tam ölçüsünde yapılmasına, iyi işlenmesine ve kontrolüne yardım eder. Markalamadan sonraki işlemlerin tamlığı çizim hassasiyetine bağlıdır. Markalama parçaların yapım resimlerine göre yapılmasını amaçlar. Dolayısıyla markalama işin ilk işlem basamağını oluşturur. İşin istenilen özellikte, ölçüde olması markalamanın tamlığı ile ilgili olduğundan büyük önem taşır. Markalama daha çok, az sayıda yapılacak işlerde uygulanır. Seri imalatta markalama yapılmaksızın işler yapılır. Markalama yerine; şablonlar, kalıplar ve otomatik makinelerden yararlanılır. 2.2 Markalamada İşlem Sırası ve Markalama Yapma Marka yapılacak parça düzeltilir, Marka yapılacak parçada çapak varsa temizlenir, Gerektiğinde marka edilecek yüzeyler uygun markalama boyası ile boyanır, Marka edilecek parça pleyt üzerine veya tezgâh üzerine yerleştirilir, Öncelikle eksenler ve merkezler çizilir, nokta ile izlenir, Daha sonra resim parça üzerine aktarılır, Markalama kontrol edilir. 2.3 Markalama Aletleri Metre, çelik cetvel, Markalama pleytleri, Çizecekler, Mihengirler, Pergeller, Nokta, Çekiç, Şapkalı gönyeler, ayarlı gönyeler, V yatağı Merkezleme gönyesi ve çanı, Yüzey boyama araçları, Şekil 2.1. Markalama aletleri 26
2.3.1 V Yatakları Genellikle silindirik, zaman zamanda prizmatik parçaların markalanmasında, bağlanmasında ve delinmesinde kullanılır. Çelik veya döküm malzemelerden yapılıp; yüzeyleri taşlanmıştır. Üzerlerinde 60, 90, 120 lik V şeklinde karşılıklı kanalları bulunan diğer karşılıklı kenarlarında ise U kanalları bulunan markalama aletleridir. Dökme demir veya çelikten yapılıp sertleştirilmişlerdir. Silindirik ve prizmatik parçaların markalanmasında kullanılırlar. Şekil 2.2 V Yatakları Çeşitleri Şekil 2.3 V yatakları ve silindirik parçaların bağlanması 2.3.2 Markalama Pleytleri Markalama pleytleri döküm ya da granit malzemelerden yapılır ve yüzeyler taşlanır. Bu pleytler üzerinde yalnız markalama işlemleri yapılır. Değişik ölçülerde yapılan pleytlerin üst yüzeyleri, yatay düzleme paralel olmalıdır. Markalamada masa görevi görürler. Markalama pleytleri çeşitli boyutlardadır. Genellikle bir ayak üzerine veya mengene tezgâhları üzerine konularak çalışılır. 27
Şekil 2.4 Markalama Pleyti Markalama Pleyti o Markalama işlemi dışında kullanılmamalı, ince parça dahi olsa doğrultma yapılmamalıdır. o o Yüzeylerine herhangi bir darbe uygulanmamalıdır. Kullanılmadıkları zaman yüzeyleri ince yağ ile yağlanıp üzerleri örtülmelidir. 2.3.3 Cetveller ve Tablalı Cetveller Çelik cetveller ölçme ve çok hassas olmayan kontrol işlemlerinde kullanılır. Cetvel bölüntüleri 1mm ya da 0.5 mm olarak yapılır. Paslanmaz çelikten yapılan bu cetveller 150 250 500 mm boylarında yapılırlar. Tablalı cetveller ise döküm veya çelik gövdeli olup gövdeleri bükülmez niteliktedir. Markalamada ölçü almaya yardımcı olur. Şekil 2.5 Çelik Cetveller 28
2.3.4 Çizecekler Markalamada metal yüzeylere çizgilerin çizilmesinde kullanılır. Çizecekler gövdeleri yumuşak uç kısımları alaşımlı çelikten veya elmastan yapılıp gövdeye sert lehim ile kaynatılır. Uç açıları 10º - 30º dir. Çizecekler önlük ceplerinde taşınmamalı ve nokta gibi kullanılmamalıdır. Şekil 2.6 Çizecekler ve kullanımı 2.3.5 Mihengirler Markalama işlemlerinde istenilen ölçü aralığında paralel çizgi çizmek amacıyla mihengirler kullanılır. En önemli markalama araçlarından biridir. Basit verniyerli veya hassas göstergeli türleri mevcuttur. Markalama pleyti üzerinde iş parçalarına istenilen yükseklikte parelel çizgiler çizme işleminde kullanılır. Basit cetvelsiz olanların yanında cetveli, saat kadranlı ve dijital olanları vardır. Markalamada ölçü ayarlanmalı.(ölçü ayarlamada referans noktası pleyt yüzeyidir) Sac 90º dik tutulmalı gerekirse arkası desteklenmelidir. Parçanın büyüklüğüne göre gereç veya mihengir pleyt üzerinde çekilerek izleme yapılmış olur. Şekil 2.7 Çeşitli Mihengirler 29
2.3.6 Pergel Pergel, daire veya yay çizmek amacıyla kullanılan markalama aletidir. Çelik malzemelerden yapılıp uçları sertleştirilir. İyi bir markalama için pergel uçlarının sivri olması gerekir. Şekil 2.8 Pergel 2.3.7 Nokta Nokta, en çok kullanılan markalama takımlarından biridir. Krom ya da vanadyumlu çelikten yapılırlar. Markalama noktası (uç açısı 50-60 ) ve merkezleme noktası (uç açısı 90 ) olmak üzere iki çeşittir. Markalamada delik merkezlerinin belirlenmesinde, marka çizgilerinin kaybolmaması isteniyorsa izlemede ve kesilecek gereçlerin kenar çizgilerini belirlemede kullanılırlar. Nokta uç açıları 30º,60º ve 90º olarak bilenir. 90º uç açılı nokta delik merkezlerinin belirlenmesinde, 30º,60º uç açılı noktalar markalama çizgilerinin çalışma sırasında kaybolmaması ve kenar çizgilerinin belirlenmesinde kullanılırlar. Nokta sağ el ile fırlamayacak şekilde tutulmalıdır İzlemede önce 60º eğik tutulup eksenlerin kesişme noktaları iyi görülmelidir Nokta tam kesişme noktasına konduktan sonra 90º dik tutulmalıdır Nokta üzerine çekiçle hafif vurularak izleme yapılmalıdır Şekil 2.9 Noktalama ve pergel kullanımı 30
Şekil 2.10 60 ve 90 lik Noktalar 2.3.8 Çekiçler Çekiçler, noktalama, keskileme, perçinleme, çakma, bağlama, doğrultma vb. amaçlarla kullanılan el aletleridir. Kullanma yeri ve amacına göre farklı tip ve ağırlıkta yapılır. Markalamada genellikle hafif çekiçler kullanılır. Bu çekiçlerin ağırlıkları 100 500 gr arasında değişir. Şekil 2.11 Çeşitli Çekiçler 2.3.9 Merkezleme Gönyesi Bu gönyeler, silindirik parçaların merkezlerinin bulunmasında kullanılır. Merkezleme gönyesi merkezi belli olmayan silindirik kesitli gereçlerin merkezlerinin bulunmasında kullanılırlar. Şekil 2.12 Merkezleme Gönyesi Şekil 2.13 Merkezleme gönyesi ve silindirik parçanın merkezinin bulunması 31
2.3.10 Merkezleme Çanı Markalama işlemi yapmadan, silindirik parçaların merkezinin bulunması amacıyla Merkezleme çanı kullanılır. Merkezleme çanı ile merkezin bulunması kolay olduğundan seri üretimde sıklıkla kullanılmaktadır Şekil 2.14 Merkezleme Çanı 2.3.11 Şapkalı Gönyeler, Ayarlı Gönyeler Komşu yüzeylerin dikliği ve markalamada birbirine parelel ve dik çizgilerin çizilmesinde kullanılırlar. Eğik çizgilerin markalanmasında ise ayarlı veya üniversal gönyeler kullanılır. Şekil 2.15 Şapkalı gönye ile 90º ve 45º markalama yapımı Markalamada parça kenarı ve gönye şapkası pleytin kenar yüzeyine tam temas etmelidir. Aksi halde çizilen çizgiler birbirine dik ve paralel olmayabilir. 2.3.12 Markalama Boyaları Markalama boyaları, markalama yapılacak olan parça üzerine çizgi izlerinin daha net çıkabilmesi amacıyla Markalama işleminde gereç üzerine, çizilen çizgilerin gözle daha iyi görülmesi için yüzeyin renklendirilmesi gerekir. Bu işlemde kullanılan maddelere renklendirici veya yüzey boyama gereçleri adı verilir. Markalamada; tebeşir, bakır sülfat eriği (göz tası), hazır markacı boyası, kireç kaymağı (tutkal kireç ve su karışımı),tebeşir tozu ve karışımı boyama aracı olarak kullanılır. 2.4 Markalama Takım ve Araçlarının Bakımı, Korunması Markalama takım ve araçları hassas oldukları için kullanımları sırasında aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir: Çelik cetvel ve metrelerin katlanmamasına dikkat etmeli Gönyelerin kenarları keskin köşelerden korunmalı 32
Nokta ve çizeceklerle sert metaller markalanmamalıdır Takımlar masa üzerinde düzenli tutulmalı birbirine çarpmamalıdır İş bitiminden sonra kontrol takımlarına ve kutularına konarak yerine kaldırılmalıdır Gerekirse takımlar ince yağ ile yağlanarak kaldırılmalıdır. 2.4.1 Çizecek, Nokta ve Pergeli Bileme Sürekli kullanılan çizecek ve noktaların uç kısımları körelir. Körelmiş takımlar görevlerini yerine getiremez. Bu da yapılan markalamayı olumsuz etkiler. Çizecek ve noktalar ince taneli bileme taşında bilenmeli Bilemede çizecek ve nokta uç açısı verilecek şekilde taşa tutulmalıdır Zımpara taşına değen nokta sürekli döndürülüp soğutulmalıdır Zımpara taşının tek noktadan aşınmaması için bilenen takımlar taş yüzeyinde gezdirilmelidir 2.5. Markalama Yöntemlerini Seçmek 2.5.1. Referans Yüzeyine Göre Mihengirle Paralel Çizgiler Çizmek Şekil 2.16 Paralel Çizgiler Çizmek İş parçasının en geniş yüzeyleri referans alınıp yatay çizgiler çizilerek markalama işlemi gerçekleştirilir. 2.5.2. Referans Yüzeyine Dik Çizgiler Çizmek İş parçasının en geniş yüzeyleri referans alınıp gönye yardımı ile dikey çizgiler çizilerek markalama işlemi gerçekleştirilir. Şekil 2.17 Dik Çizgiler Çizmek 2.5.3. Merkezi Belli Olmayan Bir Milin Merkezini Bulma Merkezi belli olmayan bir milin merkezini bulmak için eğelenmiş olan alna markalama boyası sürülür. Mil pleyt üzerindeki V yatağına yerleştirilerek mihengirin ucu en üst noktaya teğet olacak şekilde ayarlanır. Milin çapının yarısı kadar mihengir aşağıya indirildikten sonra mil döndürülerek alnına çeşitli yatay çizgiler çizilerek milin merkezi bulunur. 33
Şekil 2.18 Merkezi Belli Olmayan Bir Milin Merkezini Bulma 2.5.4. Merkezi Belli Olan Daireler Çizmek Pergel istenilen ölçüde açılır. Merkez noktası işaretlenir. Noktalama yapılan merkezden pergel ile istenilen daire çizilir. Şekil 2.19 Merkezi Belli Olan Daireler Çizme 2.5.5. Delik Merkezini ve Düz Çizgileri Noktalamak Delik merkezinin belirlenmesinde önce, delik merkezlerinden geçen eksen çizgileri çizilir. İki çizginin kesiştiği yer delik merkezi olarak noktalanır. Markalama aletleri ile çizilmiş olan çizgilerin işlenecek olan yüzeyine uygun aralıklarla noktalama yapılır. 34
Şekil 2.20 Delik Merkezlerini Ve Düz Çizgileri Noktalamak 2.5.6. Kavisleri Noktalamak Merkezlenerek pergel ile çizilen çizgilerin işlenecek tarafına, markalama noktası ile düz çizgilerden daha sık aralıklarla noktalama yapılır Şekil 2.21 Delik Merkezlerini Ve Düz Çizgileri Noktalamak 35
2.5.7. Çürütme İçin Çatal Nokta ile Çürütme Delik Merkezi Noktalamak Çatal noktanın uçları arasındaki mesafe eşittir. Uçlardan birisi bir önceki nokta izine dayanır, diğer uçla da noktalama yapılır. Bunu yapmak için, uçlardan biri hafifçe kaldırılır. Şekil 2.22 Çatal Nokta ile Kavisleri Noktalamak 36