A LELER N YA AM KAL TELER N ETK LEYEN BAZI OBJEKT F VE SUBJEKT F GÖSTERGELER N NCELENMES Dr. Ayfer AYDINER BOYLU Prof. Dr. R. Günsel TERZ O LU Ankara 2007
ii TE EKKÜR Bu ara t rman n planlanmas ve yürütülmesi s ras nda de erli yard mlar n gördü üm Dan man Hocam Prof. Dr. Say n R. Günsel Terzio lu na, de erli katk lar ndan dolay Tez zleme Komitesi Üyeleri Prof. Dr. Say n ükran afak ve Prof. Dr. Say n Nevin Güngör Ergan a, örneklem seçiminde yard mc olan Ö r. Gör. Dr. Say n Erdem Karabulut a, istatistik analizlerinin de erlendirilmesinde yard mc olan Yrd. Doç. Dr. Say n Bülent Altunkaynak a te ekkür ederim. Ayfer AYDINER BOYLU Bu tez Hacettepe Üniversitesi Bilimsel Ara t rmalar Birimi taraf ndan desteklenmi tir (H.Ü.B.A.B. 06T03102005).
iii Ç NDEK LER Sayfa TE EKKÜR... i Ç NDEK LER... ii TABLOLAR D Z N... vii 1. G R... 1 1.1. ARA TIRMANIN AMACI... 7 1.2. ARA TIRMANIN H POTEZLER... 8 2. GENEL B LG LER... 11 2.1. YA AM KAL TES, A LE YA AM KAL TES, TANIMLAR, GÖSTERGELER VE TEOR K ÇERÇEVE... 11 2.1.1. Ya am Kalitesi Tan m... 11 2.1.2. Aile Ya am Kalitesi Tan m, Göstergeler ve Teoriler... 16 2.2. A LELER N YA AM KAL TELER N ETK LEYEN BAZI OBJEKT F VE SUBJEKT F GÖSTERGELER N NCELENMES NE YÖNEL K YAPILMI ARA TIRMALAR... 18 2.2.1. Türkiye de Yap lan Ara t rmalar... 19 2.2.2. Yurt D nda Yap lan Ara t rmalar... 21 3. ARA TIRMA GEREÇ VE YÖNTEM... 25 3.1. ARA TIRMA BÖLGES N N SEÇ M... 25 3.2. ÖRNEKLEM YÖNTEM VE ÖRNEK SEÇ M... 25 3.3. VERI TOPLAMA YÖNTEM VE ARAÇLARI... 29 3.3.1. Anket Formunun Haz rlanmas... 29
iv 3.3.2. Anket Formunun Uygulanmas... 30 3.3.3. Verilerin De erlendirilmesi ve Analizi... 31 4. BULGULAR... 32 4.1.. A LELER HAKKINDA GENEL B LG LER... 32 4.1.1. Ailelerin Ayl k Gelir Düzeyleri ve E lerin Ö renim Durumlar... 32 4.2. A LELERDE, A LEN N TEMEL GEL R N SA LAYAN K N N ÇALI MA DURUMU VE ÇALI MA KO ULLARINA L K N B LG LER... 34 4.2.1. Çal ma Durumu... 34 4.2.2. Sosyal Güvencesinin Bulunma Durumu... 35 4.2.3. Gece, Pazar Günleri ve Bayramlarda Çal ma Durumu... 36 4.2.4. inden, Güvencesinden ve Ücretinden Memnun Olma Durumu... 37 4.3. A LELER N GEL RLER N KULLANMA B Ç M NE L K N B LG LER... 40 4.3.1. Ailelerin Gelirlerinin stek ve htiyaçlar n Kar lama Durumu... 40 4.3.2. Ailelerin Tasarruf Yapma Durumlar... 43 4.3.3. Ailelerin Borçlanma Durumlar... 44 4.3.4. Ailelerin Borçlar n Zaman nda Ödeyebilme Durumlar... 45 4.3.5. Ailelerin Gelirlerini Kullanma Biçiminden Memnun Olma Durumlar... 46 4.4. ÖZEL SA LIK S GORTASINA L K N B LG LER... 48
v 4.4.1. Aile Bireylerinin Özel Sa l k Sigortas na Sahip Olma Durumlar... 48 4.4.2. Özel Sa l k Sigortas na Sahip Olan Aile Bireyleri. 49 4.4.3. Ailelerin Özel Sa l k Sigortas ndan Memnun Olma Durumlar... 50 4.5. GIDA TÜKET M NE L K N B LG LER... 52 4.5.1. Ailelerin G da Gruplar n Tüketme S kl klar... 52 4.5.2. Ailelerin Tüketilen G da Gruplar n n Miktarlar ndan Memnun Olma Durumlar... 55 4.5.3 Ailelerin Tüketilen G da Gruplar n n Kalitelerinden Memnun Olma Durumlar... 58 4.6. E T ME L K N B LG LER... 61 4.6.1. Ailelerin Çocuklar na Okul E itimleri D nda Özel Kurs Ald rma Durumlar... 61 4.6.2. Ailelerin Çocuklar na Ald rd klar Özel Kurs Çe itleri... 62 4.6.3. Ailelerin Çocuklar na Ald rd klar Özel Kurslardan Memnun Olma Durumlar... 63 4.7. ÖZEL ARABA SAH B OLMA DURUMUNA L K N B LG LER... 65 4.7.1. Ailelerin Özel Araba Sahibi Olma Durumlar... 65 4.7.2. Ailelerin Sahip Olduklar Arabadan Memnun Olma Durumlar... 66 4.8. KONUT VE KONUT OLANAKLARINA L K N B LG LER... 67 4.8.1. Ailelerin Ya ad klar Konutun Tipi... 67 4.8.2. Ailelerin Ev Sahibi Olma Durumlar... 68
vi 4.8.3. Ailelerin Ya ad klar Konutta Elektrik Ba lant s Bulunma Durumu... 69 4.8.4. Ailelerin Ya ad klar Konutta Borulu Su Bulunma Durumu... 70 4.8.5. Ailelerin Ya ad klar Konutta Tuvalet Bulunma Durumu... 71 4.8.6. Ailelerin Ya ad klar Konutta Banyo Bulunma Durumu... 72 4.8.7. Ailelerin Ya ad klar Konuttaki Banyonun Ta d Olanaklar... 73 4.8.8. Ailelerin Ya ad klar Konutun Is nma ekli... 74 4.8.9. Ailelerin Ya ad klar Konutun Rutubetli Olma Durumu... 75 4.8.10. Ailelerin Sahip Olduklar Temel Ev Araçlar... 76 4.8.11.Ailelerin Konut ve Konut Olanaklar na li kin Memnun Olma Durumlar... 77 4.9. D NLENME VE E LENME FAAL YETLER NE L K N B LG LER... 79 4.9.1. Aile Üyelerinin Birlikte Ev D nda Zaman Geçirme Durumlar... 79 4.9.3. Ailelerin Her Y l Tatile Ç kma Durumlar... 81 4.9.4. Ailelerin Dinlenme ve E lenme Faaliyetlerine li kin Memnun Olma Durumlar... 82 5. TARTI MA... 85 6. SONUÇ ve ÖNER LER... 117 KAYNAKLAR... 121 EKLER... 139
vii EK 1. Ara t rma Kapsam na Al nan Mahalle ve Sokaklar n Listesi... 139 EK 2. Ailelerin Ya am Kalitelerini Etkileyen Baz Objektif ve Subjektif Göstergelerin ncelenmesine li kin Anket Formu... 140 EK 3. E lerin Ö renim Durumlar na Göre Çapraz Tablolar... 149
viii TABLOLAR D Z N Tablo Sayfa 3.1. Örnek Hacmini Olu turan Sosyo-Ekonomik Düzeyler ve Herbir Sosyo-Ekonomik Düzeyden Ara t rmaya Al nan Aile Say s... 28 4.1. Ailelerin, Ayl k Gelir Düzeylerine ve E lerin Ö renim Durumlar na Göre Da l mlar... 33 4.2. Ailelerin, Ailenin Temel Gelirini Sa layan Ki inin Çal ma Durumuna ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 35 4.3. Ailelerin, Ailenin Temel Gelirini Sa layan Ki inin Sosyal Güvencesinin Bulunma Durumuna ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 36 4.4. Ailelerin, Ailenin Temel Gelirini Sa layan Ki inin Gece, Pazar Günleri ve Bayramlarda Çal ma Durumuna Göre Da l mlar... 37 4.5. Ailelerin, Ailenin Temel Gelirini Sa layan Ki inin inden, Güvencesinden ve Ücretinden Memnun Olma Durumuna ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 39 4.5a. Ailelerin, Ailenin temel Gelirini Sa layan Ki inin inden, Güvencesinden ve Ücretinden Memnun Olma Durumuna ve Ayl k Gelir Düzeylerine li kin Çoklu Kar la t rma Testi (Scheffe) Sonuçlar... 40 4.6. Ailelerin Gelirlerinin stek ve htiyaçlar n Kar lama Durumuna ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 42 4.6a. Ailelerin Gelirlerinin stek ve htiyaçlar n Kar lama Durumuna ve Ayl k Gelir Düzeylerine li kin Çoklu Kar la t rma Testi (Scheffe) Sonuçlar... 43 4.7. Ailelerin Tasarruf Yapma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 44
ix 4.8. Ailelerin Borçlanma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 45 4.9. Ailelerin Borçlar n Zaman nda Ödeyebilme Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 46 4.10. Ailelerin Gelirlerini Kullanma Biçiminden Memnun Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 47 4.10a. Ailelerin Gelirlerini Kullanma Biçiminden Memnun Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine li kin Çoklu Kar la t rma Testi (Scheffe) Sonuçlar... 48 4.11. Ailelerin, Aile Bireylerinin Özel Sa l k Sigortas na Sahip Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 49 4.12. Ailelerin Özel Sa l k Sigortas na Sahip Olan Aile Bireylerine Göre Da l mlar... 50 4.13. Ailelerin Özel Sa l k Sigortas ndan Memnun Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 51 4.14. Ailelerin G da Gruplar n Tüketme S kl klar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 54 4.14a. Ailelerin G da Gruplar n Tüketme S kl klar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine li kin Çoklu Kar la t rma Testi (Scheffe) Sonuçlar... 55 4.15. Ailelerin Tüketilen G da Gruplar n n Miktarlar ndan Memnun Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 57 4.15a. Ailelerin Tüketilen G da Gruplar n n Miktarlar ndan Memnun Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine li kin Çoklu Kar la t rma Testi (Scheffe) Sonuçlar... 58 4.16. Ailelerin Tüketilen G da Gruplar n n Kalitelerinden Memnun Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 60
x 4.16a. Ailelerin Tüketilen G da Gruplar n n Kalitelerinden Memnun Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine li kin Çoklu Kar la t rma Testi (Scheffe) Sonuçlar... 61 4.17. Ailelerin Çocuklar na Okul E itimleri D nda Özel Kurs Ald rma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 62 4.18. Ailelerin Çocuklar na Ald rd klar Özel Kurs Çe itlerine ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 63 4.19. Ailelerin Çocuklar na Ald rd klar Özel Kurslardan Memnun Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 64 4.20. Ailelerin Özel Araba Sahibi Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 65 4.21. Ailelerin Sahip Olduklar Arabadan Memnun Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 66 4.22. Ailelerin Ya ad klar Konutun Tipine ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 68 4.23. Ailelerin Ev Sahibi Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 69 4.24. Ailelerin Ya ad klar Konutta Elektrik Ba lant s Bulunma Durumuna ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 70 4.25. Ailelerin Ya ad klar Konutta Borulu Su Bulunma Durumuna ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 71 4.26. Ailelerin Ya ad klar Konutta Tuvalet Bulunma Durumuna ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 72 4.27. Ailelerin Ya ad klar Konutta Banyo Bulunma Durumuna ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 73 4.28. Ailelerin Ya ad klar Konuttaki Banyonun Ta d Olanaklara ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 74 4.29. Ailelerin Ya ad klar Konutun Is nma ekline ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 75
xi 4.30. Ailelerin Ya ad klar Konutun Rutubetli Olma Durumuna ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 76 4.31. Ailelerin Sahip Olduklar Temel Ev Araçlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 77 4.32. Ailelerin Konut ve Konut Olanaklar na li kin Memnun Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 78 4.32a. Ailelerin Konut ve Konut Olanaklar na li kin Memnun Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine li kin Çoklu Kar la t rma Testi (Scheffe) Sonuçlar... 79 4.33. Aile Üyelerinin Birlikte Ev D nda Zaman Geçirme Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 80 4.34. Ailelerin Günün En Az Bir Ö ününü Birlikte Yeme Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 81 4.35. Ailelerin Her Y l Tatile Ç kma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 82 4.36. Ailelerin Dinlenme ve E lenme Faaliyetlerinden Memnun Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine Göre Da l mlar... 83 4.36a. Ailelerin Dinlenme ve E lenme Faaliyetlerinden Memnun Olma Durumlar na ve Ayl k Gelir Düzeylerine li kin Çoklu Kar la t rma Testi Scheffe) Sonuçlar... 84
1. G R Son y llarda dünya genelinde pek çok aile fiziksel ya am ko ullar nda artan oranda gerilemeyle kar kar ya kalm t r. Bugün bir milyardan fazla insan n ya am ko ullar ; yeterli bar na n azl, temiz suyun yoklu u, sa l k ko ullar n n yetersizli i ve imkanlar n yoklu u olarak karakterize edilmektedir. E itim ve sa l k imkanlar n n yoklu u da milyarlarca ailenin ya am kalitesindeki azalmay artt rmakta ve kalk nma sürecine kat labilirliliklerini s n rland rmaktad r. Bu türden olumsuzluklar ailelerin ya amdan tatmin olmalar n giderek güçle tirmektedir. Kar la lan bu toplumsal sorunlar göz önüne al nd nda; psiko-sosyal ve ekonomik refah n sa lanmas, dengeli bir biçimde sürdürülmesi ile ili kili olan ya am kalitesi kavram geni kapsaml evrensel bir yakla m olarak ortaya ç km t r (Families: Victims of Poverty and Homelessness,2004; Toynbee and Ikeda, 1992:57). Teknolojik ve sosyo-ekonomik geli me sürecinde ya am kalitesi kavram Maslow un hiyerar isindeki ihtiyaçlar n kar lanma düzeyi ve insan isteklerinin tatmini olarak belirtilmektedir (Runyon and Steward,1987:283). Maslow (1970), insanlar n neden farkl zamanlarda farkl gereksinimlerini ön plana ç kard klar n ara t rm ve bir ihtiyaç hiyerar isi teorisi geli tirmi tir. Bu teoriye göre, insan n gereksinimleri 1'den 5'e do ru öncelik s ras yla: 1. Fiziksel gereksinimler (yiyecek, su, bar nma...) 2. Güvenlik gereksinimi (emniyet, korunma, sa l k...) 3. Sosyal gereksinimler (bir toplulu a ait olma hissi, sevgi...) 4. Sayg görme gereksinimi (toplumda say lma, sosyal statü) 5. Ki isel ilgileri/fikirleri/idealleri ortaya koyma gereksinimidir (kendini geli tirme, ki isel ya am zenginle tirme, ki isel hedefleri gerçekle tirme).
Maslow'un teorisi, toplumlar n ya am kalitelerini artt rmak için hangi noktalara öncelik vermeleri gerekti i hakk nda fikir vermektedir. Hedef ku kusuz toplumun ço unlu unu son basamak olan ki isel ilgileri/fikirleri/idealleri ortaya koyma gereksinimi düzeyine ç karabilmek ve bu düzeyde de mutlu edebilmektir (Maslow,1970). Toplumun bir parças olan, ya am n temelini olu turan aile varl n devam ettirebilmek için üyelerine tatmin edici bir ya am kalitesi sunmak zorundad r. Ayn zamanda ya am kalitesinde sürdürülebilir iyile me sa lanmal d r. Sürdürülebilirlik, ya am kalitesi için hem bir ön ko ul hem de onun ayr lmaz bir parças d r. Ya am kalitesinde sürdürülebilir iyile me; ki inin, ailenin ve ülkenin hedefi olmal d r. Aksi taktirde kalite dü ecek ve gelecek ku aklar için durum imdikinden kötü olacakt r. Bu nedenle ya am kalitesinin ölçümü önem ta maktad r (Ya am Kalitesi,2004). Ya am kalitesinin ölçümü yakla m çok say da ya am alan oldu u fikrinden hareket etmektedir. Her bir alan genel ya am kalitesinin de erlendirilmesine katk da bulunur. Bu alanlar aras nda arkada lar, i, kom uluk, toplum, sa l k, e itim ve ruhsal (manevi) alanlar n yan s ra aile de bulunmaktad r (Malkina- Pykh,2001). Ailelerin ya am kalitelerinin ölçülmesinin amac ; toplumlar n ya am kalitelerinin sosyal, sa l k, çevresel ve ekonomik boyutlar hakk nda fikir edinerek toplumlar n geli melerini sa lamakt r (Notes on Quality of Life,1997) Ya am kalitesi objektif ve subjektif olmak üzere iki aç dan incelenmektedir. Subjektif ya am kalitesi ölçümleri; ailelerin ya amdan memnuniyet ya da memnuniyetsizli ini, objektif ya am kalitesi ölçümleri ise ailelerin gelir, bar nma, ikamet edilen semtin kalitesi, sa l k vb. ya am ko ullar n yans t r (Ferriss,2004) Aile düzeyinde sahip olunan ya am kalitesi; aile üyelerinin ihtiyaçlar n n kar lanmas, bir aile olarak birlikte ya ama, aile bireyleri için anlam ta yan hedeflere sahip olma ve bunlara ula ma olarak tan mlan r (Park and others,2002:153).
Yap lan çe itli çal malar sonucunda aile aç s ndan ya am kalitesinin belirlenmesinde ortaya konulan kriterler; gelir düzeyi, ö renim durumu, ailenin temel gelirini sa layan ki inin çal ma durumu ve çal ma ko ullar, gelirin kullan m biçimi, sa l k, g da tüketimi, ula m, konut ve konuta ili kin olanaklar, dinlenme ve e lenme faaliyetleridir (Lazer,1987:176; Jones and Riseborough,2002)* Ya am kalitesinin en temel unsurlar ndan ilk ikisi üphesiz gelir ve ö renim durumudur (Lazer,1987:179; Jones and Riseborough,2002). Gelir düzeyi; ailelerin ihtiyaçlar n kar lama düzeylerini belirlemenin yan s ra sa l k, e itim, sosyal etkile im, konut, serbest zaman ve genel ya am tarz ko ullar ile de do rudan ilgilidir. Dü ük gelir düzeyindeki ailelerin, gecekondu tipi evlerde, sa l ks z ko ullarda ya amalar, kirada oturmalar, insan ya am için önemli baz kolayl k ve e yalar n n olmay, sosyal güvencelerinin bulunmamas, herhangi bir gayrimenkule veya menkul de ere sahip olmamalar gibi objektif ya am göstergelerinin yan s ra; ya amlar ndan memnun olmamalar, içinde bulunduklar ko ullardan kaynakl mutsuzluklar n olmas gibi subjektif ya am göstergelerinin ortaya ç kmas nda da etkili olmaktad r (C lga,1994:357). Yap lan pek çok çal ma gelir düzeyi ile ya am kalitesi aras ndaki pozitif ili kiyi desteklemektedir. Bu çal malarda gelir düzeyi yüksek ailelerin; fiziksel ve zihinsel sa l klar n n daha iyi oldu u, daha uzun ömürlü olduklar, daha az stresli bir ya ama sahip olduklar, daha ba ar l olduklar, ya amdan memnuniyet düzeylerinin daha yüksek oldu u, gelir düzeyi ile mutluluk ve memnuniyet aras nda anlaml bir korelasyon oldu u; buna kar l k gelir düzeyi dü ük ailelerin yeterli ve dengeli beslenemedikleri, s cak su, kullan ma uygun tuvaletlerin bulunmad konutlarda ve kalabal k ko ullarda ya ad klar, serbest zaman faaliyetlerinin yetersiz oldu u, rekreasyon olanaklar na daha az * Diener and Diener,2002:120-121; Papageorg ou,1976:177-186; Handbook on Social Indicators,1989:60-75; Ersoy ve Arpac,2003; Fitzimmons,1951:151-157; Fergusson and others,1981:718-719; Poston and others,2003:322-323; Erdo an,2002; D E,2004b; OECD,1982:23-46; Andrews and Withey,1976:361-387; Seik,2000:33).
ula abildikleri, oyuncak, kitap, okul gereçleri ve çocuklar n ya ant lar n zenginle tirmeye yard mc olan bilgisayar, yabanc dil, basketbol vb. okul e itimi d nda özel bir kurs sa layamad klar ve ekonomik zorluklar n depresyona neden oldu u görülmektedir (Diener and Diener,2002:119-169; Park and others,2002:153-159). Nitekim yoksul olarak nitelendirilen bireylerin ya am kalitelerinin yoksul olmayanlara göre daha dü ük oldu u dü üncesi de her zaman için kabul gören bir gerçektir (C lga,1994:357). E lerin ö renim durumlar ile ya am kalitesi aras nda da kuvvetli bir ili ki vard r. E itim düzeyi; i sahibi olma ve sahip olunan i in nitelikleri üzerinde etkilidir. Dü ük e itim düzeyi; i sizli e, garantisi olmayan bir i e ve dü ük ücret almaya neden olmaktad r. Bunun bir sonucu olarak da dü ük e itim düzeyi; maddi, sosyal ve psikolojik kayg lara neden olup iyi bir ya am kalitesine ula labilirli i güçle tirmektedir (Jones and Riseborough,2002; Di budak,1997:84; Quality of Life in Europe,2004). T.C. Ba bakanl k Devlet statistik Enstitüsü taraf ndan yap lan 2002 Yoksulluk Çal mas (2002b) sonuçlar na göre, gerek k r gerekse kentsel yerlerde ö renim durumunun artmas n n yoksulluk riskini azaltt, okuryazar olmayan fertlerde yoksulluk oran n n, yüksekokul, fakülte ve üstü e itimli fertlerden yüksek oldu u belirlenmi tir. Dünya Sa l k Örgütü (WHO), sa l ; fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali olarak tan mlar. Ailelerin özel sa l k sigortas na sahip olmalar ; sa l k hizmetlerine, ilaç ve malzemelerine ula abilirliklerini kolayla t rarak ailelerin ya am kalitelerini artt rmaktad r. Gelir düzeyi özel sa l k sigortas na sahip olmay etkileyen bir faktör olmas nedeniyle sa l k hizmetlerinden yararlanmay ve sa l koruyabilmeyi de etkilemektedir (Park and others, 2002:155) Ya am kalitesinin unsurlar ndan bir di eri g da tüketimidir. Yeterli ve dengeli beslenememe aile üyelerinin sa l n bozan etmenlerin ba nda yer almakta olup fiziksel büyümenin yan s ra zeka geli imini de olumsuz yönde etkilemekte, vücut direncini azaltarak hastal klara yakalanma olas l n artt rmakta ve hastal klar a r seyretmektedir. Dolay s yla aile üyelerinin sosyal ve ekonomik
ya am n da etkilemektedir. En önemli yetersiz ve dengesiz beslenme nedenleri sat n alma gücünün ve e itimin yetersizli idir (Baysal,1996:9-18; Pekcan,2003:51). Ailenin temel gelirini sa layan ki inin çal ma durumu ve çal ma ko ullar ailenin ya am kalitesinin önemli bir yönünü olu turmaktad r. Uluslararas Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Anla mas (1948 tarihli ICESCR) ile kabul edilen i kalitesine ili kin haklar n (adaletli ücretler, güvenli ve sa l kl çal ma ko ullar, terfi için e it f rsatlar, dinlenmeler, tatiller ve di er serbest zamanlar) ya am kalitesi üzerinde önemli etkileri söz konusudur. Ailenin temel gelirini sa layan ki inin yapt i i sevmesi ve o i i yapmaktan mutlu ve memnun olmas da ya am kalitesini etkilemektedir. E itim düzeyi yükseldikçe i ten duyulan tatmin de artmaktad r (Quality of Life Indicators,2004; Ganster and Bates, 2003; Di budak, 1997:84) Ya am kalitesinin unsurlar ndan bir di eri de gelirin kullan m biçimidir. Campbell ve arkada lar (1976) taraf ndan tasarruf yapman n, ya amdan duyulan memnuniyetin derecesini etkileyen faktörler aras nda yer ald belirtilmi tir. Gelir düzeyi yüksek olan aileler temel ihtiyaçlar n kolayca kar layabilirler ve böylece yüksek ya am kalitesine ula abilirler (Fuentes and Rojas, 2001; Quality of Life,2004) Ula m da ya am kalitesi aç s ndan önemlidir. Bu nedenle iyi bir ya am kalitesi ev sahibi ve modern araçlara sahip olman n yan s ra araba sahibi olmakla da ilgilidir. Çünkü bir yerden bir yere arabas z gitmek her zaman kolay de ildir. Araba bu anlamda büyük oranda ba ms zl k ve olanaklar sa lar (Quality of Life,2004; Local Transport Plan, 2001). Ailelerin ya am kalitelerini etkileyen en önemli unsurlar ndan bir di eri de içinde ya ad klar konuttur. Güvenli ve konforlu bir konut ailelerin temel ihtiyaçlar ndan olup ya am kaliteleri üzerinde büyük etkileri vard r. Dünya Sa l k Örgütü konutu, bireyin ve ailenin sosyal refah, fiziksel ve ruhsal sa l için arzu edilen ya da gerek duyulan tüm zorunlu hizmetleri, olanaklar, araç ve gereçleri içeren, insanlar n bar nmak için kulland klar fiziksel yap olarak tan mlam t r (Salvato,1972).
Konutun; tipi (gecekondu, apartman dairesi), fiziksel ko ullar ( s tma sistemi, borulu su, elektrik vb.), mevcut ev e yalar (çama r makinas, buzdolab, bula k makines, elektrikli süpürge, ocak, f r n, televizyon, radyo-teyp-müzik seti, sabit telefon vb.) ya am kalitesinin objektif belirleyicileri iken, ailelerin konuttan duyduklar tatmin ya am kalitesinin subjektif belirleyicisidir. Gelir düzeyi dü ük ailelerin ço unlu u kirada oturman n yan s ra s cak su ve kullan ma uygun tuvaletlerin bulunmad ve kalabal k ko ullarda ikamet etmektedirler. Uygun olmayan bar nma ko ullar sa l k problemlerinin yan s ra pek çok sosyal probleme de neden olmaktad r (Park and others, 2002:156; Fergusson and others, 1981:719; Di budak, 1997:39,85; Ersoy ve Arpac, 2003; Bubolz and Sontag, 1993). Dinlenme ve e lenme faaliyetleri ya am kalitesinin zenginle tirilmesini sa lamaktad r. Uyku, çal ma ya da zorunlu ihtiyaçlar n kar lanmas için geçen zaman n d nda kalan zaman, dinlenme ve e lenme faaliyetleri için ayr lan zamand r. Ya amdan duyulan tatminin ve mutlulu un belirlenmesinde dinlenme ve e lenme faaliyetleri için ayr lan zamanlar n de erlendirilme biçimi önem kazan r. Aile üyeleri ile ilgili faaliyetlere kat lmak (örn: gezi, al veri, ev d nda yemek yemek, ak am yeme i yemek, sinemaya, konserlere, tatile gitmek, ho lan lan oyun ve aktivitelere kat lmak) ya am kalitesinin göstergeleri aras nda yer almaktad r. Dü ük gelir düzeyi, ailelerin dinlenme ve e lenme faaliyetlerine kat labilirliklerini s n rland rmaktad r (Quality of Life Indicators,2004; Park and others, 2002:155-156; Papageorg ou; 1976:179). Toplumlar n refah ve mutluluklar ile ailelerin refah ve mutluluklar aras nda do rudan bir ili ki vard r. Bu nedenle ailelerin ya am kalitelerinin yükseltilmesi yönündeki her çal ma sa l kl bir topluma ula mada önem ta r.
1.1. ARA TIRMANIN AMACI Aile her ça da ve her toplumda en temel sosyal birim olarak varolagelmi tir. Bu yönüyle aile toplumlar için hayati bir önem ifade eder. Bu nedenle ailelerin ya am kaliteleri insanl n gelece i olarak görülmelidir. Bu ara t rma; Ailelerin gelirlerinin ve e lerin ö renim durumlar n n ya am kalitesinin objektif ve subjektif göstergeleri üzerindeki etkisini belirlemek, Ailelerin ya am kalitelerinin yükseltilmesine yönelik çal malar yapan kurum ve kurulu lara geçerli önerilerde bulunmak amac yla planlanm t r.
1.2. ARA TIRMANIN H POTEZLER Ailenin sahip oldu u ya am kalitesi; aile üyelerinin ihtiyaçlar n n kar lanmas, bir aile olarak birlikte ya ama, aile bireyleri için anlam ta yan hedeflere sahip olma ve bunlara ula ma olarak tan mlan r. Toplumlar n refah ve mutluluklar ile ailelerin refah ve mutluluklar aras nda do rudan bir ili ki oldu undan ailelerin ya am kalitelerinin yükseltilmesi yönündeki her çal ma sa l kl topluma ula mada önem ta r. Ya am kalitesinin en temel unsurlar ndan ilk ikisi gelir ve ö renim durumudur. Bu çal ma ile ailelerin ya am kaliteleri üzerinde gelirin ve e lerin ö renim durumunun etkisi incelenecektir. Bu ara t rma ailelerin ya am kalitelerinin belirlenmesi konusunda detayl temel nitelikte bilgilerin elde edilmesi noktas ndan hareket etmektedir. A. Ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre, ya am kalitelerinin objektif göstergeleri aç s ndan farkl l klar vard r. öyle ki; 1. Ailenin temel gelirini sa layan ki inin çal ma durumu, ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 2. Ailenin temel gelirini sa layan ki inin sosyal güvencesinin bulunma durumu, ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 3. Ailelerin gelirlerinin istek ve ihtiyaçlar n kar lama durumu ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 4. Ailelerin tasarruf yapma durumlar ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 5. Ailelerin borçlanma durumlar ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 6. Ailelerin borçlar n zaman nda ödeyebilme durumlar ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r.
7. Aile bireylerinin özel sa l k sigortas na sahip olma durumlar ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 8. Ailelerin g da gruplar n tüketme s kl klar ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 9. Ailelerin çocuklar na okul e itimleri d nda özel kurs ald rma durumlar ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 10. Ailelerin araba sahibi olma durumlar ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 11. Ailelerin ya ad klar konutun tipi ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 12. Ailelerin ev sahibi olma durumlar ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 13. Ailelerin ya ad klar konuttaki banyonun ta d olanaklar ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 14. Ailelerin ya ad klar konutun s nma ekli ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 15. Ailelerin ya ad klar konutun rutubetli olma durumu ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 16. Aile üyelerinin birlikte ev d nda zaman geçirme durumlar ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r. 17. Ailelerin her y l tatile ç kma durumlar ayl k gelir düzeylerine göre farkl la maktad r.
10 B. Ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre, ya am kalitelerinin subjektif göstergelerine ili kin memnuniyet durumlar aç s ndan farkl l klar vard r. öyle ki; 1. Ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre ailenin temel gelirini sa layan ki inin i ine, i güvencesine ve ücretine ili kin memnuniyet durumlar aç s ndan farkl l k vard r. 2. Ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre gelirlerini kullanma biçiminden memnuniyet durumlar aç s ndan farkl l k vard r. 3. Ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre özel sa l k sigortas na ili kin memnuniyet durumlar aç s ndan farkl l k vard r. 4. Ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre tüketilen g da gruplar n n miktarlar na ili kin memnuniyet durumlar aç s ndan farkl l k vard r. 5. Ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre tüketilen g da gruplar n n kalitelerine ili kin memnuniyet durumlar aç s ndan farkl l k vard r. 6. Ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre çocuklar na okul e itimleri d nda ald rd klar özel kurslara ili kin memnuniyet durumlar aç s ndan farkl l k vard r. 7. Ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre sahip olduklar arabaya ili kin memnuniyet durumlar aç s ndan farkl l k vard r. 8. Ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre konut ve konut olanaklar na ili kin memnuniyet durumlar aç s ndan farkl l k vard r. 9. Ailelerin ayl k gelir düzeylerine göre dinlenme ve e lenme faaliyetlerine ili kin memnuniyet durumlar aç s ndan farkl l k vard r.
11 2. GENEL B LG LER 2.1. YA AM KAL TES, A LE YA AM KAL TES, TANIMLAR, GÖSTERGELER VE TEOR K ÇERÇEVE Bu ara t rma ailelerin gelirlerinin ve e lerin ö renim durumlar n n ya am kalitesinin objektif ve subjektif göstergeleri üzerindeki etkisini belirlemeyi amaçlamaktad r. Ya am kalitesi kavram n ve göstergelerini kullanmak için, ya am kalitesi, aile ya am kalitesi ile göstergelerini tan mlama ve aile ya am kalitesine ili kin teorileri aç klama ihtiyac vard r. 2.1.1. Ya am Kalitesi Tan m Ya am kalitesi konusunda bugüne dek pek çok tan m yap lmakla beraber, yap lan bu farkl tan mlar ya am kalitesinin farkl özellikleri hakk nda bilgi edinmeyi sa lamaktad r. Ya am kalitesi kavram na ili kin tüm bu tan mlar ya am kalitesinin çok boyutlu bir kavram oldu unu göstermektedir. Yazar(lar) Ya am Kalitesi Tan mlar Dalkey, Rourke (1972) Ki inin refah duygusu, ya amdan ho nutlu u yada mutsuzlu udur. Wallace (1974) Tüketim mallar ve hizmetlerine ula m kapsamaktad r. Fakat bundan çok daha fazlas n ifade eder. Ya am kalitesi; fiziksel, zihinsel ve duygusal sa l k durumumuzu, vatanda l k ve yasal haklar m z, e itim sistemimizin ba ar s n, tüm çevremizdeki hava, su, toprak ve gürültü kirlili ini ifade eder. Ya am kalitesi; yeterli
12 konutun psikolojik ve sosyolojik boyutlar n, kültürel, rekreasyonel ve serbest zaman faaliyetlerinden zevk almay, ki ileraras ili kilerden ve sa l kl aile i levlerinden tatminkarl, de i en zaman m za uyarlanm bilgi ve kaynaklar, de i ikliklerin yönünü ve h z n etkilemek için e it f rsatlara sahip olmay kapsar. Elgin, Logothetti, Gox (1974) Belirli bir nüfus grubundaki ki ilerin ya ama dair ko ullar kar s ndaki öznel davran lar d r. Andrews, Withey (1976) Bireylerin doyumu ve onlar n sosyal ili kilerinin kesi imidir. Campbell (1980) Ya am kalitesi, psikolojik ve sosyal amaçlar içeren refah duygusu ile ilgilidir. Refah sadece yeterli g da, konut, giysi ve di er materyal unsurlar gibi ya am n temel gerekliliklerini de il, ba arma ve kendini gerçekle tirme gibi daha az maddi de erleri de kapsamaktad r. Liu (1980) Ayn do al ve yap lanm çevrede ya ayan insanlar n, fiziksel ve psikolojik refah n n alg lanan durumsal ifadesidir. Calman (1984) Bireyin umutlar ve beklentileri ile mevcut durumu aras ndaki farkl l kt r. Ya am kalitesi, bireyin geçmi ya ant s na, mevcut ya am stiline ve gelecekle ilgili ki isel umut ve isteklerine ba l d r.
13 Liu, Mulvey, Hsieh (1986) Bir araya geldi inde bireyi mutlu ve ho nut eden yan tlanm istek ve tutkular kümesidir. Wish (1986) Çevresel ve psikolojik bile enleri içeren bir kavramd r Brown, Bayer ve MacFarlane (1988) Bir insan n kar layabildi i ve kar layamad istek ve ihtiyaçlar aras ndaki fark, bireyin çevresini kontrol edebilme derecesidir. Parmenter (1988) Bireyin ihtiyaçlar n kar lama derecesidir. Coulter (1990) Mutluluktan daha fazla olan ki isel memnuniyet duygusudur. Goode (1990) Bir insan n temel ihtiyaçlar n kar lama ve amaçlar n gerçekle tirebilme olana na sahip olmas d r. Shalock (1990) Bireyin temel ihtiyaçlar n kar layabilmesi ve toplumdaki temel sorumluluklar n (aile, rekreasyon, okul, i vb.) yerine getirebilmesidir. Stark ve Goldsbury (1990) Genel ya am memnuniyeti, mutluluk ve ba ar ile özde olan genel ya am memnuniyetidir. Ferran (1990) Bireyin kendisi için önemli olan ya am alanlar ndan memnuniyet veya memnuniyetsizlikten gelen refahla ilgili dü üncesidir.