Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme. 3. Baskı

Gülşah BAŞOL Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme Genişletilmiş 3. Baskı

Gülşah BAŞOL EĞİTİMDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ISBN 978-605-364-588-7 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Kasım 2012, Ankara 3. Baskı: Ocak 2015, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Grafik Tasarım: Mücahid Keleş Ön Kapak Tasarımı: Şuayip Atak Arka Kapak Tasarımı: Gülşah Başol Sayfa Düzeni: Gülşah Başol Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet:www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖN SÖZ Üçüncü baskıyı gerçekleştirmenin mutluluğunu yaşarken, öncelikle kitabı dikkatle okuyarak ikinci baskıda gözden kaçan minik yazım yanlışlarına işaret eden kıymetli öğrencilerime teşekkür etmek istiyorum. Bu baskıda, grup etkinliklerine her bölümde yer verilmeye çalışıldı. Bununla birlikte aynı etkinlikler bireysel olarak ele alınarak performans görevleri şeklinde kullanılabilir; böylece öğrencilerin daha çok uygulama yapmaları sağlanabilir. Ayrıca Ek4 te test ve madde analizi yapmak üzere ücretsiz olarak bilgisayarlarınıza indirip kullanabileceğiniz bir bilgisayar programının bir örnek üzerinden tanıtımı yapılmıştır. Üçüncü baskıya bir yenilik daha ilave edildi. 2003 yılından bu yana lisans ve yüksek lisans düzeyinde Ölçme ve Değerlendirme dersini okutuyorum. Senelerdir sınavlar için yazdığım sorulardan derlediğim 1700 çoktan seçmeli test maddesini iki yıldır öğrencilerimin kullanımına sunmuş bulunmaktayım. Ölçme ve Değerlendirme Ders kitabını okuyan öğrenciler, aynı zamanda http://courses.e-materyal.com/course/index.php?categoryid=2 internet adresinden (Google arama motoruna Akademik Dersler Gülşah Başol yazarak sayfaya ulaşmanız mümkün) ders portalına kayıt olarak, bu test maddelerinden faydalanabilirler. İnternet erişimi olan her hangi bir ortamdan her bölüm için sınırsız sayıda onar maddelik izleme testleri, 20 şer maddelik arasınav ve final denemeleri almanız mümkündür. Moodle platformunda işleyen bu sistemle madde analizleri doğrultusunda temizlenmiş, psikometrik özellikleri bilinen geniş bir soru bankasından faydalanarak yanlışlarınızı görüp düzeltebilirsiniz. Sayfada aynı zamanda kitabı derslerinde okutan öğretim elemanlarının kullanabileceği ppt sunuları, kitaptaki etkinlikler doğrultusunda dizayn edilmiş performans görevleri/proje ve kontrol listeleri gibi ek materyaller de yer almaktadır. İstatistiksel hesaplamalar gerektirmesi nedeniyle Ölçme ve Değerlendirme dersi öğretmen adaylarının korkulu rüyası olarak bilinir. Ancak bu kitapta tanıtılan TAP gibi bilgisayar programları sayesinde analizlerin saniyeler içinde yapıldığını göreceksiniz. Her öğretmenin kendi soru bankasını oluşturduğu ve mesleğini profesyonel bir biçimde icra ettiği bir Türkiye nin hayaliyle oluşturulan ders portalından Ölçme ve Değerlendirme dersini alan tüm öğrencilerin faydalanması ümidiyle... Son söz olarak kendimi omzumda kanatlarım varmışcasına özel ve değerli hissettiren kızlarım Aslı ve Ayda ya minik elleriyle hayatıma sağladıkları katkılar için minnetimi ifade etmeden geçemeyeceğim. İdeallerimizi besleyen gücün kalbimizden geldiği muhakkak... Ben sadece istedim, çalışmam için ortam hazırlayan onlardı. Ocak 2015 Gülşah Başol

İKİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ Kitabın ikinci baskısı, farklı öğretmenlik branşlarından pek çok öğretmen adayının gerek dil ve anlatım gerekse içerik konusundaki dönütleri doğrultusunda şekil aldı. Bu süreçte, kitabı daha anlaşılır ve etkili kılmak adına ortaya konulan her türlü tavsiyeyi göz önünde bulundurmaya çalıştım. Kitabı ders çalışırken inceleyerek önerilerini benimle paylaşan sevgili öğrencilerime teşekkür ederim. Onların desteği ve öğrenme aşkı olmaksızın şu an bu kitabı okuyor olmazdık. Temel düzeyde matematik bilgisi gerektirse de ölçme ve değerlendirme öğretmenlerin ürktükleri bir alan olarak bilinir. Bu durum dikkate alınarak kitapta test ve madde istatistiklerinin ele alındığı bölümlerde her konunun uygulamalı örnekleri verilmiştir. Alınan dönütler doğrultusunda performans görevleri tekrar düzenlenerek, eksik olan konularda yenileri eklendi. Yaparak, uygulayarak öğrenmeye imkan tanıması adına performans ve proje temelli olarak tasarlanan bu kitabın, öğretmen adaylarına faydalı olmasını temenni ediyorum. Çalışma disiplinine hayran olduğum değerli meslektaşım Prof. Dr. Hasan Coşkun a, Ankara-Tokat hattında mekik dokuduğu anlarda, kitaptan her hafta bir bölümü okuma inceliğini gösterip, aldığı notları benimle paylaşarak sağladığı katkılardan dolayı ayrıca teşekkür ederim. Kitap üzerinde çalışıyorum dediğim anda dinginleşip evimizde sessizlik gemisi yüzdüren, avuçlarımın içinde küçücük kaldıklarını dün gibi hatırladığım elleriyle omzumdaki yükleri hafifleten; güzel kızlarım Aslışah ve Ayda ya sonsuz şükran duygularımla Ekim 2013 Gülşah Başol

BİRİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ 1960 lardan bu yana, insanın mutluluğunu temel alan, öğrenmeye içsel bir süreç olarak yaklaşan yapılandırıcı anlayışın etkileri her alanda çığ gibi büyümeye devam etmektedir. Davranışçı yaklaşımdan yapılandırıcı anlayışa doğru dönüşüm, en çok eğitim alanında kendini hissettirmiş; sonuç olarak zaman içinde davranışçı anlayış okul kürsüsündeki yerini; bireyin ilgi, yetenek ve ihtiyaçlarını temel alan bu yeni anlayışa terk etmek zorunda kalmıştır. Ülkemizde, 2004 yılından bu yana ilköğretim ve ortaöğretim programlarında alternatif ölçme ve değerlendirme yöntemlerine yer verilmektedir. Bu durum ölçme ve değerlendirme alanındaki ders kitapları içeriklerinin tekrar ele alınmasını gerekli kılmıştır. Bu kitabın yazılmasındaki amaç, ülke genelinde öğretmenlerin ve öğretmen adaylarının ölçme ve değerlendirme konusunda öğrenme ihtiyaçlarına cevap vermektir. Kitapta, ölçme ve değerlendirme alanında bir eğitimcinin bilmesi gereken konular öğretimde izlenmesi tavsiye edilen sırada ele alınmıştır. Yapılandırıcı yaklaşımda önemi vurgulanan pek çok alternatif ölçme ve değerlendirme yöntemi, alışageldiğimiz geleneksel yöntemler, ölçme araçlarında bulunması gereken özellikler, ölçme sonuçları üzerinde yapılabilecek istatistiksel analizler kitabın kapsamına alınan konulardan bazılarıdır. Her bölümde yer alan performans görevleri ve sekizinci bölüm sonunda sunulan kapsamlı Test Projesi ile okuyucunun ölçme ve değerlendirme alanında uygulamaya dönük deneyimler kazanması hedeflenmiştir. Kitabı Türkçe dil ve anlatım kurallarına uygunluğu bakımından değerlendiren Doç. Dr. Zekeriya Başkal a, Yrd. Doç. Dr. Tuncay Böler e ve Arş. Gör. Yaşar Şimşek e ve eksik kaldığım noktalarda bilgisayar desteği sunan Yrd. Doç. Dr. Vildan Çevik e katkılarından dolayı çok teşekkür ederim. Bunca sayfanın bir araya gelmesinde emeği geçen herkese ayrıca teşekkürler. Bu kitap, desteğini her zaman yanımda hissettiğim aileme ve varlıklarıyla hayatımı onurlandıran kızlarım Aslışah ve Ayda ya en derin şükran duygularımla ithaf olunur. Kasım 2012 Gülşah Başol

Doç. Dr. Gülşah Başol 1972 yılında Yozgat ta doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini Ankara da gördü. 1989-1993 yılları arasında Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme lisans programını tamamladı. 1994 yılında Gaziosmanpaşa Üniversitesi kadrosunda YÖK burslusu olarak yurtdışında yüksek lisans ve doktora öğrenimi görmeye hak kazandı. 1995 yılında Virginia Old Dominion University de Counseling programında yüksek lisansa başladı. 1996 yılında yatay geçişle geldiği Ohio University, College of Education, Department of Educational Studies, Educational Research and Evaluation programında 1997 yılında yüksek lisans ve 2003 yılında doktora programını tamamladı. 2004 yılında Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme Anabilim Dalında Yardımcı Doçent olarak atandı. 2011 yılında aynı alanda Doçent unvanını alan Gülşah Başol anabilim dalı başkanı olarak çalışmalarına devam etmektedir. İletişim: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme Anabilim Dalı 60100 TOKAT Tel: (0356)2521616-3412 Faks: (0356)212-1746 gulsahbasol@gmail.com gulsah.basol@gop.edu.tr

İÇİNDEKİLER Üçüncü Baskıya Ön Söz... iii İkinci Baskıya Ön Söz... iv Birinci Baskıya Ön Söz...v Öz Geçmiş...vi I. BÖLÜM ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMENİN TEMEL KAVRAMLARI Konu Başlıkları...1 Kazanımlar...2 Giriş...2 Ölçme ve Değerlendirmenin Eğitimdeki Yeri...3 Geleneksel ve Yapılandırıcı Yaklaşımın Karşılaştırılması...4 Ölçme, Değerlendirme ve Durum Belirleme... 10 Ölçmede Birim ve Birimlerin Özellikleri... 12 Ölçek Türleri... 14 Eski ve Yeni Ölçü Birimlerimiz... 17 Eğitimde Ölçme ve Değerlendirmenin Önemi... 18 Ölçme ve Değerlendirmenin Kullanım Amaçları... 20 Özet... 21 Bölüm I-Sorular... 22

viii Eği mde Ölçme ve Değerlendirme II. BÖLÜM GELENEKSEL ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ARAÇLARI Konu Başlıkları... 23 Kazanımlar... 23 Giriş... 24 Ölçülecek Davranışın Türüne Göre Ölçme Araçları... 25 Bilişsel Alan Davranışları... 28 Eğitim-Öğretimde Yaygın Olarak Kullanılan Ölçme Araçları... 34 Geleneksel Ölçme ve Değerlendirme Yöntemleri... 36 1. Yazılı Sınavlar... 36 2. Objektif Sınavlar... 41 a) Çoktan Seçmeli Testler... 42 b) Doğru-Yanlış Maddeleri... 51 c) Eşleştirme Maddeleri... 54 d) Boşluk Doldurma Maddeleri... 58 3. Sözlü Sınavlar... 60 4. Uygulamaya Dönük Pratik Sınavlar... 62 Özet... 63 Bölüm II- Sorular... 63

İçindekiler ix III. BÖLÜM ALTERNATİF ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ARAÇLARI BİLİŞSEL ALAN DAVRANIŞLARI Konu Başlıkları... 65 Kazanımlar... 66 Giriş... 67 Alternatif Ölçme ve Değerlendirme Yaklaşımı... 67 Karşılaştırmalı Olarak Geleneksel ve Alternatif Değerlendirme Yaklaşımları... 68 Bilişsel Alana Dönük Alternatif Değerlendirme Yöntemleri... 71 1. Performans Görevleri ve Projeler... 71 2. Portfolyo (Kişisel Gelişim Dosyası)... 73 3. Ödev ve Projelerin Değerlendirilmesi... 74 4. Kavram Haritaları... 77 5. Tanılayıcı Dallanmış Ağaç... 81 6. Yapılandırılmış Grid... 83 7. Kelime İlişkilendirme Testleri... 86 8. Sözel Akıcılık Testleri... 88 9. Gözlem ve Görüşme... 88 10. Power Point Sunuları ve Posterler... 92 11. Öğrenme Günlükleri... 93 Özet... 94 Bölüm III- Sorular... 94

x Eği mde Ölçme ve Değerlendirme IV. BÖLÜM ALTERNATİF ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ARAÇLARI DUYUŞSAL VE PSİKO-MOTOR ALAN DAVRANIŞLARI Konu Başlıkları... 95 Kazanımlar... 96 Giriş... 96 Duyuşsal Alan Basamakları... 97 Kişisel ve Sosyal Becerilerin Geliştirilmesinin Önemi... 99 Duyuşsal Alan Kazanımlarını Ölçmeye Dönük Yaklaşımlar... 100 1. Drama (Rol Oynama Yöntemi)... 100 2. İlgi Envanterleri... 101 3. Kişilik Testleri... 102 4. Tutum Ölçekleri... 103 5. İşbirliğine Dönük Öğrenme Ortamları... 104 6. Öğrenci Değerlendirme Formu... 104 7. Kaba Değerlendirme Formu... 105 8. Öz Değerlendirme Formu... 107 9. Grup ve/veya Akran Değerlendirmesi... 109 Psiko-Motor Alan Basamakları... 110 Performans Değerlendirmenin Önemi ve Kullanım Alanları... 113 Performans Değerlendirmeye Dönük Ölçme Araçları... 113 Özet... 115 Bölüm IV- Sorular... 116

İçindekiler xi V. BÖLÜM GÜVENİRLİK Konu Başlıkları... 117 Kazanımlar... 117 Giriş... 118 Ölçmede Hata Terimi... 119 Hata Türleri... 119 Gerçek Puan Teorisi... 122 Ölçmenin Standart Hatası... 126 Standart Hata ve İki Puan Arası Farkın Güvenirliği... 129 Ölçme Aracında Aranan Niteliklerden Biri Olarak Güvenirlik... 130 Güvenirlik Katsayısı ve Hesaplanması... 132 Birden Çok Uygulamaya Dayalı Yöntemler... 132 Test- Tekrar Test Yöntemi... 132 Paralel Testler (Eş Değer Formlar) Yöntemi... 133 Karma Yöntem... 133 Tek Uygulamaya Dayalı Yöntemler... 134 Yarıya Bölme Yöntemleri... 134 İki Yarı Arası Pearson Korelasyonunun Hesaplanması... 134 Madde Kovaryanslarına Dayalı Güvenirlik Hesaplama Yöntemleri... 135 Kuder Richardson Formülleri... 135 Cronbach α Yöntemi... 140 Ölçme Aracının Güvenirliğini Etkileyen Faktörler... 148 Ölçme Aracıyla İlgili Özellikler... 149 Testin Uzunluğu... 149 Yönerge ve Maddelerin İfadesi... 153 Kapsamın Benzerliği... 154 Uygulama Koşulları... 154 Puanlamada Objektiflik Ve Bilinçli Olarak Yapılan Sübjektiflik... 154 Testi Alan Bireylerden Kaynaklanan Faktörler... 155 Sınavı Veren Kişiden Kaynaklanan Faktörler... 156 Ölçülen Özelikten Kaynaklanan Hatalar... 156 Ölçme Aracından Kaynaklanan Hatalar... 156 Özet... 157 Bölüm V- Sorular... 157

xii Eği mde Ölçme ve Değerlendirme VI. BÖLÜM GEÇERLİK Konu Başlıkları... 159 Kazanımlar... 159 Giriş... 160 Geçerlik... 161 Geçerlik Türleri... 164 1. Kapsam Geçerliği... 165 a) Mantıksal Yaklaşım... 165 b) İstatistiksel Yaklaşım... 166 2. Yapı Geçerliği... 167 a) Faktör Analizi... 167 b) Yakınsal Geçerlik... 168 c) Uzaksal Geçerlik... 168 d) Ayırt Edici Geçerlik... 169 e) Karşıt Gruplar Yöntemi... 169 f) İçtutarlılık... 169 3. Ölçüt Dayanaklı Geçerlik... 170 a) Yordama Geçerliği... 170 b) Uygunluk Geçerliği... 172 4. Görünüş Geçerliği... 173 Geçerliği Arttırma Yolları... 174 1. Kullanışlılık... 175 2. Ekonomiklik Ölçütü... 175 3. Uygulama Kolaylığı Ölçütü... 176 4. Puanlama Kolaylığı Ölçütü... 176 Özet... 177 Bölüm VI- Sorular... 177

İçindekiler xiii VII. BÖLÜM ÖLÇME SONUÇLARI ÜZERİNDE YAPILAN TEMEL İSTATİSTİKSEL İŞLEMLER Konu Başlıkları... 179 Kazanımlar... 180 Giriş... 180 Ölçme Sonuçlarının Frekans Dağılımında Gösterilmesi... 181 Frekans Dağılımları... 181 Gruplandırılmış Frekans Dağılımları... 184 Dağılımların İstatistiksel Yöntemlerle Betimlenmesi... 188 1. Merkezî Eğilim Ölçüleri... 188 a) Tepe Değer (Mod)... 189 b) Aritmetik Ortalama (Ortalama)... 189 c) Ağırlıklı Ortalama... 189 d) Ortanca (Medyan)... 190 2. Merkezî Dağılım Ölçüleri... 192 a) Dizi Genişliği (Ranj)... 192 b) Varyans, Standart Sapma ve Çeyrek Sapma... 193 Dağılımların Değişkenliğinin Yorumlanması... 200 1. Bağıl Değişkenlik... 200 2. Normal Dağılım ve Dağılımların Kayışlılığı... 201 Çarpıklık ve Basıklık Katsayılarının Hesaplanması... 206 1. Çarpıklık Katsayısı... 206 2. Basıklık Katsayısı... 207 Ham Puanların Standart Puanlara Çevrilmesi... 209 1. Standart Puanlar... 209 a) z Puanları... 209 b) T Puanları... 210 Mutlak Başarı Oranı... 211 Yüzdelik Puanlar... 211 İlişki Ölçüleri... 214 1. Pearson Çarpım Momentleri Korelasyon Katsayısı... 214 2. Spearman Sıra Farkları Korelasyon Katsayısı... 219 Özet... 222 Bölüm VII- Sorular... 222

xiv Eği mde Ölçme ve Değerlendirme VIII. BÖLÜM TEST GELİŞTİRME SÜRECİ VE MADDE İSTATİSTİKLERİ Konu Başlıkları... 223 Kazanımlar... 224 Giriş... 224 Test Planının Hazırlanması... 224 Madde Havuzunun Oluşumu... 226 Maddelerin Gözden Geçirilmesi... 228 Deneme Formunun Uygulanması... 229 Performans Görevi Yönerge:... 232 Madde Analizi... 233 Madde İstatistikleri... 234 1. Madde Güçlük Derecesi (p j )... 234 a) Basit Yöntemle Madde Güçlük Derecesi... 235 b) Henryson Yöntemi İle Madde Güçlük Derecesi... 236 c) % 27 lik Alt Üst Grup Yöntemi İle Madde Güçlük Derecesi... 237 2. Madde Varyansı ve Standart Sapması... 238 3. Madde Ayırt Edicilik Gücü (r jx )... 239 a) Basit Yöntemle Madde Ayırt Edicilik Gücü (r jx )... 240 b) Henryson Yöntemi İle Madde Ayırt Edicilik Gücü (r jx )... 240 c) %27 lik Alt Grup Üst Grup Yöntemi İle Madde Ayırt Edicilik Gücü... 242 d) Fan Tablosu İle Madde Güçlük İndeksi ve Madde Ayırt Edicilik Gücünü Belirleme... 242 e) Madde Güvenirlik Katsayısı (r j )... 243 Nihai Formun Oluşumu... 247 Madde İstatistiklerinden Elde Edilen Test İstatistikleri... 248 1. Testin Aritmetik Ortalaması, Ortalama Güçlük Düzeyi... 248 2. Testin Varyansı ve Standart Sapması... 249 Özet... 249 Bölüm VIII- Test Projesi... 250 Test Projesi Yönergesi... 251 Proje Değerlendirme Dereceli Puanlama Anahtarı... 252

İçindekiler xv IX. BÖLÜM ÖĞRENME ÇIKTILARINI NOTA DÖNÜŞTÜRME Konu Başlıkları... 255 Kazanımlar... 256 Giriş... 256 Değerlendirme... 257 Öğrenme Çıktılarını Nota Dönüştürme... 259 İlk ve Ortaokullarda Sınav Yönetmeliği... 259 Ortaöğretime Öğrenci Yerleştirme Sınavları... 261 Ortaöğretim Sınav Yönetmeliği... 262 Yükseköğretime Öğrenci Yerleştirme Sınavları... 264 Genel Olarak Değerlendirme Formları... 266 1. Referans Noktasına Göre Değerlendirme Türleri... 268 a) Kriter Referanslı Değerlendirme... 268 b) Konu Alanı Temelli Referanslar... 271 c) Hedef/Kazanım Temelli Referanslar... 271 d) Tam Öğrenme Temelli Referanslar... 274 e) Norm Referanslı Değerlendirme... 274 2. Amacına Göre Değerlendirmeler... 275 a) Performans Odaklı Değerlendirme... 275 b) Teşhis Edici Değerlendirme... 276 c) Yerleştirme Amaçlı Değerlendirme... 277 d) Biçimlendirici Değerlendirme... 277 e) Süreç Değerlendirme... 277 f) Düzey Belirleyici Değerlendirme... 278 Özet... 280 Bölüm IX- Sorular... 280 Kaynakça... 281 Ekler... 285

BÖLÜM 1 Ölçme ve Değerlendirmenin Temel Kavramları KONU BAŞLIKLARI Giriş Ölçme ve Değerlendirmenin Eğitimdeki Yeri Geleneksel ve Yapılandırıcı Yaklaşımın Karşılaştırılması Eğitim, Öğretim, Öğrenme ve Ölçme ve Değerlendirme Ölçme, Değerlendirme ve Durum Belirleme Ölçmede Birim ve Birimlerin Özellikleri Ölçek Türleri Eski ve Yeni Ölçü Birimleri Eğitimde Ölçme ve Değerlendirmenin Önemi Ölçme ve Değerlendirmenin Kullanım Amaçları Özet Sorular

2 Eği mde Ölçme ve Değerlendirme KAZANIMLAR Bölüm sonunda öğrencinin elde etmesi beklenen kazanımlar: Eğitim, öğrenme ve öğretim terimlerini tanımlar. Ölçme, değerlendirme ve durum belirleme kavramlarını tanımlar. Değişken, birim ve ölçek kavramlarını tanımlar. Öğretim etkinliklerinde ölçme ve değerlendirmenin kullanımına örnekler verir. Verilen bir değişkenin türünü söyler. Ölçek türlerini örnekleyerek açıklar. Öğretimde ölçme ve değerlendirmenin yerini açıklar. Ölçme ve değerlendirmenin kullanım amaçlarını sıralar. Öğretim sürecinde ölçme ve değerlendirmenin önemini açıklar. GİRİŞ Bu bölümde öncelikle ölçme ve değerlendirmenin öğretim içindeki yeri ve önemi üzerinde durulmuştur. Ardından, geleneksel ve yapılandırıcı yaklaşımın karşılaştırılması, ölçme ve değerlendirme alanında sık kullanılan terimler ve son olarak ölçme ve değerlendirmenin önemi ve kullanım amaçları gözden geçirilmiştir.

Ölçme ve Değerlendirmenin Temel Kavramları 3 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMENİN EĞİTİMDEKİ YERİ Öğretimin olduğu her dönemde kuşkusuz ölçme ve değerlendirmeye ihtiyaç duyulmuş; kurul kararları, öğretmen görüşleri, sınavlar, portfolyolar ve daha adını sayamayacağımız pek çok araçla öğrenci başarısı ortaya konmaya çalışılmıştır. Herkesin okul anıları arasında sınavlara, sözlülere, başarılı veya başarısız kopya girişimlerine ilişkin birkaç anı vardır. Sınavda muzip bir arkadaşın önümüzden çektiği kağıt, geri gelsin diye döktüğümüz kızılcık terleri, belki tutar ümidiyle mantığa büründürüp yazdığımız cevaplar, seneler sonra bile yüzümüzü güldürür. Madalyonun arka yüzünde ise SBS sinden KPSS sine, LYS sinden YGS sine, herkesi bir şekilde ilgilendiren sınavlar olsa gerektir. Ölçme ve değerlendirme öğretimin vazgeçilmez bir parçasıdır. Öyle ki ölçme ve değerlendirmesiz bir öğretim neredeyse düşünülemez. Burada Summerhille den bahsetmek yerinde olacaktır. 1921 de İngiltere de Alexander Sutherland Neill tarafından kurulan Summerhille Yatılı Okulunda öğrenciler neyi, ne zaman ve nasıl yapacaklarına kendileri karar vermektedir. Neill e göre özgürlük, başkalarının haklarını çiğnemediği sürece öğrencinin okulda dilediğini yapmasıdır (Neill, 1960). Özgürlüklerin vurgulandığı, sorumluluk duygusu geliştirmenin önemsendiği bu okulu, öğrenci dilerse hiç sınav olmadan tamamlayabilir. Bu duruma benzer olarak, Fuchs ve Fuchs (1984) bir çalışmada bir grup öğretmen adayının öğrencilerin bir dersteki gelişmelerini izlemelerini sağlamış ve öğrenci performanslarını tahmin etmelerini istemiştir. Araştırma sonuçları öğretmenlerin verdiği puanlarla aday öğretmenlerin tahmin ettikleri öğrenci başarısının tutarsız olduğunu ve başarının çocukların lehine olarak, olduğundan yüksek tahmin edildiğini ortaya koymuştur. Sınavlar her ne kadar mükemmel olmasa da tahminle not vermekten daha az hata içerecekleri muhakkaktır. Öğretimi eğitimden ayıran en temel özellik gelişigüzel yürütülmemesi ve rastlantılara bağlı olmamasıdır. Öğretim, programda öngörülen hedeflerle başlar. Türk eğitim tarihinde gaye, maksat, amaç, erek ve hedef davranış gibi farklı isimler verilen hedef terimine 2004 yılından bu yana Millî Eğitim Bakanlığınca benimsenen kazanım terimi de eklenmiştir. Hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığını anlamanın yolu ölçülebilir göstergelerle ifade edilmesidir. Öğretimin göstergelerinin hedef, hedef davranış ve kazanım formunda ifade edilişi aşağıdaki şekildedir. Örnek 1.1 Öğretimde hedef kavramını bilme (Hedef) Öğretimde hedef kavramını tanımlayabilme (Hedef Davranış) Öğretimde hedefi tanımlar. (Kazanım)

4 Eği mde Ölçme ve Değerlendirme Kitabın geri kalan kısmında Millî Eğitim Bakanlığı tarafından benimsenen öğretimin sonucuna odaklanan kazanım terimi kullanılacaktır. Hedeflerin kazanım şeklinde ifade edilmesinin ardından, öğretmen hangi etkinliklere yer vermesi gerektiğine karar vererek, öğretim faaliyetlerini planlar. Zaman ve ağırlık bakımından önceden hazırlanan öğretim planı doğrultusunda sürdürülen öğretim faaliyetlerinin, kontrol altında yürütülmesi gerekir. Bu amaçla ders içeriğini yansıtan, öğretim faaliyetlerine uygun şekilde tasarlanmış, kazanımları ölçmeye dönük önermelerden oluşan sınavlar geliştirilir. Kopyaya karşı gerekli önlemleri alarak sınavı uygulayan öğretmen, sonuçları geçerli bir ölçüte vurarak değerlendirmesini yapar. Öğrenci başarısının notla ifade edilmesi ile ölçme ve değerlendirme işlemi son bulmaz. Elde edilen dönütler doğrultusunda öğretim tekrar gözden geçirilir, hatalı ve eksik öğrenmeler giderilir. Sınavdan elde edilen dönütlere göre, program içinde de düzenlemeler yapılır. Tekrar en başa dönerek süreç devam eder. O halde öğretim, ölçme ve değerlendirmeye her turda başvurulan süreğen bir döngü gibidir. Şekil 1.1 de öğretimde ölçme ve değerlendirmenin yeri görselleştirilmiştir. Öğretim faaliyetleri Ölçme Ölçüt Değerlendirme Kazanımlar Program içindeki düzenlemeler Dönüt Şekil 1.1. Öğretim Sürecinde Ölçme ve Değerlendirmenin Yeri GELENEKSEL VE YAPILANDIRICI YAKLAŞIMIN KARŞILAŞTIRILMASI Zaman içinde eğitim ve öğretim anlayışı ile birlikte ölçme ve değerlendirme yaklaşımlarında geniş çapta bir değişim gerçekleşmiştir. Aşağıda Tablo 1.1 de geleneksel ve yapılandırıcı yaklaşım, öne çıkan özellikleri bakımından karşılaştırılmıştır.

Ölçme ve Değerlendirmenin Temel Kavramları 5 Tablo 1.1. Geleneksel ve Yapılandırıcı Yaklaşımın Karşılaştırılması. Geleneksel Yaklaşım Sonuç odaklıdır. Öğretmen ve öğretim merkezlidir. Öğretmenden öğrenciye doğru bilginin tek yönlü aktığı bir anlayış hakimdir. Öğretim ders kitapları ile sınırlıdır. Bilgiler ezberlenebilir düşüncesi yaygındır. Ders saatleri, ders kredileri ile sınırlıdır. Öğretimde daha çok Ne sorusuna cevap aranır. Öğrenmeler küçük parçalara bölünerek, parçadan bütüne bir anlayışla aktarılır. Programda bilişsel alan öğrenmeleri vurgulanır. Süreç odaklıdır. Yapılandırıcı Yaklaşım Öğrenci merkezlidir. Öğretmen yol göstericidir. Ders esnasında beyin fırtınası, soru-cevap, problem çözme ve grup çalışması gibi etkinliklere başvurulur. Gerçek hayata yakın senaryolar ve uygulamaya dönük aktivitelere yer verilir. Bilgiler; analiz, değerlendirme ve yaratma gibi süreçlerden geçerek zihinde yapılanır. Program ve ders kredileri hesaplanırken yeterlik temelli bir anlayış benimsenir. Öğretimde Neden, Nasıl ve Niçin sorularına vurgu yapılır. Konunun gerçek hayatla ilişkisi vurgulanarak derse başlanır (Tümdengelim). Daha sonra öğrencilerin buldukları örneklerle desteklenerek bilgi yapılandırılır (Tümevarım) Bilişsel, duyuşsal ve psiko-motor alan birlikte ele alınarak çalışılır. Az zamanda çok iş başarmak hedeflenir. Bilgi öğrenciye sunulur, tekrar ve ödevlerle desteklenerek uygun pekiştireçlerle öğrenmenin gerçekleşeceği varsayılır. Uygulanması kolaydır. Değerlendirilmesi az zaman alan, objektif geleneksel ölçme ve değerlendirme uygulamalarının kullanımı yaygındır. Öğretimde kazanımları zamana yayan, yatay ve dikey geçişliliğe izin veren bir anlayış hakimdir. Öz bilgi ve etkili öğrenme hedeflenir. Bilgi her yerdedir ve öğrenci kendisi bilgiyi edinmek için çaba sarf etmelidir. Öğretmen merak uyandırıcı ipuçları sunarak öğrenciye bilgi serüveninde yol gösterici olmalıdır. Uygulanması ve ölçme ve değerlendirmesi zaman alıcıdır. Öğretmene çok iş düşer.

6 Eği mde Ölçme ve Değerlendirme Öğrenciden öğrendiklerini sınavda sergilemesi beklenir. Bilgi temelli öğrenmeler sonrasında bireyin yeni bilgiler oluşturacağı varsayılır. Ölçme araçlarıyla öğrencinin erişi düzeyini not, diploma, derece ve sertifikalarla somutlaştırmak hedeflenir. Öğrencinin öğrenmelerini hayata yansıtması beklenir. Okulda ve ders dışında yaratıcılığı geliştirmeye dönük faaliyetler özendirilir. Gerçek hayata dönük bir öğretim, proje ve performans görevleri ağırlıklı bir yaklaşımla öğrenciyi hayata hazırlamak hedeflenir. Bu iki yaklaşım, kullanılan değerlendirme metotları bakımından karşılaştırılırsa yazılı sınavlar, testler, sözlü sınavlar, eşleştirme maddeleri ve doğru-yanlış maddelerinin geleneksel yaklaşımda sıklıkla tercih edildiği söylenebilir. Diğer yandan süreç odaklı olan alternatif yaklaşımda; performans görevleri, proje ve portfolyolar gibi alternatif ölçme ve değerlendirme araçları ile öğrencinin yeni bilgilerini öncekilerle ilişkilendirmesi ve bilgiyi yapılandırması hedeflenir. Bu özellikleriyle alternatif ölçme ve değerlendirme yöntemleri yapılandırıcı yaklaşımı temel almaktadır. Günlük hayattan örneklerle zenginleştirilmiş bir öğretim, yeni konuların eskileriyle ilişkilendirilmesi, yerine göre tümevarım ve tümdengelimden güç alınması, yapılandırıcı yaklaşımın sıklıkla vurgulanan özellikleridir. Bu yaklaşımda; tartışma, beyin fırtınası, soru-cevap, gözlem, simülasyon, rol oynama ve probleme dayalı öğrenci merkezli aktivitelerle, öğrencilerin bilginin zoraki müşterileri değil, gönüllü alıcıları haline getirilmesi amaçlanır. Endüstri toplumu bakış açısından değerlendirilirse, geleneksel öğretim, iş piyasasına sunduğu öğrencinin etiket değerini belirlemekle yükümlüdür. İnsanları gruplamak, sıralamak hep bu düşüncenin ürünüdür. 19. yüzyılda toplumun bireyden beklentileri öğretimin merkezine alınırken, 20. yüzyılda bireyin mutluluğu temel alınmaya başlanmıştır. 21. yüzyılın, çalışanları için spor tesislerine sahip fabrikaları, çalışanların çocukları için kreş, hatta okulu olan kurumları bunun en somut örneğidir. Yüzyıllar arasındaki anlayış farkı da gösteriyor ki 1960 lı yılların davranışçı felsefesi günümüz iş dünyası ve insanlarının beklentilerine cevap vermekte yetersiz kalmaktadır. Geleneksel ve yapılandırıcı yaklaşımı karşılaştırdıktan sonra, etkinlik 1.1 yoluyla alternatif yaklaşıma uygun bir ders planı hazırlama konusunda deneyim edinilmesi hedeflenmiştir.