Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice 12 (2) [Ek Özel Sayı/Supplementary Special Issue] Bahar/Spring 1291-1307 2012 Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. www.edam.com.tr/kuyeb Öğretmen Adaylarının Kavramsallaştırma Boyutundaki Değer Tercihlerinin İncelenmesi * Nermin KORUKLU Adnan Menderes Üniversitesi Hilal AKTAMIŞ a Adnan Menderes Üniversitesi Öz Bu çalışmanın amacı öğretmen adaylarının üniversite eğitimleri süresince değer tercihlerinin kavramsallaştırma boyutunda değişimin olup olmadığını ortaya koymaktır. Çalışmanın araştırma grubu, 208 öğretmen adayından oluşmuştur. Veri toplama aracı olarak, Değerler Ölçeği kullanılmıştır. Değerler ölçeğinden elde edilen veriler, tek yönlü MANOVA ve izleme testi olarak her bir bağımlı değişken için ANOVA kullanılarak analiz edilmiştir. Analiz sonucunda, cinsiyet değişkeni açısından öğretmen adaylarının Estetik değer boyutunda kız öğretmen adayları lehine anlamlı bir farklılık olduğu görülmüştür. Sınıf düzeyine göre incelendiğinde tüm 4. Sınıf öğretmen adaylarının teorik ve politik değerleri daha yüksek, 1. sınıf öğretmen adaylarının ise Ekonomik ve Dini değerlerinin daha yüksek olduğu bulunmuştur. Sonuç olarak, öğretmen adaylarının öğrenim gördükleri alan ile değer boyutu arasında ilişkinin olduğu saptanmıştır. Buna ek olarak, üniversite eğitim sürecinin öğretmen adaylarının teorik ve politik değerler alt boyutunda değişim yarattığı görülmüştür. Bu kapsamda üniversite eğitim sürecinde değerler konusunun önemi ortaya konmuştur. Anahtar Kelimeler Değerler, Öğretmen Adayları, Anabilim Dalı, Cinsiyet, Sınıf Düzeyi. * Bu çalışma Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi nde 26 28 Ekim 2011 tarihleri arasında gerçekleştirilen Değerler Eğitimi Sempozyumu nda bildiri olarak sunulmuştur. a Dr. Hilal AKTAMIŞ Fen Bilgisi Eğitimi alanında yardımcı doçenttir. Çalışma alanları arasında Fen eğitiminde yaratıcılık, bilimsel süreç becerileri, argumantasyon, astronomi eğitimi ve değerler yer almaktadır. İletişim: Adnan Menderes Üniversitesi, İlköğretim Bölümü Fen Bilgisi Öğretmenliği Anabilim Dalı, Aydın. Elektronik posta:hilalaktamis@gmail.com Tel: +90 256 214 2023/1587 Fax: +90 256 214 1061. Değerler; felsefe, psikoloji, eğitim gibi farklı disiplinlerin çalışma konularının başında gelmektedir (Akbaba-Altun, 2003; Atay, 2003; Blanchard ve O Connor, 1998; Durmuş, 1996; Schwartz, 1992). Örneğin Felsefede değer; birey ya da toplum için nelerin istenen amaç ve nelerin bu amaçlara ulaştıran araç olduğunu tanımlayan soyut bir kavram olarak görülmektedir (Sabuncuoğlu ve Tuz, 2003, s. 43; Sağnak, 2005), psikolojik açıdan değerler, kişiliğin oluşumunda yer alan ve genellikle erken yaşlarda gelişimsel süreçler yoluyla kazanılan bireylerin davranışsal tercihleri olarak tanımlanır (Sağnak, 2004), eğitimsel açıdan bakıldığında ise bir toplumun eğitim sistemi, o toplumun sahip olduğu değerleri yansıtan önemli bir araç olarak nitelendirilmektedir. Çünkü eğitim değerlere ilişkin inançların ifade biçimidir (Densford, 1961 den akt., Dönmez ve Cömert, 2007). Değerler, farklı disiplin alanlarının temel araştırma konusu olduğu kadar farklı tanımlara da sahiptir. Bunlardan bazılarına aşağıda yer verilmiştir. Türk Dil Kurumu [TDK] (2005) değeri, bir şeyin önemini belirlemeye yarayan soyut ölçü, bir şeyin değdiği karşılık, kıymet; Erdem (2003), belirli bir durumu diğerine tercih etme eğilimi; Başaran (1992), bir nesne, işlem, fikir ve/veya eylemin değerler örgütü içerisinde taşıdığı önemi belirleyen nitelik ve nicelik; Allport (1961) ise bireylerin tercih ettiklerine ait olan hareketlerine dayalı inançlar olarak tanımlamışlardır. Tanımların ortak özelliklerine bakıldığın-
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ da değerin bireylerin ve toplumların davranış, tutum ve düşüncelerine yön veren inançlar olarak ele alındığı görülmektedir. Allport, Vernon ve Lindsey (1960a) ise değeri ve temel ilgi alanlarını; güdüler ve değerlendirici davranışlar olarak tanımlamışlar ve Spranger in çalışmasına dayanarak altı alt boyutta incelemişlerdir: (i) Teorik Değerler: Bireyin temel yönelimi gerçeği/olguyu keşfetmedir. Bu amaçla, birey zihinsel tutumlara yönelir. Teorik tiplerin ilgileri; deneysel, kritik ve rasyoneldir. Genellikle bilim insanı veya filozof olurlar. Teorik değerleri önemseyenler bilgi ve gerçeğe ulaşmak, düşünmek, öğrenmek, analiz etmek, sonuç çıkarmak, kanıtlamak ve açıklamak amacıyla bilgiyi sistematik olarak düzenleme ve biriktirme isteğinde olan bireylerdir. (ii) Ekonomik Değerler: Nitelik olarak neyin yararlı olduğu ile ilgilenir ve kullanacağı bilgi uygulanabilir değilse o bilgi önemsenmez. Ekonomik değerleri gelişmiş kişilerin ilgi alanı fayda kavramına dayanır. Yararlı şeyler üretmeyen bilginin gereksizliğine inanırlar. Yararlılık ve etkinliği kazanç ve zenginlik ile ölçerler. Ekonomik tip ayrıca diğer değerler ile çelişki içindedir. İlişkilerinde, insanlara zenginlik bakımından üstün gelmeye odaklanır. (iii) Estetik Değer: Uyum çok önemlidir. Edinilen her bir deneyim estetik açıdan değerlendirilir. Estetik değer çeşitlilik ile ilgilenirken teorik değer deneyimlerin özdeşlikleri ile ilgilenir. Estetik değere sahip bir birey, küreselleşen dünyada üretim yapma, reklam yapma ve ticaret yapma süreçlerini kendisi için en önemli değerlerin yıkımı olarak görmektedir. Sosyal yaşamında insanların zenginliklerinden ziyade insanın kendisi ile ilgilenir. (iv) Sosyal Değerler: Bireyler için en önemli şey insanların sevgisidir. Bu tiplerin temel hedefi gerçek dostluğu yakalamak ve diğerlerinin mutluluğuna katkıda bulunmaktır. Teorik, ekonomik ve estetik değerleri soğuk ve insanlık dışı olarak kabul eder. Politik tipe karşıt olarak, sosyal değere sahip biri, sevgiyi sadece insan ilişkilerinin uygun bir formu olarak önemser. Spranger ayrıca sosyal değeri, dini tutuma en yakın bir değer olarak ilave etmektedir. (v) Politik Değerler: Bu değere sahip bireyler güce önem verirler. Bu nedenle hayatlarının büyük bir bölümü rekabet ve mücadele ile geçer. Sahip oldukları gücü başkalarını etkileme yolunda kullanan, etki, kişisel saygınlık, kontrol, otorite, dayanıklılık gibi kavramları arayan ve yönetici olabilmek amacıyla kulüplere, partilere katılıp, gelişme ve ilerleme fırsatları için çalışarak sosyal statü ve tanınmayı hedefleyen bireylerdir. (vi) Dini Değerler: Dini yönü olan birey için en önemli değer birlik tir. Bu tipteki biri evreni bir bütün olarak anlamak için araştırma yapar ve kendini bu bütünlüğü anlamaya adar (Allport ve ark., 1960a). Şekil 1. Değerleri Oluşturan Etmenler Değerleri oluşturan etmenler (Şekil 1); biyolojik ve fizyolojik ihtiyaçlar; bilgi ve düşünce; sosyal destek ve pekiştireçler olarak sıralanabilir. Bu açıdan bakıldığında değerler bireylerin tutumları ve kişilikleri ile ilişkilendirilmektedir (Braithwaite ve Scott, 1991 den akt., Muğaloğlu ve Bayram, 2009). Bu bağlamda, insanların tercihleri ve yargıları yeni öğrendikleriyle değişmekte ve şekillenmektedir. Sonuçta değerler genetik olarak aktarılmazlar. Değerlerin oluşmasında bilgi ve düşüncenin yanında sosyal destek ve alınan pekiştireçler de önemlidir. Bir değer diğer insanlar tarafından onaylanır ve takdir görürse bireydeki etkisi yüksek olur. Değerler arkalarındaki toplumsal destekleri kaybettikçe değişmeye veya etkisiz olmaya başlamaktadır. Bu bağlamda, değerlerin kazanımı doğuştan mı yoksa sonradan mı öğrenilir sorusuna verilen cevap; yaşantılar sonucuyla, yani öğrenmeyle, oluştuğu şeklindedir (Sarı, 2005). Bunun anlamı değerlerin öğrenilmesinde sosyal onay önemlidir. Sosyal olarak onaylananlar zamanla davranış ölçütleri hâline gelerek değerleri oluşturmaktadır. Buna ek olarak, model alma ve taklit önemli bir öğrenme şeklidir. Dolayısıyla sosyal öğrenme teorisinin temel varsayımları dikkate alınarak, değer yargılarının kişinin yetiştiği çevreden beslenerek şekillendiği söylenebilir (Ünal, 1981). Bu kapsamda öğrencilerin model aldıkları ve taklit ettikleri kişilerden olan öğretmenlerin önemi yadsınamaz (Gökdere ve Çepni, 2003). Ayrıca, sosyalleşme sürecindeki anahtar yapılar olan değerler, dini, kültürel, politik, eğitim ve aile ile ilgili araştırmalarda önemli bir değişken olarak yer almaktadırlar. 1292
KORUKLU, AKTAMIŞ / Öğretmen Adaylarının Kavramsallaştırma Boyutundaki Değer Tercihlerinin İncelenmesi Mesleki eğitim veren kuruluşlar, bilgi ve beceri kadar, hem mesleğe ilişkin değer ve tutumların ilk kazandırıldığı, hem de bilindik çevreden farklı bir çevre ile karşılaşan üniversite öğrencilerinin sosyal değer ve tutumlarının değişebileceği yerler olarak sosyal bilimcilerin ilgisini çekmektedir. Erdem (2003), üniversitelerin örgüt kültüründe olması gereken değerleri: Bilimsel (akademik) değerler; bilimsellik, bilgiye değer verme, bilgi üretimi için fedakârlık, insani değerler; toplumdaki her insanın değerli olması, öğrencinin kişiliğine saygı, etik değerler; doğruluk, dürüstlük, güven... vs şeklinde ifade etmektedir. Bu bağlamda geleceğin öğretmenleri olarak öğretmen adaylarının nasıl bir kültürlenme ve sosyalleşme içerisinde olduğunun, yani değerler sisteminin nasıl olduğunun, bilinmesi önemlidir. Alan yazın incelemesi sonucunda öğretmenlerin değerlerinin öğrenci davranışlarını etkilediği ile ilgili birçok araştırma bulgusu ile karşılaşılmıştır (Dilmaç, Bozgeyikli ve Çıkılı, 2008; Dilmaç, Deniz ve Deniz, 2009; Erdem, 2003; Halstead ve Taylor, 2000; Sarı, 2005; Yazıcı, 2006; Yılmaz, 2009). Yapılan çalışmaya benzer bir çalışma olarak Sarı (2005) yaptığı çalışmada ülkemizdeki eğitim fakültelerinde öğrenim gören öğretmen adaylarının değer alanlarını farklı değişkenler açısından incelemiştir. Ancak, ülkemizde eğitim fakültesinde öğrenim gören öğretmen adaylarının lisans eğitimi sırasında bölümlerine ve eğitim sürecine göre değer alanlarının (teorik, ekonomik, estetik, sosyal, politik ve dini) değişimini inceleyen bir çalışmaya rastlanmaması bu çalışmayı alan yazında var olan çalışmalardan farklı kılmaktadır. Ayrıca alan yazında (Dilmaç ve ark., 2008; Dilmaç ve ark., 2009; Erdem, 2003; Halstead ve Taylor, 2000; Sarı, 2005; Yazıcı, 2006; Yılmaz, 2009) yer alan çalışmalarda kullanılan ölçeklerin, daha çok kişisel değerleri belirlemeye yönelik olduğu görülmektedir. Bu çalışmada ise, özellikle bilimsel, sanatsal ve sosyal değerlerin değişimine vurgu yapılması ve öğretmen adaylarının üniversite eğitimleri süresince sahip oldukları değerlerin kavramsallaştırma boyutunda değişimin olup olmadığının ortaya koyulması amaçlanmıştır. Problem Yöntem Öğretmen adaylarının üniversite eğitimleri süresince sahip oldukları değerlerin kavramsallaştırma boyutundaki değişim düzeyi nedir? Alt Problemler 1. Öğretmen adaylarının değerleri cinsiyete göre farklılık göstermekte midir? 2. 1. ve 4. sınıftaki öğretmen adaylarının değerleri arasında anlamlı bir fark var mıdır? 3. Sosyal Bilgiler, Fen Bilgisi ve Güzel Sanatlarda öğrenim görmekte olan öğretmen adaylarının değerleri arasında fark var mıdır? Araştırmanın Deseni Bu araştırmada tarama (survey) yöntemi kullanılmıştır. Tarama yöntemi, geçmişte veya halen var olan bir durumu var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımıdır (Cohen, Manion ve Morrison, 2008). Bu araştırmada da bu yöntem yoluyla, öğretmen adaylarının değerlerine ait var olan durum cinsiyet, sınıf ve bölüme göre betimlenmiştir. Çalışma Grubu Araştırmanın katılımcıları Adnan Menderes Üniversitesi Eğitim Fakültesi Fen Bilgisi, Sosyal Bilgiler ve Güzel Sanatlar Eğitimi Anabilim Dalında 2010-2011 eğitim öğretim yılında öğrenim görmekte olan 1. ve son sınıftaki tüm öğretmen adayları (n=208) örnekleme alınmıştır. Örnekleme yöntemi olarak amaçlı örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Araştırma grubunun, n=109 u (%52.40) kız, n=99 u (%47.60) erkektir. Tablo 1. Öğretmen Adaylarının Bölümlere ve Sınıflara Göre Sayıları 1. sınıf 4. sınıf N % N % Toplam Fen Bilgisi 31 53.45 27 46.55 58 Sosyal Bilgiler 41 55.41 33 44.59 74 Güzel Sanatlar 46 60.53 30 39.47 76 Toplam 119 57.21 89 42.79 208 Veri Toplama Aracı Çalışmada, çalışma grubunun değerlerinin kavramsallaştırılması ve psikometrik özellikleri dikkate alınarak, Allport ve arkadaşları (1960a) tarafından geliştirilmiş olan Study of Values Ölçeği kullanılmıştır. Değerler Ölçeği, teorik, ekonomik, estetik, sosyal, politik ve dini değerleri ölçmektedir (Allport ve ark., 1960a). Bu sınıflandırma Eduard Spranger in Types of Men (50) adlı çalışmasına dayanmaktadır. Ölçek öncelikli olarak üniversite öğrencilerine 1293
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ uygulanacak şekilde tasarlanmıştır. Değerler testi iki kısımdan oluşmuştur. Birinci kısım iki seçenekli sorulardan, ikinci kısım ise 4 seçenekli sorulardan oluşmuştur. Her alt boyut için 20 farklı ve toplam olarak 120 farklı cevap verilebilmektedir. Değerler ölçeği kendi başına bir kişinin uygulayabileceği bir ölçektir. Ölçeğin uygulanmasında zaman sınırlılığı yoktur. Fakat 20 dakika ölçeğin cevaplanabilmesi için yeterlidir (Allport ve ark., 1960a). Allport, Lindzey ve Vernon (1960b) tarafından ölçeğin psikometrik özelliklerinin belirlenmesi için çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalarda yarıya bölme güvenirlik analizi, madde analizi, test-tekrar test güvenirlik analizi ve değerler arasında ilişkilere bakılmıştır ve aşağıdaki sonuçlar bulunmuştur: Split Half (Yarıya Bölme) Güvenirliği: Her bir değeri ölçen maddeler ikiye ayrılır. (Alt ölçekler oluşturulur böylece çalışma altındaki değer ve geriye kalan değerler arasında aynı sayıda bir eşleşme yaklaşık olarak olacaktır) örnek bir grup için çarpım momenti ilişkileri (Spearman-Brown) Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Değerler Testi Yarıya Bölme Cronbach Alpha Değerleri Değerler N=100 Teorik 0,84 Ekonomik 0,93 Estetik 0,89 Sosyal 0,90 Politik 0,87 Dini 0,95 Ortalama güvenirlik katsayısı z transformasyonu yapılarak 0.90 bulunmuştur. Madde Analizi: Testin birbirini izleyen düzeltilmiş halleri her bir teorik maddenin olumlu olarak tüm teorik maddelerinden elde edilen toplam puan ile ilişkili olduğunu 6 farklı okulda 780 kişiye yapılan uygulamada bulunmuştur (p<0.01) (Allport ve ark., 1960a). Test-Tekrar Test Yöntemi: İki farklı grupta bu çalışma yapılmıştır. Birinci gruba test bir ay sonra verilirken, ikinci gruba iki ay sonra verilmiş ve Tablo 3 teki sonuçlara ulaşılmıştır: Tablo 3. Değerler Ölçeği Test-Tekrar Test Güvenirlik Katsayıları Değerler 1 ay sonra uygulama 2 ay sonra uygulama (N=34) (N=53) Teorik 0,87 0,85 Ekonomik 0,92 0,84 Estetik 0,90 0,87 Sosyal 0,77 0,88 Politik 0,90 0,88 Dini 0,91 0,93 Ortalama güvenirlik katsayısı z transformasyonu yapılarak bir ay sonra yapılan uygulama için 0,89, iki ay sonra yapılan uygulama için 0,88 olarak verilmiştir. Değerler Arasında Korelasyon: Sosyal- dini değerler; ekonomik-politik değerler ve ayrıca teorikestetik değerler arasında olumlu bir ilişki bulunmuştur, fakat bu ilişki yeterli değildir. Ölçek Türkçe ye Cansever, Gürkaynak ve Ogün tarafından uyarlanmıştır (akt., Ardaç, Albayrak- Kaymak ve Erktin, 1994). Bu çalışmada ise ölçeğin dil geçerliği için uzman kişilere ölçek okutularak, anlaşılmayan kelimeler ölçeğin güvenirlik uygulaması sırasında araştırmacılar tarafından düzeltilmiştir. Güvenirlik çalışması olarak yarıya bölme (split half) güvenirlik yöntemi kullanılarak ölçeğin güvenirlik katsayısı Spearman-Brown formülü ile hesaplanmıştır. 74 üniversite öğrencisine uygulanarak ölçeğin her alt boyutu için elde edilen sonuçlar Tablo 4 de verilmiştir; Tablo 4. Değerler Testi Yarıya Bölme Cronbach Alpha Değerleri Değerler N=74 Teorik 0.75 Ekonomik 0.75 Estetik 0.70 Sosyal 0.72 Politik 0.71 Dini 0.81 Ölçeğin ortalama güvenirlik katsayısı bu çalışma için 0.74 olarak bulunmuştur. Güvenirlik katsayısı 0.60 < α < 0.80 ise ölçek oldukça güvenilirdir (Kalaycı, 2010). Verilerin Analizi Değerler ölçeğinden elde edilen veriler frekans (f), yüzde (%), ortalama (X), standart sapma (SS) ve tek yönlü çok değişkenli varyans analizi (one-way MA- NOVA) ve izleme testi olarak her bir bağımlı değişken için Varyans Analizi (univariate ANOVA) kullanılarak, SPSS 11.5 programında analiz edilmiştir. ANOVA sonuçlarının anlamlı çıkması durumunda, farklılığın hangi gruplardan kaynaklandığını belirlemek amacıyla, post-hoc çoklu karşılaştırma testlerinden Bonferonni testi kullanılmıştır. Araştırmanın bağımsız değişkenleri cinsiyet, sınıf düzeyi ve anabilim dalı; bağımlı değişkenleri teorik değer, ekonomik değer, sosyal değer, estetik değer, politik değer ve dini değer; kontrol değişkeni ise öğretmen adaylarının öğrenim gördükleri üniversitedir. Her bir bağımsız değişkenin bağımlı değişkenler üze- 1294
KORUKLU, AKTAMIŞ / Öğretmen Adaylarının Kavramsallaştırma Boyutundaki Değer Tercihlerinin İncelenmesi rindeki etkilerini incelemeden önce, MANOVA nın varsayımları test edilmiştir. Bağımlı değişkenlere ilişkin puanların tek değişkenli ve çok değişkenli normal dağılım gösterdiği; her bir bağımlı değişken için varyansların homojen olduğu Levene testi, varyans-kovaryans matrislerinin homojenliği ise Box ın M testi kullanılarak belirlenmiştir. Araştırmada, etki büyüklüğü kısmi eta kare (η p2 ) ile ölçülmüştür. Kısmi eta kare değerlerini Kittler, Menard ve Phillips, (2007), η p 2 0.01 için küçük, η p 2 = 0.06 için orta ve η p 2 = 0.14 için büyük olarak ifade etmiştir. Verilerin analizi 0.05 önem düzeyinde gerçekleştirilmiştir. Cinsiyete göre, faktör bazında yapılan tek yönlü ANOVA sonuçlarına göre, Teorik [F(1, 206)= 0.986, p>0.05]; Ekonomik [F(1, 206)= 1.334, p>0.05]; Sosyal [F(1, 206)= 0.248, p>0.05]; Politik [F(1, 206)= 0.304, p>0.05]; Din [F(1, 206)= 0.444, p>0.05] puanları arasında anlamlı farklılıklar görülmezken; Estetik [F(1, 206)= 6.704, p<0.05] değer için kız ve erkek öğretmen adayları arasında anlamlı fark bulunmaktadır. Kız ve erkek öğretmen adaylarının Değerler Ölçeği alt boyut puanlarına ait betimsel istatistikleri Tablo 5 de sunulmuştur. Cinsiyete göre iki grup olduğu için sonuçlar üzerine post-hoc çoklu karşılaştırma testi yapılmamış, öğretmen adaylarının ortalama puanlarına göre yorum yapılmıştır. Tablo 5 incelendiğinde, estetik değer boyutunda erkek öğretmen adaylarının ortalama puanlarının kız öğretmen adaylarının ortalama puanlarından daha düşük olduğu görülmektedir. Bulgular 1. Alt Problem: Öğretmen Adaylarının Değerleri Cinsiyete Göre Farklılık Göstermekte Midir? Araştırmanın değerler ile ilgili bağımlı değişkenlerine ait ortalama değerler, tüm öğretmen adayları için ve her bölüm için ayrı ayrı cinsiyet faktörüne göre tek yönlü MANOVA ile karşılaştırılmıştır. Tüm öğretmen adaylarının MANOVA sonuçları incelendiğinde; Değerlerin alt boyutları bakımından öğretmen adaylarının ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık olmadığı görülmektedir [Wilks Lambda ( )=0.944, F(6, 201)=1.97, p>0.05]. Araştırmada cinsiyet değişkenine göre anlamlı farklılık bulunmamakla birlikte, cinsiyet etkisine ilişkin kısmi eta kare değeri η p2 =0.06 olarak bulunmuştur. Bu değere göre, cinsiyetin pratikteki etkisi ortanın biraz üstündedir. 2. Alt Problem: 1. ve 4. Sınıftaki Öğretmen Adaylarının Değerleri Arasında Anlamlı Bir Fark Var Mıdır? Araştırmanın değerler ile ilgili bağımlı değişkenlerine ait ortalama değerler, tüm öğretmen adayları için ve her bölüm için ayrı ayrı sınıf düzeyi faktörüne göre tek yönlü MANOVA ile karşılaştırılmıştır. Tüm öğretmen adaylarının MANOVA sonuçları incelendiğinde; Değerlerin alt boyutları bakımından öğretmen adaylarının ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık olduğu görülmektedir [Wilks Lambda ( )=0.909, F(6, 201)=3.358, p<0.01]. Araştırmada sınıf düzeyi değişkenine göre anlamlı farklılık bulunmakla birlikte, sınıf düzeyi etkisine ilişkin kısmi eta kare değeri η p2 =0.091 olarak bulunmuştur. Bu değere göre, sınıf düzeyinin pratikteki etkisi ortanın üstündedir. Bağımlı değişkenlerin geneli için MANOVA F değeri istatistiksel olarak anlamlı bulunduğu için, sınıf düzeyine göre grup ortalamalarının her bir bağımlı değişkende nasıl farklılaştığını inceleyebilmek amacıyla tek değişkenli ANOVA analizleri yapılmıştır. Tablo 5. Öğretmen Adaylarının Değerlerinin Cinsiyete Göre Betimsel İstatistikleri Genel Değerlerin Alt Boyutları Cinsiyet n X ort SS Teorik Ekonomik Estetik* Sosyal Politik Din Kız 109 44.52 5.54 Erkek 99 45.30 5.78 Kız 109 40.15 5.25 Erkek 99 39.30 5.27 Kız 109 42.49 7.25 Erkek 99 39.76 8.00 Kız 109 39.05 5.05 Erkek 99 39.42 5.64 Kız 109 43.71 5.18 Erkek 99 44.10 5.13 Kız 109 32.76 9.38 Erkek 99 33.65 9.77 1295
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Sınıf düzeyine göre, faktör bazında yapılan tek yönlü ANOVA sonuçlarına göre, Teorik [F(1, 206)= 4.663, p<0.05]; Ekonomik [F(1, 206)= 3.754, p<0.05]; Politik [F(1, 206)= 6.938, p<0.01]; Din [F(1, 206)= 7.035, p<0.01] puanları arasında anlamlı farklılık bulunurken; Estetik [F(1, 206)= 2.995, p>0.05] ve Sosyal [F(1, 206)= 1.697, p>0.05] değer için öğretmen adayları arasında sınıf düzeyine göre anlamlı fark bulunmamaktadır. Fen Bilgisi Eğitimi Öğretmen Adaylarının MANO- VA sonuçları incelendiğinde; Değerlerin alt boyutları bakımından öğrencilerin ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık olmadığı görülmektedir [Wilks Lambda ( )=0.915, F(6, 51)=0.792, p>0.05]. Araştırmada sınıf düzeyi değişkenine göre anlamlı farklılık bulunmamakla birlikte, sınıf düzeyi etkisine ilişkin kısmi eta kare değeri η p 2 =0.085 olarak bulunmuştur. Bu değere göre, sınıf düzeyinin pratikteki etkisi ortanın üstündedir. Sınıf düzeyine göre, faktör bazında yapılan tek yönlü ANOVA sonuçlarına göre, Teorik [F(1, 56)= 0.011, p>0.05]; Ekonomik [F(1, 56)= 1.039, p>0.05]; Estetik [F(1, 56)= 0.132, p>0.05] ; Sosyal [F(1, 56)= 3.26, p>0.05]; Dini [F(1, 56)= 0.070, p>0.05] değer puanları arasında anlamlı farklılık bulunmazken; Politik [F(1, 56)= 5.034, p<0.05] değer için öğretmen adayları arasında sınıf düzeyine göre anlamlı fark bulunmaktadır. Sosyal Bilgiler Eğitimi Öğretmen Adaylarının MA- NOVA sonuçları incelendiğinde; Değerlerin alt boyutları bakımından öğretmen adaylarının ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık olmadığı görülmektedir [Wilks Lambda ( )=0.877, F(6, 67)=1.563, p>0.05]. Araştırmada sınıf düzeyi değişkenine göre anlamlı farklılık bulunmamakla birlikte, sınıf düzeyi etkisine ilişkin kısmi eta kare değeri η p2 =0.123 olarak bulunmuştur. Bu değere göre, sınıf düzeyinin pratikteki etkisi büyüktür. Sınıf düzeyine göre, faktör bazında yapılan tek yönlü ANOVA sonuçlarına göre, Teorik [F(1, 72)= 2.188, p>0.05]; Ekonomik [F(1, 72)= 0.698, p>0.05]; Sosyal [F(1, 72)= 1.025, p>0.05]; Politik [F(1, 72)= 0.032, p>0.05]; Dini [F(1, 72)= 2.909, p>0.05] değer puanları arasında anlamlı farklılık bulunmazken; Estetik [F(1, 72)= 6.549, p<0.05] değer için öğretmen adayları arasında sınıf düzeyine göre anlamlı fark bulunmaktadır. Güzel Sanatlar Eğitimi Öğretmen Adaylarının MA- NOVA sonuçları incelendiğinde; Değerlerin alt boyutları bakımından öğretmen adaylarının ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık olduğu görülmektedir [Wilks Lambda ( )=0.825, F(6, 69)=2.441, p<0.05]. Araştırmada sınıf düzeyi değişkenine göre anlamlı farklılık bulunmakla birlikte, sınıf düzeyinin etkisine ilişkin kısmi eta kare değeri η p2 =0.175 olarak bulunmuştur. Bu değere göre, sınıf düzeyinin pratikteki etkisi büyüktür. Sınıf düzeyine göre, faktör bazında yapılan tek yönlü ANOVA sonuçlarına göre, Teorik [F(1, 74)= 1.878, p>0.05]; Ekonomik [F(1, 74)= 1.190, p>0.05]; Sosyal [F(1, 74)= 2.359, p>0.05] değer puanları arasında anlamlı farklılık bulunmazken; Estetik [F(1, 74)= 4.191, p<0.05]; Din [F(1, 74)= 6.826, p<0.05]; Politik [F(1, 74)= 8.06, p<0.01] değer için öğretmen adayları arasında sınıf düzeyine göre anlamlı fark bulunmaktadır. Genel, Fen Bilgisi, Sosyal Bilgiler ve Güzel Sanatlar eğitimi öğretmen adaylarının sınıf düzeyine göre Değerler Ölçeği alt boyut puanlarına ait betimsel istatistikleri Tablo 6 da sunulmuştur. Sınıf düzeyine göre iki grup olduğu için sonuçlar üzerine post-hoc çoklu karşılaştırma testi yapılmamış, öğretmen adaylarının ortalama puanlarına göre yorum yapılmıştır. Tablo 6 incelendiğinde Tüm öğretmen adaylarının Teorik ve politik değerleri 4. Sınıf öğretmen adaylarının lehine, Ekonomik ve Dini değerleri ise 1. sınıf öğretmen adayları lehinedir. Fen Bilgisi Öğretmen adaylarının Politik değerleri 4. sınıf öğretmen adayları lehinedir. Sosyal Bilgiler Öğretmen adaylarının Estetik değerleri 4. Sınıf öğretmen adayları lehinedir. Güzel Sanatlar Öğretmen adaylarının Estetik ve Politik değerleri 4. sınıf öğretmen adayları lehine, Dini değerleri ise 1. sınıf öğretmen adayları lehinedir. 3. Alt Problem: Sosyal Bilgiler, Fen Bilgisi ve Güzel Sanatlarda Öğrenim Görmekte Olan Öğretmen Adaylarının Değerleri Arasında Fark Var Mıdır? Araştırmanın değerler ile ilgili bağımlı değişkenlerine ait ortalama değerler, tüm öğretmen adayları için ve her sınıf düzeyi için ayrı ayrı bölüm faktörüne göre tek yönlü MANOVA ile karşılaştırılmıştır. Tüm öğretmen adaylarının sonuçları incelendiğinde; Değerlerin alt boyutları bakımından öğretmen adaylarının ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık olduğu görülmektedir [Wilks Lambda ( )=0.608, F(12, 400)=9.402, p<0.01]. Araştırmada bölüm değişkenine göre anlamlı farklılık bulunmakla birlikte, bölümün etkisine ilişkin kısmi eta kare değeri η p 2 =0.22 olarak bulunmuştur. Bu değere göre, sınıf düzeyinin pratikteki etkisi büyüktür. 1296
KORUKLU, AKTAMIŞ / Öğretmen Adaylarının Kavramsallaştırma Boyutundaki Değer Tercihlerinin İncelenmesi Tablo 6. Öğretmen Adaylarının 1. ve 4. Sınıftaki Değerlerinin Betimsel İstatistikleri Genel Fen Bilgisi Eğitimi Sosyal Bilgiler Eğitimi Güzel Sanatlar Eğitimi Değerlerin Alt Boyutları Sınıflar N X ort SS 1. sınıflar 119 44.17 5.66 Teorik* 4. sınıflar 89 45.86 5.54 1. sınıflar 119 40.35 5.18 Ekonomik* 4. sınıflar 89 38.93 5.30 1. sınıflar 119 40.39 7.80 Estetik 4. sınıflar 89 42.26 7.53 1. sınıflar 119 38.81 5.02 Sosyal 4. sınıflar 89 39.79 5.70 1. sınıflar 119 43.09 4.95 Politik* 4. sınıflar 89 44.97 5.24 1. sınıflar 119 34.68 10.09 Din* 4. sınıflar 89 31.18 8.43 1. sınıflar 31 48.23 5.29 Teorik 4. sınıflar 27 48.37 5.20 1. sınıflar 31 40.97 5.56 Ekonomik 4. sınıflar 27 39.56 4.89 1. sınıflar 31 36.97 7.11 Estetik 4. sınıflar 27 36.33 6.05 1. sınıflar 31 37.52 5.05 Sosyal 4. sınıflar 27 40.00 5.42 1. sınıflar 31 42.35 5.38 Politik* 4. sınıflar 27 45.26 4.32 1. sınıflar 31 34.71 7.32 Din 4. sınıflar 27 34.18 7.75 1. sınıflar 41 43.63 4.99 Teorik 4. sınıflar 33 45.45 5.58 1. sınıflar 41 40.24 4.61 Ekonomik 4. sınıflar 33 39.15 6.61 1. sınıflar 41 37.46 6.77 Estetik* 4. sınıflar 33 41.36 6.19 1. sınıflar 41 40.46 4.50 Sosyal 4. sınıflar 33 39.15 6.61 1. sınıflar 41 44.97 4.54 Politik 4. sınıflar 33 44.76 5.95 1. sınıflar 41 36.44 10.94 Din 4. sınıflar 33 32.33 9.43 1. sınıflar 46 42.09 5.07 Teorik 4. sınıflar 30 43.73 5.20 1. sınıflar 46 39.80 5.26 Ekonomik 4. sınıflar 30 38.53 4.47 1. sınıflar 46 45.43 6.52 Estetik* 4. sınıflar 30 48.33 5.19 1. sınıflar 46 38.30 5.17 Sosyal 4. sınıflar 30 40.13 4.92 1. sınıflar 46 41.80 4.55 Politik* 4. sınıflar 30 45.03 5.27 1. sınıflar 46 33.09 10.95 Din* 4. sınıflar 30 27.33 6.23 1297
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Bağımlı değişkenlerin geneli için MANOVA F değeri istatistiksel olarak anlamlı bulunduğu için, bölüme göre grup ortalamalarının her bir bağımlı değişkende nasıl farklılaştığını inceleyebilmek amacıyla tek değişkenli ANOVA analizleri yapılmıştır. Tek yönlü ANOVA sonuçlarına göre, Sosyal [F(2, 205)= 0.920, p>0.05]; Ekonomik [F(2, 205)= 0.600, p>0.05]; Politik [F(2, 205)= 2.374, p>0.05] değer puanları arasında anlamlı farklılık bulunmazken; Din [F(2, 205)= 3.776, p<0.05]; Estetik [F(2, 205)= 43.617, p<0.01]; Teorik [F(2, 205)= 19.055, p<0.01] değerler için öğretmen adayları arasında bölüme göre anlamlı fark bulunmaktadır (Tablo 7). 1. Sınıftaki öğretmen adaylarının sonuçları incelendiğinde; Değerlerin alt boyutları bakımından öğretmen adaylarının ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık olduğu görülmektedir [Wilks Lambda ( )=0.572, F(12, 222)=5.952, p<0.01]. Araştırmada bölüm değişkenine göre anlamlı farklılık bulunmakla birlikte, bölümün etkisine ilişkin kısmi eta kare değeri η p 2 =0.243 olarak bulunmuştur. Bu değere göre, sınıf düzeyinin pratikteki etkisi büyüktür. Tek yönlü ANOVA sonuçlarına göre, Din [F(2, 116)= 1.189, p>0.05]; Ekonomik [F(2, 116)= 0.489, p>0.05]; değer puanları arasında anlamlı farklılık bulunmazken; Politik [F(2, 116)= 5.583, p<0.01]; Sosyal [F(2, 116)= 3.327, p<0.05]; Estetik [F(2, 116)= 21.014, p<0.01]; Teorik [F(2, 116)= 13.916, p<0.01] değerler için öğretmen adayları arasında bölüme göre anlamlı fark bulunmaktadır (Tablo 7). 4. Sınıftaki öğretmen adaylarının sonuçları incelendiğinde; Değerlerin alt boyutları bakımından öğretmen adaylarının ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık olduğu görülmektedir [Wilks Lambda ( )=0.536, F(12, 162)=4.948, p<0.01]. Araştırmada bölüm değişkenine göre anlamlı farklılık bulunmakla birlikte, bölümün etkisine ilişkin kısmi eta kare değeri η p 2 =0.268 olarak bulunmuştur. Bu değere göre, sınıf düzeyinin pratikteki etkisi büyüktür. Tek yönlü ANOVA sonuçlarına göre, Ekonomik [F(2, 86)=.280, p>0.05]; Sosyal [F(2, 86)= 0.196, p>0. 05 ]; Politik [F(2, 86)= 0.098, p>0.05] değer puanları arasında anlamlı farklılık bulunmazken; Teorik [F(2, 86)= 5.500, p<0.01]; Estetik [F(2, 86)= 30.527, p<0.01]; Dini [F(2, 86)= 5.64, p<0.01] değerler için öğretmen adayları arasında bölüme göre anlamlı fark bulunmaktadır (Tablo 7). Bölümler arası farklılığı bulmak için post-hoc çoklu karşılaştırma testlerinden Bonferroni testi uygulanmıştır. Analiz sonuçları incelendiğinde tüm öğretmen adaylarının teorik değer boyutunda Sosyal Bilgiler ve Güzel Sanatlar Öğretmen adayları ile Fen Bilgisi Öğretmen adayları arasında önemli ölçüde farklılaşma vardır (p<0.000). Bu farklılaşma Fen Bilgisi öğretmen adayları lehinedir. Ayrıca teorik değer boyutunda Güzel Sanatlar ile Sosyal Bilgiler öğretmen adayları arasında da önemli ölçüde farklılaşma vardır (p<0.000). Bu farklılaşma Sosyal Bilgiler öğretmen adaylarının lehinedir. Estetik değer boyutunda, Güzel Sanatlar ile Fen Bilgisi ve Sosyal Bilgiler öğretmen adayları arasında önemli ölçüde farklılaşma vardır (p<0.000). Bu farklılaşma Güzel Sanatlar öğretmen adayları lehinedir. Dini değer boyutunda, Sosyal Bilgiler ile Güzel Sanatlar arasında farklılaşma vardır (p<0.044). Bu farklılaşma Sosyal Bilgiler öğretmen adayları lehinedir. 1. sınıftaki öğretmen adaylarının teorik değerleri incelendiğinde Sosyal Bilgiler ve Güzel Sanatlar Öğretmen adayları ile Fen Bilgisi Öğretmen adayları arasında önemli ölçüde farklılaşma vardır (p<0.000). Bu farklılaşma Fen bilgisi öğretmen adayları lehinedir. Estetik değer boyutunda, Güzel Sanatlar ile Fen Bilgisi ve Sosyal Bilgiler öğretmen adayları arasında önemli ölçüde farklılaşma vardır (p<0.000). Bu farklılaşma Güzel Sanatlar öğretmen adayları lehinedir. Sosyal değer boyutunda, Fen Bilgisi ile Sosyal Bilgiler öğretmen adayları arasında farklılaşma vardır (p<0.05). Bu farklılaşma Sosyal Bilgiler öğretmen adayları lehinedir. Politik değer boyutunda, Sosyal Bilgiler ile Güzel Sanatlar öğretmen adayları arasında farklılaşma vardır (p<0.006). Bu farklılaşma Sosyal Bilgiler öğretmen adayları lehinedir. 4. sınıftaki öğretmen adaylarının teorik değerleri boyutunda Güzel Sanatlar Öğretmen adayları ile Fen Bilgisi Öğretmen adayları arasında önemli ölçüde farklılaşma vardır (p<0.004). Bu farklılaşma Fen Bilgisi öğretmen adayları lehinedir. Estetik değer boyutunda, Fen Bilgisi ile Güzel Sanatlar ve Sosyal Bilgiler öğretmen adayları arasında önemli ölçüde farklılaşma vardır (p<0.003). Bu farklılaşma Güzel Sanatlar öğretmen adayları lehinedir. Ayrıca Güzel Sanatlar ve Sosyal Bilgiler öğretmen adayları arasında önemli ölçüde farklılaşma vardır (p<0.000). Bu farklılaşma Güzel Sanatlar öğretmen adayları lehinedir. Dini değer boyutunda, Güzel Sanatlar ile Fen Bilgisi ve Sosyal Bilgiler öğretmen adayları arasında farklılaşma vardır (p<0.05). Bu farklılaşma Fen Bilgisi öğretmen adayları lehinedir. Tartışma Öğretmen adaylarının değer düzeylerini belirlemek üzere yapılan çalışma sonucunda; 1298
KORUKLU, AKTAMIŞ / Öğretmen Adaylarının Kavramsallaştırma Boyutundaki Değer Tercihlerinin İncelenmesi Tablo 7. Bölümlere göre Öğretmen Adaylarının Değerlerinin Betimsel İstatistikleri Genel 1. sınıflar 4. sınıflar Değerlerin Alt Boyutları Bölüm n X ort SS Teorik* Ekonomik Estetik* Sosyal Politik Din* Teorik* Ekonomik Estetik* Sosyal* Politik* Din Teorik* Ekonomik Estetik* Sosyal Politik Din* Fen 58 48.29 5.20 Sosyal 74 44.44 5.30 Güzel S. 76 42.74 5.15 Fen 58 40.31 5.26 Sosyal 74 39.76 5.58 Güzel S. 76 39.30 4.97 Fen 58 36.67 6.59 Sosyal 74 39.20 6.76 Güzel S. 76 46.58 6.16 Fen 58 38.67 5.33 Sosyal 74 39.88 5.54 Güzel S. 76 39.03 5.12 Fen 58 43.71 5.09 Sosyal 74 44.88 5.18 Güzel S. 76 43.08 5.07 Fen 58 34.46 7.46 Sosyal 74 34.61 10.43 Güzel S. 76 30.81 9.74 Fen 31 48.22 5.29 Sosyal 42 43.45 5.07 Güzel S. 46 42.09 5.07 Fen 31 40.97 5.56 Sosyal 42 40.50 4.84 Güzel S. 46 39.80 5.26 Fen 31 36.97 7.11 Sosyal 42 37.40 6.69 Güzel S. 46 45.43 6.52 Fen 31 37.52 5.05 Sosyal 42 40.33 4.52 Güzel S. 46 38.30 5.17 Fen 31 42.35 5.38 Sosyal 42 45.05 4.51 Güzel S. 46 41.80 4.55 Fen 31 34.71 7.32 Sosyal 42 36.40 10.80 Güzel S. 46 33.09 10.94 Fen 27 48.37 5.20 Sosyal 32 45.75 5.41 Güzel S. 30 43.73 5.19 Fen 27 39.56 4.89 Sosyal 32 38.78 6.36 Güzel S. 30 38.53 4.47 Fen 27 36.33 6.05 Sosyal 32 41.56 6.18 Güzel S. 30 48.33 5.19 Fen 27 40.00 5.42 Sosyal 32 39.28 6.68 Güzel S. 30 40.13 4.92 Fen 27 45.25 4.32 Sosyal 32 44.66 6.02 Güzel S. 30 45.03 5.27 Fen 27 34.18 7.75 Sosyal 32 32.25 9.56 Güzel S. 30 27.33 6.23 1299
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Cinsiyete göre öğretmen adaylarının değerleri incelendiğinde sadece Estetik değer boyutunda kız öğ retmen adayları lehine anlamlı bir farklılık olduğu görülmüştür. Bu sonuç beklenen bir sonuçtur. Örneğin Allport ve arkadaşları (1960a) yaptıkları araştırmalarda erkeklerin teorik, ekonomik ve politik değerlere, kadınların ise estetik, dini ve sosyal değerlere daha fazla önem verdiklerini tespit etmişlerdir. Farklı bir araştırma sonucunda da cinsiyet, değerler ve yetenekler konusunda, kadınların ve erkeklerin değerlerinde bazı farklılaşmaların olduğu ifade edilmektedir (Flowers, 2006, s. 337-349). Rokeach (1973, s. 10), erkeklerin başarı, entelektüel uğraşı gibi değerlere, kadınların ise sevgi, samimi ilişkiler ve aile gibi duygusal değerlere önem verdiğini ortaya koymuştur. Buna ek olarak, erkeklerin atılgan, konuşmalarında ve duygularında sert yapılı oldukları ifade edilirken, kadınların ise daha heyecansal, estetik bakımdan duyarlı ve ahlâkî normlara daha çok önem verdikleri görülmüştür. Kadın ve erkekler arasındaki farklılıklar biyolojik (Moir ve Jessel, 2002) ve psikolojik açıdan (Mudd, 2002) açıklanmaya çalışılmıştır. Biyolojik yaklaşıma göre, beynin belirli bir cinsiyete göre geliştiği ve cinsler arasındaki davranış ve tutum farklılaşmalarının hormonal tesirlere bağlı olduğu ileri sürülmektedir. Beyin kaynaklı doğuştan gelen farklılıkların, kadınların ve erkeklerin olguları farklı algılayıp, farklı değerlendirip, farklı tepki vermelerine sebep olduğu ifade edilmektedir (Moir ve Jessel, 2002). Buna karşın psikolojik yapının önemli olduğunu ifade eden görüşe göre ise; her iki cinsiyete ait olan davranışları kabul etmekle birlikte, ortaya çıkan farklılığın sebebi olarak, psikolojik ve duygusal özellikleri öne çıkarmaktadır. Aslında bu görüşlerde cinsiyet farklılığının temel değerleri ve değer yönelimlerini belirlediği düşüncesinin baskın olduğu görülmektedir (Ersoy, 2009). Mudd a göre kadınların hedefleri, arzuları, duyarlılıkları ve genel olarak ruh dünyalarının kendine özgü olması sebebiyle, toplum içerisinde farklı bir tutum ve tavır içerisindedirler. Bu durum cinsiyet sahiplerinin kişisel özellikleriyle yakından ilgilidir. Kadınlar, ilişkilerinde daha duygusal, destekleyici ve kişisel açıklık taraftarıdır. Bu açıklamalardan hareketle kadınların estetik değerlerinin erkeklerden daha yüksek olması duygusal boyutun daha ön planda olması ile açıklanabilir. Sınıf düzeyine göre incelendiğinde tüm 4. Sınıf öğretmen adaylarının teorik ve politik değerlerinin daha yüksek, 1. sınıf öğretmen adaylarının ise Ekonomik ve Dini değerlerinin daha yüksek olduğu bulunmuştur. Teorik ve politik değerlerin üniversite eğitiminden etkilenerek arttığı düşünülebilir. Ekonomik ve Dini değerler ise üniversiteye yeni gelen bir bireyin ailesinden ve yaşadığı çevreden dolayı belirli bir tutarlılık ile devam etmesi, ancak üniversite eğitimi sırasında farklı bakış açıları, ortamlar ve görüşlerle karşılaşmaları sonucunda bu değerlerde değişme olması beklenebilir. Fen Bilgisi Öğretmen adaylarının sadece Politik değerlerinin 4. Sınıfta arttığı görülmüştür. Bunun nedeni öğretmen adaylarının son sınıfta mesleğe geçme kaygısının başlaması ve bu noktada politik değerin ifade ettiği güç kavramına daha fazla önem vermeye başlaması olabilir. Sosyal Bilgiler Öğretmen adaylarının Estetik değerleri 4. Sınıfta artmıştır. Sosyal Bilgiler bölümünde; sanat ve estetik konusunda temel kavramlar; kişilerin zihinsel, duygusal ve devinimsel gelişiminde sanatın ve sanat eğitiminin yeri ve önemi; yaratıcılık sanat ve estetik duyarlılık, eğitimle sanat arasındaki ilişki, dünyada ve Türkiye de sanatın gelişimi, sanatın kültürle ilişkileri, sanat eğitiminde tarihi mekanların kullanımı ve müzelerin önemi içeriğine sahip dersin yanı sıra doğa, tarih, insan, kültür temalarını işleyen farklı dersler okutulmaktadır. Söz konusu derslerin okutulması ile Sosyal Bilgiler öğretmen adaylarında estetik değerlerin gelişmesi beklendik bir durumdur. Benzeri gelişme Güzel Sanatlar öğretmen adaylarında da görülmektedir. Güzel Sanatlar Öğretmen adaylarının da Estetik değerleri son sınıfta artmaktadır. Buna ek olarak son sınıfların politik değerlerinde de bir artış görülmüştür. Özel yetenek ile öğrenci alan güzel sanatlar bölümü öğrencilerinde sanat ve estetik değerlerin diğer alanlara göre daha yüksek olması beklendik bir durumdur. Politik değerin artması ise yaptıkları sanat eserlerinde diğer meslektaşları ile olan rekabetleri böyle bir sonuca neden olmuş olabilir. Dini değerler ise 1. sınıf öğretmen adaylarında daha fazladır. Öğretmen adaylarının dini değerlerinin gelişimi bazı kuramlar açısından ele alındığında birinci sınıflar ile dördüncü sınıflar arasında farkların çıkması geçirilen yaşantılar ile ilişkilendirilebilir. Fowler in 1970 li yılların sonuna doğru oluşturduğu inanç gelişim teorisinde inanç gelişiminin altı basamakta gerçekleştiği ifade edilmektedir (akt., Özdemir, 2008). Üniversite birinci sınıfa yeni gelen öğrencilerin henüz ergenlik dönemi özellikleri gösterdikleri ve ailenin yanından ayrılarak yeni bir yaşama başlamaları ele alındığında bu dönemdeki öğrencilerin Fowler in terkibi geleneksel inanç basamağının son evrelerinde yer aldığı görülmektedir. Bu basamakta genç henüz bağımsız bir şekilde değerlendirilmeden edinilen değerlere sahiptir ve bireyler diğerlerine uyum yapma eğilimindedirler (akt., Özdemir, 2008). Kohlberg in (1981) kişilerarası uyum evresi ile paralellik gösteren bu evrede öğrenci yeni ayrıldığı ailesinin ve 1300
KORUKLU, AKTAMIŞ / Öğretmen Adaylarının Kavramsallaştırma Boyutundaki Değer Tercihlerinin İncelenmesi yaşadığı çevrenin benimsediği değerlere uyum göstermektedir. Buna karşın dört yıllık lisans eğitimi ile öğrencilerin dini değerleri de gelişim göstermektedir. Son sınıftaki öğrencilerin Fowler in kuramında yer alan bireysel-düşünmeye dayalı inanç basamağına geçiş yapmış olabilecekleri düşünülmektedir. Bu basamakta bireyin hayatını kurguladığı inanç ve değerleri sorguladığı ve yeniden yapılandırdığı basamak olarak değerlendirmektedir. Değer ve inançlar bu basamakta bilinçli olarak eleştiri süzgecinden geçirilerek kabul edilmektedir (akt., Özdemir, 2008). Piaget in ahlak gelişim kuramında özerk dönem olarak tanımlanan bu dönem bireyin değerlerini sorgulayarak yeniden oluşturduğu dönem olarak kabul edilmektedir (Woolfolk, 1998). Bu çalışmada elde edilen bulgular da bu bilgiler çerçevesinde değerlendirildiğinde birinci sınıftaki öğrencilerin daha uymacı ancak son sınıftaki öğrencilerin ise kendi bireysel dini değerlerini oluşturduğu şeklinde yorumlanabilir. Bölümlere göre öğretmen adaylarının değerleri incelendiğinde; 1. ve 4. sınıf öğretmen adayları birlikte değerlendirilirse teorik değer boyutunda Sosyal Bilgiler ve Güzel sanatlar Öğretmen adayları ile Fen Bilgisi Öğretmen adayları arasındaki farklılık Fen bilgisi öğretmen adayları lehinedir. Teorik değeri daha yüksek olan bireylerin daha çok bilim insanı olması Fen Bilgisi öğretmen adaylarının teorik değerlerindeki farkı açıklamaktadır. Ayrıca teorik değer boyutunda güzel sanatlar ile sosyal bilgiler arasındaki farklılık Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının lehinedir. Bu bağlamda Sosyal Bilgiler öğretmen adaylarının ise Güzel sanatlar öğretmen adaylarına göre teorik değerlerinin daha yüksek olması beklenen bir sonuçtur. Estetik değer boyutunda, Güzel Sanatlar ile Fen Bilgisi ve Sosyal Bilgiler öğretmen adayları arasındaki farklılık Güzel sanatlar öğretmen adayları lehinedir. Güzel sanatlardaki bireylerin estetik değerlerinin daha yüksek olması kendi uzmanlık alanları ile ilgilidir. Dini değer boyutunda, Sosyal bilgiler ile Güzel Sanatlar arasındaki farklılık Sosyal bilgiler öğretmen adayları lehinedir. Bu sonuç bir önceki araştırma bulgusu ile uyumludur. 1. sınıftaki öğretmen adaylarının teorik değerleri boyutunda Sosyal bilgiler ve Güzel sanatlar Öğretmen adayları ile Fen Bilgisi Öğretmen adayları arasındaki farklılık Fen bilgisi öğretmen adayları lehinedir. Fen bilgisi öğretmenliği bölümü öğrencisinin; önemli fen olgu, kavram ve teori bilgi altyapısına ve bunları uygulama yeteneğine, problem çözme ve günlük kararları vermede bilimsel yöntemleri kullanma becerisine, fen temelli toplumsal konularda önemli karar alma yeteneğine sahip olması (Collette ve Chiappetta, 1989), ayrıca bilimsel bilgi ve bilimsel yöntemin doğasını bilmesi (Hughes, 1997) gerekmektedir. Bunlara ilâve olarak, iyi bir alt yapı ve bilgi temeli kazandıracak fenin temel kavram ve prensiplerine aşina olmalı, bilimsel çabaların gelişimini ve bilgilerin kökenini anlamalı, karar vermede analitik düşünme ve yargılama becerisine sahip olmalı, doğal dünyanın benzer ve farklı yönlerini değerlendirebilmelidir (Bauer, 1996, s. 12). Yukarıda sıralanan fen öğrencisinde bulunması gereken özellikler incelendiğinde bu bölümde eğitim gören öğrencinin diğer sosyal ve sanat alanlarında eğitim görenlere göre teorik değerlerinin daha yüksek olması doğal bir sonuçtur. Bu durum araştırmadan elde edilen bulguyu desteklemektedir. Alan yazın incelendiğinde ise bölümler arası değer tercihlerinin karşılaştırıldığı bir çalışmaya rastlanamamıştır. Estetik değer boyutunda, Güzel Sanatlar ile Fen Bilgisi ve Sosyal Bilgiler öğretmen adayları arasındaki farklılık Güzel sanatlar öğretmen adayları lehinedir. Sosyal değer boyutunda, Fen bilgisi ile Sosyal Bilgiler öğretmen adayları arasındaki farklılık Sosyal Bilgiler öğretmen adayları lehinedir. Politik değer boyutunda, Sosyal bilgiler ile Güzel sanatlar öğretmen adayları arasındaki farklılık Sosyal Bilgiler öğretmen adayları lehinedir. Son sınıftaki öğretmen adaylarının teorik değerleri boyutunda Güzel sanatlar Öğretmen adayları ile Fen Bilgisi Öğretmen adayları arasındaki farklılık Fen bilgisi öğretmen adayları lehinedir. Estetik değer boyutunda, Fen Bilgisi ile Güzel Sanatlar ve Sosyal Bilgiler öğretmen adayları arasındaki farklılık Güzel sanatlar öğretmen adayları lehinedir. Ayrıca Güzel Sanatlar ve Sosyal Bilgiler öğretmen adayları arasındaki farklılık Güzel sanatlar öğretmen adayları lehinedir. Dini değer boyutunda, Güzel sanatlar ile Fen bilgisi ve Sosyal Bilgiler öğretmen adayları arasındaki farklılık Fen bilgisi öğretmen adayları lehinedir. Sonuç olarak, öğrenim görülen bölüm ile değer alanları arasında bir ilişkinin olduğu söylenebilir. Fen bilgisi ile teorik değerlerin, Sosyal bilgiler öğretmen adaylarında sosyal ve estetik değerlerin, güzel sanatlarda öğrenim gören öğretmen adaylarında ise estetik değerlerin ön plana çıkması aldığı eğitim ile ilişkilendirilebilir. Buna ek olarak 1. ve son sınıfta okuyan öğretmen adayları arasında da dini değerler açısından fark çıkması bireyin bulunduğu dönem ve çevre değişkeni ile ilişkilendirilebilir. Birey üniversite eğitimi sürecinde yaşadığı kültürün ve aldığı eğitimin etkisi ile sahip olduğu değerleri yeniden eleştirel bir yaklaşımla değerlendirerek oluşturduğu söylenebilir. Kız ve erkekler arasında 1301
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ yapılan karşılaştırma sonucunda estetik değerin kızlarda erkeklere oranla daha yüksek olması kızların duygusal yönünün olayları değerlendirmede ön plana çıktığını göstermektedir. Bu sonuçlar çerçevesinde, öğretmen adaylarında değerlerin gelişimi ile öğrenim gördükleri bölümün önemine ilişkin daha ayrıntılı çalışmaların yapılması ve eğitim programlarına değerlerin geliştirilmesine yönelik içerikler eklenmesi önerilmektedir. Bu çalışma bir üniversitedeki eğitim fakültesinde yer alan üç bölümle sınırlıdır. Diğer üniversiteler, fakülteler ve bölümler bazında da çalışmaların yapılarak değerlerin gelişimine katkı sağlanabilir. Ayrıca çalışma şu anda var olan 1. ve 4. sınıfta öğrenim gören öğretmen adayları ile yapılmıştır. Aynı çalışmanın boylamsal olarak tekrar yapılmasının değerlerin gelişiminde üniversite eğitiminin etkisinin görülmesi açısından önemli olduğu düşünülmektedir. 1302
Educational Sciences: Theory & Practice - 12 (2) [Supplementary Special Issue] Spring 1303-1307 2012 Educational Consultancy and Research Center www.edam.com.tr/estp Study of Prospective Teachers Conceptualization of Value Preferences * Nermin KORUKLU Adnan Menderes University Hilal AKTAMIŞ a Adnan Menderes University Abstract The purpose of this study was to determine whether there were any changes in the conceptualization of prospective teachers values preferences during their university studies. The research group was composed of 208 prospective teachers who were studying at Science Education, Social Science Education and Fine Arts Education at Adnan Menderes University. The gender of these participants were n = 109 female and n = 99 male. The grade level of prospective teachers were n = 119 first grade, n = 89 were fourth grade. In order to get the data, The Value Scale was used. The data obtained from the scale of values were analyzed with one-way multivariate analysis of variance and follow-up test for each dependent variable was analyzed with analysis of variance. As a result of the analysis, in terms of gender there were significant differences in Aesthetic value dimension in favor of the female prospective teachers. According to the level of the grade, all fourth grade prospective teachers Theoretical and Political values were higher than first grade prospective teachers ones, and first grade prospective teachers Economic and Religious values were found higher than fourth grade prospective teachers ones. As a result, there is a relationship between prospective teachers studying field and their values. Key Words Values, Prospective Teachers, Discipline, Gender, Grade Level. Values are one of the main studies of different disciplines like philosophy, psychology and education (Akbaba-Altun, 2003; Atay, 2003; Blanchard & O Connor, 1998; Densford, 1961 as cited in Dönmez & Cömert, 2007; Durmuş, 1996; Sabuncuoğlu & Tuz, 2003, p. 43; Sağnak, 2004, 2005; Schwartz, 1992). When common features of definitions about values are examined it is seen that values are considered as beliefs leading individuals and societies * This study was presented at the Values Education Symposium, October 26 28, 2011, Eskisehir Osmangazi University, Eskişehir, Turkey.. a Hilal AKTAMIŞ, Ph.D., is currently an assistant professor at the Department of Primary Education, Science Education. Her research interests include scientific creativity, science process skills, argumentation, astronomy education and values in science education. Correspondence: Assist. Prof. Hilal AKTAMIŞ, Adnan Menderes University, Faculty of Education, Department of Science Education, Aydin/Turkey. E-mail: hilalaktamis@gmail.com Phone: +90 256 214 10 61/1587. behavior, attitude and ideas (Allport, 1961; Başaran, 1992; Türk Dil Kurumu [TDK], 2005). Allport, Vernon and Lindsey (1960a) defined values as motives and evaluative behaviors based on Spranger s study and examined them under six dimensions. The values scale outlined six major value types; (i) Theoretical values, (ii) Economic Values, (iii) Aesthetic Values, (iv) Social Values, (v) Political Values, and (vi) Religious Values. Although it is seen that values are linked with individuals personality and attitudes (Braithwaite & Scott, 1991 cited in Muğaloğlu & Bayram, 2009), values acquisition occurs through experience in other words with learning (Sarı, 2005; Ünal, 1981). In this context the importance of the teacher who is taken as a role model and imitated by the students is obvious (Gökdere & Çepni, 2003). When the literature is reviewed it is seen that there are a lot of study findings showing that teacher values affect student behavior, but the aim of the scales used in these studies was to define personal values (Dilmaç, Bozgeyikli & Çıkılı, 2008; Dilmaç, Deniz & Deniz,
EDUCATIONAL SCIENCES: THEORY & PRACTICE 2009; Erdem, 2003; Halstead & Taylor, 2000; Sarı, 2005; Yazıcı, 2006; Yılmaz, 2009). This study is different from the ones in literature in that especially the change in scientific, artistic and social values are emphasized and whether there is a change in their conceptualization dimension of values that prospective teachers have during their education is stated. In this context the problem of the study is expressed as What is the changing level of prospective teachers conceptualization of their values during their university education? Purpose The purpose of this study was to examine the changing level of prospective teachers conceptualization of their values during their university education. Model Method In this study serway method is used (Cohen, Manion, & Morrison, 2008). Study Group Participants of the study is composed of prospective teachers attending Adnan Menderes University Faculty of Education, Science Teaching, Social Sciences and Fine Arts Teaching Departments n=208. 109 (52.40%) of the participants are female and 99 (47.60%) of them are male. Instrument In this study considering the study group s conceptualization of values and their psychometric features Study of Values Scale developed by Allport et al., (1960a) was used to collect data. Values Scale evaluates theoretical, economic, aesthetic, social, political, and religious values (Allport et al., 1960a). Cronbach s α coefficient for reliability was found 0.90 (Allport, Lindzey, & Vernon, 1960b). The scale is adapted into Turkish by Cansever, Gürkaynak and Ogün (cited in Ardaç, Albayrak-Kaymak, & Erktin, 1994). In this study for validity of language the scale was looked through by specialist and words that might cause misunderstanding were corrected by researchers during the reliability study of the scale. Split half method is used for reliability study and reliability coefficient was calculated using Spearman-Brown formula. After it has been administered, 74 university students result for every subscale is given in Table 1. Table 1. Values Test Split Half and Cronbach Alpha Coefficients Values N=74 Theoretical 0.75 Economic 0.75 Aesthetic 0.70 Social 0.72 Political 0.71 Religious 0.81 Average reliability for the scale in this study is found 0.74. If reliability coefficient is between 0.60 < α < 0.80, it is quite reliable (Kalaycı, 2010). Data Analysis The data gathered from Values Scale was analyzed using one way multivariate analysis of variance and as a following test for each dependent variable analysis of variance was performed with the help of SPSS 11.5 software. Partial eta-square values were evaluated according to Kittler, Menard and Phillips, (2007). Analysis of the data was performed at a significance level of 0.05. Results 1. Sub problem: Do Prospective Teachers Values Differ in terms of Their Sexes? When all prospective teachers MANOVA results are examined; it is seen that there is no statistically significant difference in their average scores concerning values subscales [F(6, 201)=1.97, p>0.05]. At the end of one-way analysis of variance ANOVA results for factor analysis according to sex there is no significant difference between theoretical, economic, social, political and religious subscales. On the other hand there is a significant difference in aesthetic subscale between male and female prospective teachers. In aesthetic values subscale it is seen that male prospective teachers average scores (Mean= 39.76) are lower than female prospective teachers average scores (Mean= 42.49). 2. Sub problem: Is There a Difference between Freshman and Senior Prospective Teachers Values? When all prospective teachers MANOVA results are examined; it is seen that there is a statistically significant difference in their average scores concerning values subscales [F(6, 201)=3.358, p<0.01]. At the end of one-way analysis of variance ANOVA results 1304