Ýlkeler / Standartlar Aralýk 2009
Sahibi Cihan Haber Ajansý ve Reklamcýlýk A.Þ. Kullaným Alaný Haber Estetiði Ýlkeler/Standartlar kitabýnýn kullaným hakký, Cihan Haber Ajansý ve Reklamcýlýk AÞ'ye ait olup, firma bünyesinde kullanýlýr. Yayýn Tarihi Aralýk 2009 Revizyon No 2009/01 Copyright Bu eðitim notlarý, Cihan Haber Ajansý muhabirlerinin hizmet içi eðitim programlarýnda kullanýlmak üzere hazýrlanmýþtýr. Tamamen veya kýsmen kopya edilmesi, çoðaltýlmasý yasaktýr. Çobançeþme Mh. Kalender Sk. No: 16 34530 Yenibosna/Ýstanbul Tel: +90 (212) 551 54 41 Fax: +90 (212) 454 14 55 www.cihan.com.tr cihan@cihan.com.tr
Ýlkeler / Standartlar
ÝÇÝNDEKÝLER Takdim 8 GÝRÝÞ 10 BÝRÝNCÝ BÖLÜM: HABER YAZIMI VE KURALLARI GAZETECÝNÝN GÖREVÝ 15 HABER NEDÝR? 19 HABER METNÝ NASIL YAZILMALI? 21 HABERDE ANLATIM VE DÝL BÝLGÝSÝ 22 Zaman Dili 22 Haber Cümlesi 23 Gündelik Dil Kullanýlmalý 25 Cümle Ýmlasý 26 CÜMLE KURGUSU 27 Özetleme Yöntemi 27 Ýktibas- Alýntý Yöntemi 28 Týrnak Kuralý " " 30 Paragraf 30 HABERDE BAÞLIK 31 Kolaycýlýða Kaçýlmamalý 32 BAÞLIK ÝÇÝN KONTROL LÝSTESÝ 32 GÝRÝÞ PARAGRAFI 34 Haberin Giriþi, Heyecan ve Merak Uyandýrmalý 35 Alýntýlý Giriþ 35 Demeç Haberlerinde Giriþ 36 Aksiyon Haberlerinde Giriþ 36 GÝRÝÞ PARAGRAFI ÝÇÝN KONTROL LÝSTESÝ 37 HABERÝN GÖVDESÝ 37 Ters Piramit 39 "Niçin?" Sorusu 39 Unvan ve Kýsaltmalar 39 Arka Plan Bilgi 40 Ara Baþlýk 41 Anonim Kaynak 42 FÝNAL ve "1S" KAVRAMI 43 HABER ÝÇÝN KONTROL LÝSTESÝ 44 Editöryal Denetleme 45 ÖZEL HABER 46 "Ayrýntý"nýn Peþinde 47 "Dedikodu" Tuzaðý 47 Analitik Düþünebilme 49 Makro Konulara Mikro Bakýþ 50 "Haberi Koklamak" 50 Okumama Ýlleti 51 "Fikrî Takip" 52 4
ÝÇÝNDEKÝLER ÝNSAN MERKEZLÝ HABER 53 Soft Haber 56 ÝNSAN MERKEZLÝ HABERLER ÝÇÝN KONTROL LÝSTESÝ 56 RUTÝN HABER 57 Trafik Kazasý Haberleri 57 Polis-Adliye-Güvenlik Haberleri 58 Terör Haberleri 61 Deprem, Sel ve Yangýn Haberleri 62 Deprem Haberlerinde Cevaplanmasý Gereken Sorular 63 Baþbakan ve Cumhurbaþkaný Gezisinde Cevaplanmasý Gereken Sorular 63 Trafik Kazalarýnda Cevaplanmasý Gereken Sorular: 63 'Yaþ'larýn Yazýmý 64 HABER - ANALÝZ 65 FLAÞ HABER NASIL VERÝLÝR? 67 AJANS GAZETECÝLÝÐÝ 69 Güvenilir, Tarafsýz ve Hýz'lý Olmak 70 "Komple" Gazeteci 70 RÖPORTAJ TEKNÝKLERÝ 72 Röportaj Öncesi ve Sonrasý Yapýlacaklar 73 HABER FÝÝLLERÝ 74 Doðrudan Aktarýmda Kullanýlan Haber Fiilleri 74 Dolaylý Aktarým Fiilleri 74 HABERDE TEMEL ÝMLA KURALLARI 75 Büyük Harf Nerede Kullanýlýr? 75 Bazý mekân isimlerini büyük yazmak gerekir 80 Kesme Ými ( ' ) Kullanýmý 85 Metinde Soru Ýþareti (?) 87 "de - da" Baðlacý 87 "-ki" Baðlacý 88 Baðlaç " ne ne " nin Yazýlýþý 88 "Eski" Sýfatýnýn Kullanýmý 89 Ýle / ila 'nýn Yazýlýþý 89 Soru Eki "mý, mi, mu, mü"'nün Yazýlýþý 89 Yabancý Özel Ýsimlerin Yazýlýþý 90 Arapça Terkipler Nasýl Yazýlmalý? 90 Sayýlarýn Yazýlýþý 91 Sýk Yapýlan Yazým Yanlýþlarý 93 Yazým Yanlýþlarý 96 STANDART HABER FORMATI 98 ÝKÝNCÝ BÖLÜM: GÖRÜNTÜLÜ HABERCÝLÝK VE MONTAJ AJANS HABERCÝLÝÐÝNDE GÖRÜNTÜ DÖKÜMÜ STANDARTLARI 103 "Görüntü Dökümü" Yazarken Uyulmasý Gereken Kurallar 103 5
ÝÇÝNDEKÝLER Doðru Görüntü Dökümü Örnekleri 104 Yanlýþ görüntü dökümü örnekleri 106 HABER GÖRÜNTÜSÜ STANDARTLARI 107 Temel Standartlar 107 Haber kameramaný 107 GÖRÜNTÜ 108 Iþýk 108 SES 112 Ses Kaydý 112 Kayýttan Sonra Dikkat Edilmesi Gerekenler 112 Kameranýn Korunmasý 113 Canlý Yayýn Kameramanlýðý 113 Çekim Yapýlýrken 113 Kameraman Ayný Zamanda Bir Gazetecidir 114 Hikâyenin Kayda Alýnma Kriterleri: 114 Kurgulu Çekim Nedir? 115 AJANS HABERCÝLÝÐÝNDE GÖRÜNTÜLÜ RÖPORTAJ 117 Röportaj Yardýmcý Çekimlerle Renklendirilmeli 118 Arka Fon 118 Görüntülü Röportajda Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar 118 Kötü Röportaj Nasýl Yapýlýr? 119 AJANS HABERCÝLÝÐÝNDE HABER MONTAJI STANDARTLARI 121 Montajda ön hazýrlýk 121 MONTAJ / KURGU 122 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: FOTOÐRAFLI HABERCÝLÝK AJANS HABERCÝLÝÐÝNDE FOTOÐRAF STANDARTLARI 127 'Fotoðraf' nedir? 127 Foto muhabirinin uymasý gereken kurallar 128 "S" konumu 128 Daire Konumu 128 Üçgen Konumu 128 Kare Konumu 128 Fotoðraf Altý Nasýl Yazýlýr? 134 Fotoðraf altý örnekleri 136 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: HUKUKÝ SORUMLULUK VE MESLEK ÝLKELERÝ TÜRKÝYE GAZETECÝLERÝ HAK VE SORUMLULUK BÝLDÝRGESÝ 142 GAZETECÝNÝN DOÐRU DAVRANIÞ KURALLARI 145 BASIN KONSEYÝ'NÝN KABUL ETTÝÐÝ BASIN MESLEK ÝLKELERÝ 148 TÜRK CEZA KANUNU (TCK) 150 Gizliliðin ihlâli 150 Ses veya görüntülerin kayda alýnmasý 150 6
ÝÇÝNDEKÝLER Adil yargýlamayý etkilemeye teþebbüs 150 Haberleþmenin Engellenmesi 151 Hakaret 151 Maðdurun belirlenmesi 151 Ýsnadýn ispatý 151 Ýddia ve savunma dokunulmazlýðý 152 Haksýz fiil nedeniyle veya karþýlýklý hakaret 152 Kiþinin hatýrasýna hakaret 152 Haberleþmenin gizliliðini ihlâl 152 Kiþiler arasýndaki konuþmalarýn dinlenmesi ve kayda alýnmasý 152 Özel hayatýn gizliliðini ihlâl 153 Kiþisel verilerin kaydedilmesi 153 Verileri hukuka aykýrý olarak verme veya ele geçirme 153 Verileri yok etmeme 153 Þikâyet 153 Tüzel kiþiler hakkýnda güvenlik tedbiri uygulanmasý 153 Nitelikli Dolandýrýcýlýk 154 Halk arasýnda korku ve panik yaratmak amacýyla tehdit 154 Suç iþlemeye tahrik 154 Suçu ve suçluyu övme 155 Halký kin ve düþmanlýða tahrik veya aþaðýlama 155 Kanunlara uymamaya tahrik 155 Ortak hüküm 155 Suç iþlemek amacýyla örgüt kurma 155 Etkin piþmanlýk 156 Müstehcenlik 156 Fiyatlarý etkileme 157 Ýftira 157 Cumhurbaþkanýna hakaret 158 Türklüðü, Cumhuriyet'i, devletin kurum ve organlarýný aþaðýlama 158 Halký askerlikten soðutma 158 BASIN KANUNU 159 Basýn Suçlarýyla Ýlgili Sýk Sorulan Sorulara Hukukçularýn Verdiði Cevaplar 162 BEÞÝNCÝ BÖLÜM: ULUSLARARASI DEVLETLER, KURUM VE KURULUÞLAR BAÐIMSIZ DEVLETLER 164 TANINMA SORUNU YAÞAYAN BÖLGELER / ÝHTÝLAFLI BÖLGELER 170 ULUSLARARASI BAZI KURUM, KURULUÞLAR VE ÝFADELER 172 ALTINCI BÖLÜM: TÜRKÇEDE KISALTMALAR KISALTMALAR 180 KISALTMALAR DÝZÝNÝ 182 KAYNAKLAR 197 7
T A K D Ý M Medya olarak parçasý olduðumuz toplumun güvenini kazanma noktasýnda ciddi sorunlar yaþadýðýmýz sýr deðil. Bu krizin çözümüne kafa yoranlar, genelde baþkalarýnýn yanlýþlarýný sayýp dökmeyi ve baþkalarýna akýl vermeyi tercih ediyor. Hâlbuki çözümün daha kestirme ve daha etkili bir yolu var: Aynaya bakmak ve iþin doðrusunu yapmak. Böyle bir iddiada deðiliz, ama bu yönde güçlü bir niyet ve iradeye sahibiz. Kurum içinde oluþan çok kýymetli tecrübenin yaný sýra, þimdiye kadar gazeteciliðin temel konularýnda yapýlan birçok çalýþmadan istifade edilerek hazýrlanan Haber Estetiði isimli çalýþma da bu arzunun bir sonucu. Hangi meslekte olursa olsun, taþýdýðý sorumluluðu ve yaptýðý iþi ciddiye almayanlar için yapýlacak fazla bir þey yoktur. Ahlaki ve mesleki ilkeleri yük sayanlar için ne yapýlabilir ki? Ýþini doðru yapmak ve iyi niyetle kendini geliþtirmek isteyenler için ise ne yapýlsa azdýr. Yazýlý ve görsel medyada haberciliðin temel standartlarýný bir araya getiren bu çalýþmanýn hedefi de iyi niyetle kendini yenilemeye açýk olan bu gruptakiler. Cihan Haber Ajansý olarak günün her anýnda yüzlerce televizyon, gazete ve internet sitesine haber hizmeti veriyoruz. Zamana karþý verilen bu canhýraþ yarýþ içinde doðru haberi, en hýzlý ve en kaliteli þekilde adresine ulaþtýrmamýz gerekiyor. Bu çok aðýr bir mesuliyet. Ýlkeleri sürekli hatýrda tutmak; çarpýtmalara ve yönlendirmelere karþý uyanýk olmak; bireyin hakký ile toplumun hakkýný ayný derecede gözetmek ve bunu yaparken dilimizi en doðru þekilde kullanmak zorundayýz. Mesleðin evrensel ilkelerinden temel yazým kurallarýna, fotoðraf ve kamera çekimindeki standartlardan meslekle ilgili mevzuata, bir gazetecinin her an baþvurma ihtiyacý duyacaðý içerikleri kapsayan Haber Estetiði, aylar süren titiz bir ekip çalýþmasýnýn ürünü. Bu çalýþmayý yaparken Ýskender Pala, Fehmi Koru, Mehmet Barlas, Ekrem Dumanlý, Ertuðrul Özkök, Haluk Þahin, Nuriye Akman, Alper Görmüþ, Ali Çolak gibi duruþlarý ve görüþleriyle mesleðe önemli katkýlarda bulunan isimlerin kitaplarýndan, köþe yazýlarýndan, çeþitli ortamlarda yaptýklarý konuþma ve röportajlardan istifade ettik. Her birine ayrý ayrý teþekkürü borç biliyoruz. 8
Bu çalýþmanýn tamamlanmasýnda, baþta Hakan Ýnce olmak üzere, Nejat Sezik, Nail Tan, Ekrem Altýntepe, Akif Elbistan, Murat Azkeskin, Ýlhan Kocapýnar, Köksal Mutlu, Yakup Þalvarcý ve Güray Demir'in þahýslarýnda katkýda bulunan bütün arkadaþlara sayýsýz teþekkür borçluyuz. Ancak bu emeðe karþý yapýlacak en iyi teþekkür, yurt içinde ve dýþýnda Cihan kimliðini taþýyan her habercinin, çalýþmadan azami derecede faydalanmasý ve günlük iþlerinde bunu bir kýlavuz kabul etmesi olur. Kurum içinde yapýlan bu ilk çalýþmada, kuþkusuz bazý hata ve eksikler olabilir. Ancak yaþayan bir metin olarak düþünülen bu çalýþma, ihtiyaç duyuldukça güncellenecektir. Nitekim ajanslar arasýnda mesleki açýdan saygýn bir yeri olan Associated Press (AP), ilk haber kýlavuzunu (stylebook), 1953'te hazýrlamýþ. Uluslar arasý medyanýn adeta el kitabý haline gelen bu ilk çalýþma, defalarca edit edilerek 43'üncü baskýya ulaþtý. Bu çalýþmaya da ileride yapýlacak daha nitelikli ve kapsamlý çalýþmalarýn bir çekirdeði olarak bakýlabilir. Ýlkeleri ve kalitesiyle toplumun güvenini kazanmýþ bir medya dileðiyle Abdülhamit BÝLÝCÝ Genel Müdür 9
G Ý R Ý Þ Bir kurumda kaliteden söz etmek için belli standartlarýn olmasý, bunlarýn çalýþanlar tarafýndan benimsenmesi ve uygulanmasý gerekir. Cihan Haber Ajansý'nda uzun yýllardan beri uygulana gelen yazýlý, görüntülü ve fotoðraflý haberciliðe dair standartlar, "Haber Estetiði: Ýlkeler-Standartlar" adlý çalýþmayla, yazýlý hale getirilmiþ ve kalýcýlýk kazanmýþtýr. Çalýþma haber, haber-kamera, montaj, fotoðraf gibi birimlerden uzman kiþilerin katkýlarý ile hazýrlandý ve kaleme alýndý. Doðaldýr ki, bu tarz çok kiþinin katkýsýyla oluþan çalýþmalarda tek bir üslup saðlamak zordur. Ancak ayný mesleðin mensuplarý olma ve ayný dili konuþmanýn saðladýðý avantajla bir üslup birliði oluþturulmaya gayret edildi. Çalýþmanýn bilimsel niteliði olmadýðýndan dolayý, kaynaklardan yapýlan iktibaslar týrnak içersinde gösterilmemiþtir. Kaynaklar bölümünde isimleri zikredilen eserler satýr satýr incelenmiþ, ihtilaflý konular gerektiðinde kurum dýþýndan ve ilgili uzmanýna danýþýlarak netleþtirilmiþtir. "Haber Yazýmý ve Kurallarý" baþlýðýný taþýyan birinci bölümde; toplumun ihtiyaç duyduðu baðýmsýz, güvenilir ve doðru bilgiyi üretme görevi ile yükümlü olan gazetecinin, geniþ kitleleri ilgilendiren haber verme mesleðinin mantýðý ve haber yazýmýna dair standartlarý içermektedir. Ayrýca özel haber, insan merkezli haber ve haberanaliz gibi haber türlerine de yer verilmektedir. Ajans gazeteciliði ile röportaj teknikleri de birinci bölümün önemli ve dikkat çekici baþlýklarý arasýnda yer almaktadýr. Haberde dikkat edilmesi gereken temel imla kurallarý da bu bölümde geniþçe iþlenmektedir. Türkiye Gazeteciler Cemiyeti ile Hürriyet Vakfý'nýn 80'li yýllarda basýn üzerine yayýnladýðý eserlerin büyük bir kýsmý bu çalýþma için dikkatlice incelendi. Haber imlasý ile ilgili notlara yer verilirken, edebiyat ve düþünce dünyamýzýn saygýn ismi Ýskender Pala'nýn "Gazetecilikte Türk Dil Bilgisi Seminer Notlarý" eþsiz bir kaynak oldu. Ýkinci bölüm ise "Görüntülü Habercilik ve Montaj" baþlýðý altýnda incelenmektedir. Görüntülü habercilikte, görüntünün çekimi kadar önemli olan görüntü dökümü standartlarý, bu bölümün baþlýca konusunu oluþturmaktadýr. 10
Bu bölümde ayrýca haber görüntüsünün standartlarý, çekim yapýlýrken dikkat edilmesi gereken hususlar, ýþýk, ses, kurgulu çekim, görüntülü röportaj gibi konu baþlýklarý ele alýnmaktadýr. Ajans haberciliðinde montaj standartlarý, montaja ön hazýrlýk ve kurgu bu bölümün diðer önemli baþlýklarýný oluþturmaktadýr. Üçüncü bölüm, fotoðraflý haberciliðe ayrýlmýþtýr. "Fotoðraf haberdir" ilkesinden hareketle, fotoðraf çekimi, foto muhabirinin uymasý gereken kurallar, objektif çeþitleri ve kullaným alanlarý ile fotoðraf çekim tekniklerine deðinilmektedir. Ayrýca çok sayýda örnek üzerinden hareketle, fotoðraf altýnýn nasýl yazýlacaðý anlatýlmaktadýr. Dördüncü bölüm "Hukuki Sorumluluk ve Meslek Ýlkeleri" baþlýðýný taþýmaktadýr. Bu bölümde daha ziyade, hukuk yönünden bir gazeteciye lazým olacak bilgiler öz olarak sunulmaktadýr. "Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi", Basýn Konseyi'nin Kabul Ettiði Basýn Meslek Ýlkeleri", Türk Ceza Kanunu'nun basýn mesleði ile ilgili maddeleri ve Basýn Kanunu'nun ilgili maddelerine yer verilmektedir. Ayrýca bölümün sonunda "Basýn Suçlarýyla Ýlgili Sýk Sorulan Sorulara Hukukçularýn Verdiði Cevaplar"a da deðinilmektedir. Beþinci bölüm uluslararasý devletler, kurum ve kuruluþlarýn orijinal yazýlýþlarý ile bunlarýn Türkçedeki kullanýmýný içermektedir. Yanlýþ yazýmlarý önlemek amacýyla ve mümkün olduðunca fazla sayýda kuruma yer verilmiþtir. Altýncý ve son bölümde ise Türk Dil Kurumu'nun hazýrladýðý kýsaltmalar ve kýsaltma dizini, çalýþmaya eklenmiþtir. Bu çalýþma, baþta da belirtildiði gibi, yýllardýr kurum içinde uygulana gelen standartlarýn yazýlý hale getirilmesidir. En büyük hedefi de kurum içinde standartlar konusunda ortak bir dil oluþmasýna zemin hazýrlamaktýr. 11
BÝRÝNCÝ BÖLÜM HABER YAZIMI VE KURALLARI
GAZETECÝNÝN GÖREVÝ Gazetecilik, toplumun ihtiyaç duyduðu baðýmsýz, güvenilir ve doðru bilgiyi üretebilmektir. Gazetecinin görevi ise toplumu ilgilendiren olay ve olgularý gerçeðe en yakýn þekilde kurgulayarak "baþka kiþilere" yani "okuyucuya / seyirciye" aktarmaktýr. Gazetecinin görevi, bir ferdi olduðu topluma, önce kendi çevresinde, sonra ülkesinde ardýndan da dünyada olup biten kayda deðer geliþmeleri; eksiksiz, saptýrmadan, aldatmadan, kandýrmadan ve abartmadan objektif biçimde bildirmektir. Gazeteciliðin özünde, "gerçeði" teyit etme disiplini yatar. Objektif habercilik, muhabirin kiþisel düþüncelerini yansýtmayan, "hak gözetir", "doðru" ve "kesin" bilgiyi tanýmlar. Gazeteciler, bilgiyi halkla buluþturan fikir iþçileridir. Haber, dedikodu ve olasýlýklar üzerine deðil, "kesin"liði saðlanmýþ bilgiler üzerine kurulmalýdýr. Gazeteci, tahmin etmez, sanmaz, varsayýmda bulunmaz; merak eder, sorar, sorgular, araþtýrýr ve dinler. Gazeteci, gerçeði belirtmeye mecburdur. Gazeteci, doðruluktan fedakârlýk yapamaz. Haber, öncelikle somut delillere dayanmalýdýr. Gazeteci, bilgileri baþka kaynaklarla karþýlaþtýrarak defalarca kontrol ve teyit etmekten usanmamalý; delillerin gerçekliðinden emin olmalýdýr. Muhabir için, teyidi yapýlmamýþ bir bilgiyi haber mutfaðýna teslim etmekten daha kötüsü yoktur. Haber, gazetecinin namusudur. Gazeteci, gerçekle ilgilenir. Gazetecinin bir "meselesi" vardýr; o da "gerçek"tir. "Gazeteciler, gerçekliðe tercüman veya rehber olan kiþilerdir." denir. Bir olayýn haberi, en basit haliyle, gerçek hakkýndaki bir hipotezdir sadece. Sonuçta bir görüþ açýsýnýn izlerini taþýyan "izlenimdir" haber. Gazeteci, bir dedektif hassasiyetiyle çalýþýr; gerçekleri örten sis perdesini aralar. Bunun için de cesur, kararlý ve atýlgan olmak zorundadýr. Gazeteci, olaylarý "gerçekçi bir þekilde" aktarýrken, asýl amacýnýn "olay hakkýndaki gerçeðin" fotoðrafýný çekmek olduðunu unutmamalýdýr. Evet, fotoðrafýný Gazeteci, gerçeðin ne olduðunu, yapabildiði kadar "gerçeðe en yakýn" þekilde söylemelidir. Haberin kurgusunda haber-gerçek iliþkisi, olabildiðince korunmalýdýr. Gazeteci, bir tornacý çýraðýnýn ustasýný heyecanlý bakýþlarla takip ettiði gibi, toplumu ve hadiseleri "mütecessis" bir gözle dikkatlice izler ve irdeler. Bununla da yetinmez; perde arkasýný kurcalar. Gazeteci, "kuþkucu" olmak zorundadýr. 15
Gazetecinin görevi, ele aldýðý konuyu kanýtlamak deðil, "doðru" ve "kesin" bilgiyi okura iletmektir. Yorum ve tahmin, haberin muhitine girmemelidir. Önyargý ve ön kabulle yaklaþýlan her haber aldatýcýdýr. Cephede savaþýyor gibi gazetecilik yapýlmamalý. Gazeteci, toplumda öfke ve þiddet kültürünün oluþturulmasýna alet olmamaya dikkat etmelidir. Gazeteci "aklýselim" olmalýdýr. Muhabir, eksik, yanlýþ ya da inandýrýcý olmayan bir bilginin, belli bir kitleyi gerçekler hakkýnda yanýltmasý ve yayýlmasýný amaçlayan dezenformasyonun tuzaðýna düþmemelidir. Dezenformasyon kadar, "eksik enforme edilme"nin de haberin gerçekliðini tehdit ettiði unutulmamalýdýr. Gazeteci, çarpýtýlmýþ bilgilerin borazanlýðýný yapmamaya özen göstermelidir. Gazeteci, buyurgan ve hýrçýn bir üslupla haberini kaleme alamaz. Haberde kin kusulmaz. Haber, bir yargýyý okura dikte etmez. Muhabir "muknî"dir; okuru þeksiz þüphesiz ikna edebilmeli, yazdýklarýna okuru inandýrabilmelidir. Asparagas, gazetecinin intiharýdýr. Gazeteci, güvenilirliðini zedeleyecek yanýltýcý bilgilere asla imza atmamalýdýr. Gazeteci, dürüstlükten taviz veremez. Gazeteci, haber kaynaðýnýn açýklanmamasý þartýyla (off the record) verdiði bilgileri yayýnlamamalýdýr. Gazeteci, "mahremiyeti" dikkate almak mecburiyetindedir. Gazeteci, haberini yazarken "þeffaf" olmalýdýr. Haberde "uzmanlar"a dayanarak bir bilgi veriliyorsa, bu "uzmanlar"ýn kaç kiþi olduðu ve kimler olduðu bilgisinin belirtilmesi þeffaflýðýn bir gereðidir. Gazeteci, "Din düþmaný, gerici, laiklik karþýtý, barbar, cani, faþist eðilimli" gibi okuyucuya da rahatsýzlýk veren bütün sýfat ve nitelemelerden kaçýnmalýdýr. Gazeteci, haberinde "ben" ve "öteki" gibi keskin ayrýmlara asla girmemeli; insanlarý "kategorize" etmemelidir. Gazeteci, "münekkit"tir. Meslekî normlara sadýk kalmak kaydýyla, eleþtiri yapma hakkýna sahiptir. Ancak bunu yaparken, eleþtirinin sýnýrlarýný aþmamalý, aþaðýlayýcý, alay edici söylemlerden uzak durmalýdýr. Gazeteci, kiþi ve kurumlarý yaftalamamalýdýr. Olay ve olgularý eleþtirme özgürlüðünün; küçültme, aþaðýlama ve hakareti gerektirmediði unutulmamalýdýr. Gazeteci, toleranslý olmalýdýr; olaya kýzmak yerine anlamaya çalýþmalýdýr. Gazeteci, habere sevecenlikle yaklaþmalýdýr. Gazetecilik, sorumluluk gerektiren saygýn bir iþtir. Haberde haksýz ithamlara yer verilmemeli, hiç kimse ýrký, cinsiyeti, sosyal düzeyi, dinî inançlarý ve ibadet þekilleri nedeniyle kýnanmamalýdýr. Gazetecinin noksan haberle insanlarý, kurumlarý karalamaya ve bundan öte de toplumu rahatsýz etmeye hakký yoktur. Okuru manipüle etme ya da yönlendirme, meslek ahlakýyla baðdaþmaz. Gazeteci, doðru bilgi verir; taraf dengesini gözetir; tek taraflý haberlerden sakýnýr. Yani "hakkaniyet"lidir. Haberde bir suçlama varsa -kiþi ya da kurum olsun- mutlaka taraf görüþlerine yer verilmelidir. Bu, dürüstlüðün ve güvenilirliðin bir gereðidir. Suçlu olduðu yargý kararýyla kesinleþmedikçe hiç kimsenin suçlu ilan edilemeyeceði konusu gazetecilik mesleðinin en temel prensiplerindendir. Gazeteci, insan hak ve özgürlüklerine karþý duyarlý olmalýdýr. Gazetecilik, zamanla yarýþ mesleðidir. Sen düþünürken, meslektaþýn yapýyordur nüktesi bu yarýþý anlatan özlü ve güzel bir uyarýdýr. Haber, çabuk bozulabilen bir meyve gibidir. Muhabir, aldýðý bilgiyi doðru ve kesin bir þekilde haberleþti- 16
rirken, haberini en kýsa sürede yayýn mutfaðýna teslim etmesi gerektiðinin þuurunda olmalýdýr. Gerçeklerin, aceleci olmak gibi bir özelliði vardýr. Haber, konserve edilemez. Vaktinde iletilmemiþ haber, atlanmýþ haberdir ve yeri ise arþivin tozlu raflarýdýr. Muhabir, uzmanlýk alaný ne olursa olsun önce gazeteci olduðunu unutmamalýdýr. Polis muhabiri polis, yargý muhabiri savcý; spor muhabiri kulüp yöneticisi, herhangi bir partiden sorumlu muhabir onun üyesi veya sözcüsü gibi davranmamalý ve bu yönde öznel yayýn yapmamalýdýr. "Basýn, yönetilenlere hizmet için vardýr, yönetenlere deðil." hükmü, özgür basýnýn toplum için üstlendiði rolün önemini vurgular. Gazeteci, saygýnlýðýný, bir kamu hizmeti yapmasýndan alýr. Basýn özgürlüðü, "halkýn bilgi edinme hakký" olarak görülür. Yalnýz unutulmamalýdýr ki basýn faaliyeti, kamusal nitelikte bir görev olduðu halde, resmî devlet görevi deðildir. Vatandaþlarýn toplumsal kaygýyla yaptýklarý eleþtirilerde, basýn sadece onlarýn sözcülüðünü yapar. Gazetecilerin, toplum adýna "denetçi" görevini üstlendikleri yönünde yerleþik bir kaný vardýr. Evet, basýnýn siyaseti, bürokrasiyi toplum adýna denetleme hakký vardýr. Modern hukuk devletinde en önemli ve etkin denetim organýnýn özgür ve baðýmsýz basýn olduðu kabul edilir. Basýn, denetim ve eleþtiri görevini yaparken sadece kamusal hayattaki hatalý davranýþlarý bulup çýkarmaz, ulaþtýðý uzmanlar aracýlýðýyla devlet mekanizmasý üstünde ve ekonomik hayatta adeta bilirkiþilik yapar. Gazetecilerin baðlý olmasý gereken en üst makam halktýr. Bu toplumsal sorumluluk nedeniyle gazetecinin, vesayete boyun eðmemesi gerekir. Habercilikte, baðýmsýz çalýþmak esastýr. Gazeteci, "müstaðnidir"; kimseden bir menfaat beklemez. Yazacaðý bir haberin, soracaðý bir sorunun, haber kaynaðýný kýzdýracaðýný veya muhatabý nezdindeki deðerini düþüreceðini düþünen bir muhabirin, mesleðini doðru icra etmesi imkânsýzdýr. Sindirilmiþ bir kiþilik, asla gazetecilik mesleðini hakkýyla ifa edemez. Gazeteci, çevresiyle sempatik ve düzeyli iliþkiler kurmalý; daima saygýlý ve mütevazý olmalýdýr. Haber kaynaklarýyla görüþmelerinde makul seviye/mesafe korunmalýdýr. Gazetecinin, haber kaynaklarýyla sürekli ve yakýn temasta olmasý gerekir. Ancak bilgi topladýðý kaynaklarla laubaliliðe varacak derecede senli-benli, içli-dýþlý bir iliþkiye asla girmemelidir. Haber kaynaðýna "aðabey" diye hitap edilmemelidir. Gazeteci, muhatabýna daima "siz" diye hitap etmelidir. Gazetecinin görev ve sorumluluklarý; herhangi bir politik otorite veya politik gaye ya da çýkar iliþkisi için deðildir. Gazeteci, siyasal veya ekonomik güç odaklarýnýn çýkarýna hizmet edemez. Bu, mesleðin ruhuna ve etik ilkelerine ters olduðu gibi insanlýk onuruyla da baðdaþmaz. Gazetecinin evrensel sorumluluðu, gerçeði araþtýrmak, bulmak ve kamuoyu ile paylaþmaktýr. Gazeteciler, sahip olduðu ayrýcalýklarý yanlýþ davranýþlarý savunmak için kullanmamalýdýr. Gazeteci, olaylar karþýsýnda kiþiliðini korumayý bilmelidir. Gazeteci, bilgi aldýðý kiþilerden ya da olaylardan baðýmsýz kalmayý baþarmalýdýr. Muhabir, ne haber kaynaðýna teslim olmalý ne de mesleðini bir yaptýrým gücü olarak kullanmalýdýr. Kamu yararý ilkesine halel getirmemelidir. Gazeteci, haberi kiþiselleþtirmemelidir. Gazeteci, mesleðini yaparken araç olarak kullandýðý Türkçenin temel kurallarýný, dil bilgisini iyi bilmeli; "Yazým Kýlavuzu"nu baþucundan ayýrmamalýdýr. Bilgi, duru bir Türkçe ile okura aktarýlmalýdýr. Öyle ki haberde bir virgül eksikliði bile olmamalýdýr. 17
Gazeteci, çalýþtýðý kurumun hem yüzü hem de sesidir. Mesleðini icra ederken bu sorumluluðun þuurunda olmalýdýr. Gazeteci, sinik deðil; feraset sahibi, heyecanlý ve dinamik olmalýdýr. Gazeteci, yüksek düzeyde farkýndalýðý olan kiþidir. Spordan ekonomiye, dýþ politikadan magazine, bilgi teknolojilerinden saðlýða deðiþik konularda kalem oynatabilecek, soru sorabilecek derinlikte bilgisi ve gözlemi olmalýdýr gazetecinin. Haber üzerinde önce "mütalaa" sonra da bir meslektaþýyla "müzakere" yapmalýdýr. Gazeteci, yazdýðý haberi editöre teslim etmeden önce mutlaka bir arkadaþýna okutmalý, mantýk ve imla hatalarý düzeltilmelidir. Hazýrlýk aþamasýnda ikinci kez, üçüncü kez okunarak filtre edilen bir haberde, yanlýþlar en aza indirgenir. Muhabir, yazdýðý her haberde bir eksiðini fark ederek olgunlaþmaya çalýþmalýdýr. Haber, üzerinde enine boyuna düþünülmeden yayýna verilmemelidir. Gazetecilik, bir hayat tarzýdýr. Gazeteci, mesleðini devam ettirdiði sürece bunun gerektirdiði sorumluluðu, disiplini, özveriyi ve gayreti mütemadiyen göstermelidir. Son bir not: Kitap okumasýný sevmeyenler, asla gazetecilik mesleðine soyunmamalý. Çünkü rasyonel düþünce, ancak okumakla kazanýlabilir. 18
HABER NEDÝR? "Ýletiþim" maddesi, Türk Dil Kurumu (TDK) Sözlüðü'nde, "Duygu, düþünce veya bilgilerin akla gelebilecek her türlü yolla baþkalarýna aktarýlmasý, bildiriþim." þeklinde tanýmlanýyor. Görüldüðü gibi iletiþimin iki muhatabý var: Anlatan ve anlatýlan Bu tanýmdan yola çýkarak þunu söyleyebiliriz: Anlamamýþsan, anlatamazsýn... Ýletiþim, kitle haberleþmesinin aracýdýr. Kitle haberleþmesinin kaynaðý ise haberdir. Haber, iletiþimin özüdür. Ýletiþimin en önemli þartý ise anlaþýlmaktýr. Haber, bir olay hakkýnda verilen ilk bilgidir. Haber, bazen bir duyguyu, bazen bir düþünceyi çoðu zaman da bir bilgiyi aktarýr. Geniþ bir kitleyi "ilgilendiren" veya "etkileyen" ilgi çekici bilgi ya da olgularýn belirlenmiþ bazý kurallar çerçevesinde yazýlmasýna haber diyebiliriz. Haberin üç saç ayaðý vardýr: "yeni", "gerçek" ve "ilgi uyandýrýcý" olmasý Etkin haber, geniþ kitleleri ilgilendiren haberdir. Haber, kamuoyunu oluþturur. Haber, dikkatleri üzerine çekmeli, kendisinden söz ettirmelidir. Haber konusu, ne kadar çok kiþiyi "ilgilendiriyor" veya "etkiliyorsa" olayýn haber deðeri o nispette büyüktür. Gazeteci, kamuoyunun ihtiyacý olan "bilgi"yi, nesnel ve gerçeðe en uygun þekilde sunar. Gazetecinin görevi -en yalýn haliyle- kamuoyunu doðru bilgilendirmektir. Olay ya da olgular kamuoyuna iletildiðinde haber olabilir. Okur ve izleyici için "önemli" olan haber, daha çok yakýn zamanda meydana gelmiþ veya ortaya çýkarýlmýþ olay ya da olgulara iliþkin bilgilerdir. Haber kavramýnýn evrensel unsurlarý þu konu baþlýklarýyla ifade edilmektedir: Gerçeklik, Ýlgi çekicilik, Çarpýcý olma, Güncel / Aktüel olma, Popüler olma, Zaman ve mekân bakýmýndan yakýnlýk, Duygusal muhteva. 19
Haber seçiminde önemli bir ölçü, olaylarýn ülke ile olan "ilgisi"dir. Doðalgaz anlaþmamýz olan Rusya veya Azerbaycan'daki muhtemel bir kriz Portekiz halký için önemli olmayabilir. Fakat herhangi bir nedenle doðalgaz fiyatlarýnda fahiþ bir artýþ ya da doðalgaz vanalarýnýn kapanacaðýnýn telaffuz edilmesi, Türkiye'yi yakýndan etkileyeceði için bu ülkelerdeki tüm sýra dýþý geliþmeler, Türkiye'de yaþayanlar için dikkat kesilecek "önemli" bir haberdir. Evet Bir olay ya da olgunun haber olabilmesi için; Ýlgi uyandýracak nitelikte YENÝ, Merak edilecek ölçüde ÖNEMLÝ, Dikkatleri çekecek kadar ÇARPICI olmasý gerekmektedir. 20
HABER METNÝ NASIL YAZILMALI? Tanýmý ne olursa olsun, haber, kýsa metrajlý bir film gibidir Her haber, içinde bir hikâye barýndýrýr. Hikâyenin bir baþlangýcý (giriþ); olayýn sebep-sonuç iliþkisinin mükemmel bir kurgu ile anlatýldýðý ve sorularýn cevabýný bulduðu geliþme bölümü (gövde) ve konunun baðlandýðý bir sonuç (final) bölümü vardýr. Haber metni öncelikle yüzde 100 "kesin", "net", "anlaþýlýr" ve "akýcý" olmalýdýr. Haber, gerçeðe sadýk kalýnarak yazýlmalýdýr. Konu titizlikle iþlenmelidir. Haber konusu, okuyucu / izleyici hiç bilmiyormuþ, ilk kez duyuyormuþ gibi yalýn bir dille anlatýlmalýdýr. Gazetecilik, olaylarý, bir fotoðraf makinesinin objektifi kadar, "net", "abartýsýz" ve "açýk" görebilmektir. Haberin anlatým kurgusu okuyaný etkilemeli, lüzumsuz tekrarlara girilmemeli; aðdalý ve gereksiz ifadelerden uzak durulmalýdýr. Haber, sulandýrýlmamalýdýr. Kelime seçimine özen gösterilmeli, yazým kurallarýna dikkat edilmelidir. Mantýk hatalarý olmamalý; haberin kurgusu, kuþkuya yer býrakmamalýdýr. Muhabir, haberi baþkasýna anlatandýr. Aktardýðý konuya içeriden bakmamalý; okuyucuda "müdahil" veya "eðilim" izlenimi býrakmamalýdýr. "Haber, muhabirin meramýný anlatabilme becerisidir." denir. Okuyucu veya dinleyici ilk okuyuþta haberi anlamamýþ, yeniden okuma ihtiyacý duymuþsa o haber iyi yazýlmamýþ bir haberdir. Dolayýsýyla meram anlatýlamamýþtýr. Haber, okuyucuyu, okumaya ikna etmelidir. Bunu yaparken ise okurun tahammül sýnýrlarý zorlanmamalýdýr. Haberde makbul olan, kýsa cümleler kurarak, mümkün olduðunca az satýrla mümkün olduðunca çok bilgiyi akýcý bir dille okuyucuya aktarmaktýr. Haberde uzun, karmaþýk cümleler, çaðrýþýma açýk sözcükler, gündelik dilde kullanýlmayan kelimeler ve müphem ifadeler asla kullanýlmamalýdýr. Muhabir, haberini; ham petrolün rafineride inceltilip arýtýlarak saflaþtýrýlmasý gibi rafine etmeli, gereksiz kelimeleri, ifadeleri ayýklamalýdýr. Evet Haber, sarraf titizliðiyle iþlenmelidir. 21
HABERDE ANLATIM VE DÝLBÝLGÝSÝ Haber, mimarî kurallarý olan bir "eser"dir. Bu eserin taþýyýcý kolonlarý; "baþlýk", "giriþ" ve olay örgüsünün anlatýldýðý "gövde"dir. Eserin görsel zenginliði ise "anlatým dili" "imla" ve Fransýzlarýn gramer dediði "dil bilgisi"dir. Anlatým dili, haber konusunun iyi bir kurgu ve akýcý bir dille yazýlmasýný ihtiva eder. Haberin "bilgi" ve "olgusal" doðruluðu kadar "dil bilgisi" ve "imla kurallarý" açýsýndan da "doðru" olmasý gerekmektedir. Ýyi haber, muhtevasý kadar, dil bilgisi yönünden de dört baþý mamur olmalýdýr. Haberde Türkçenin doðru kullanýlmasý haberin anlaþýlýrlýk ve okunulurluðuna katký saðlar. Kelimeler, asla dolgu malzemesi olarak kullanýlmamalýdýr. Her sözcüðün bir amacý ve mesajý olmalýdýr. Manasýz tekrarlara girilmemelidir. Muhabir, Türkçeyi bilerek kullanmalý, okuyarak yazý refleksini olgunlaþtýrmalýdýr. Gazeteci, Türkçenin zenginliðinden azami ölçüde istifade etmek için uðraþ vermelidir. Dýþ görünüþündeki ihtiþamdan etkilenip içine girdiðiniz beþ yýldýzlý bir otelde her þeyin mükemmel olacaðýný hayal edersiniz haklý olarak... Restoranýnda lezzetli yemekler, hijyen, göz kamaþtýran konfor ve güler yüz beklediðiniz böyle bir otelde, bayatlamýþ veya piþmemiþ yemekler, örtüleri kirli bir masada size servis edildiðinde tam bir hayal kýrýklýðý yaþar, o müesseseye olan bütün güveninizi oracýkta yitirirsiniz. Bir daha o otele uðramazsýnýz. Piþmemiþ yemek veya kirli bir masa, beþ yýldýzlý görkemli bir otelin bütün itibarýný bir anda silip atabiliyor. Habercilik de aynen öyledir. Haberinizin konusu mükemmel olabilir, baþlýðýnýz konuyu çok iyi anlatabilir; ancak, "bilgi bayat", "dil bilgisi bozuk" ve "imla kurallarý" da o nispette "doðru" deðilse, hem haberinizin itibarýný düþürmüþ hem de okurun haberinize olan güvenini zedelemiþ olursunuz. Haberin lezzeti imla ve anlatým hatalarýyla kaçýrmamalý. Evet Haber, dört baþý mamur olmalý. Zaman Dili Günümüz gazeteciliðinde haberin zamaný, "di'li geçmiþ" zamandýr. Yani "hikâye etme" esasýna dayanýr. Burada muhabir, olayý üçüncü þahýs olarak izler, gözlemde bulunur ve gözlemlerini aktarýr. 22
Haber dili, "di'li geçmiþ", "þimdiki zaman" ve "gelecek zaman" esasýna dayalýdýr. Bir haberde yer alan cümlelerde geçen fiiller bütünlük açýsýndan birbirini tamamlamalýdýr. Örneðin hem "di'li geçmiþ" zaman hem de "þimdiki zaman" ayný cümle içinde kullanýlmamalýdýr. Ayný þekilde "di'li geçmiþ" zamanla baþlayan bir haber metni "miþ'li geçmiþ" zamanla devam ederse anlatýmdaki ahenk ve bütünlük bozulur. Devam edecek olaylarda ise anlatým dili "geniþ zamanlý" olmalýdýr. "Operasyonlar devam ediyor." Dergi ve gazetelerin hafta sonu eklerinde kullanýlan dosya haberlerinin yaný sýra insan merkezli (feature story) haberlerde genellikle geniþ zaman tercih edilir. "Kýz kardeþinin, düþman aþiretten bir delikanlýyla kaçtýðý haberini alan 17 yaþýndaki Urfalý Þehmuz, öfkeden çýlgýna döner. Kara kara düþünmeyebaþlar; çünkü bu lekeyi 'temizleme' görevi büyük ihtimalle ona düþecektir. Aþiret ve aile büyükleri ilk günlerde 'öldür' emri vermez; lâkin bir hafta sonra durum deðiþmeye baþlar. Kahveye giden babasýna aþiretin hatýrý sayýlýr kiþileri ileri geri konuþarak "Namus tez zamanda temizlenmeli." diye baský yapar. Amcasý ve amcasýnýn oðullarý da genç Þehmuz'un üzerine gelir: "Kýz kardeþin, düþmanýmýzýn oðluna kaçtý; utancýmýzdan insanlarýn yüzüne bakamýyoruz. Kýzý al getir, sonra da öldür." (Tuba Kabacaoðlu, Töre deðil, cehalet; Aksiyon. Sayý: 632,15.01.2007) Haber Cümlesi Cümle, bir bilgiyi veya bir duyguyu ifade eder. Haber cümlesinin en temel þartý "anlaþýlýr" ve "okunulabilir" olmasýdýr. Cümleler ve paragraflar kýsa tutulmalý; haber metni ayrýntýya boðulmamalýdýr. Her fikir bir cümle olmalý. Her cümlenin bir öznesi olmalý. Gereksiz ve tekrar sözcüklere yer verilmemeli. Devrik cümle kullanýlmamalýdýr. Haber metni bir çýrpýda anlaþýlabilecek þekilde yalýn olmalýdýr. Konu tane tane ve rahat anlatýlmalýdýr. Okurun sabrý taþýrýlmamalýdýr. Bir terminolojisi olan haber konularý, basitleþtirilerek okura aktarýlmalýdýr. Haber edebî bir ürün deðildir. Ancak, okunabilmesi için edebî bir eser gibi yazým hatalarýndan arýnmýþ, anlaþýlýr, objektif, akýcý ve saðlam bir kurguya sahip olmalýdýr. Muhabir, haberini, Dostoyevski, Hemingway veya Tolstoy sendromuna kapýlmadan, abartýsýz ve rahat bir üslupla yazmalýdýr. Sonuçta okur,"suç ve Ceza" gibi kasvetli ve aðdalý bir masal deðil, muhtevasýna hemen vâkýf olacaðý gerçek "havadisleri" öðrenmek için gazeteye yani "bilgi"ye ihtiyaç duyar. Haberde, karmaþýk sözcüklerden, terimlerden; çok kullanýlmayan deyimlerden, yabancý ve argo sözcüklerden uzak durulmalýdýr. Haberi süsleme yanlýþlýðýna düþerek gereksiz, eþanlamlý ve anlamdaþ sözcüklerle tekrarlara girilmemeli, ahenk bozulmamalýdýr. 23