İşlenmiş Süt ve Süt Ürünleri Sanayinde Süt Teşvik Pirimi Politikasının Analizi

GOÜ. Ziraat Fakültesi Dergisi, 2004, 21 (2), 49-55 İşlenmiş Süt ve Süt Ürünleri Sanayinde Süt Teşvik Pirimi Politikasının Analizi Z.Gökalp Göktolga Osman Karkacıer Adnan Çiçek Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, 60240, Tokat Özet: Bu çalışmada Türkiye deki süt ve süt ürünleri sanayinde işlenmiş süt miktarına etki eden faktörlerin analizi yapılmıştır. Özellikle 1987 yılından beri uygulanan süt teşvik primi politikalarının etkileri incelenmiştir. Çalışmanın verileri 1973-2001 yıllarını kapsamaktadır. Kurulan modelde sanayide işlenmiş süt miktarı bağımlı değişken; ihracat, ithalat, süt fiyatları, trend, süt teşvik pirimi değişkeni (kukla) ve istihdam sayıları bağımsız değişkenler olarak alınmıştır. Bulunan sonuca göre; istihdam sayısının negatif, diğer değişkenlerin ise bağımlı değişkeni pozitif yönde etkilediği görülmüştür. Ancak ithalat değişkeni önemli bulunmamıştır. Çalışmadan elde edilen bulgular doğrultusunda, süt teşvik pirimi politikası uygulamalarına devam edilmesi, hatta uygulanan süt teşvik primi miktarlarının daha da artırılması gerektiği hususunda öneride bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Regresyon Analizi, Süt Teşvik Primi The Analysis of Milk Incentive Premium Policy for Proceed Milk and Milk Products Industry Abstract: In this study, factors effecting the amount of milk used to manufacture the dairy products in Turkey were analysed. Particularly, the effects of applied incentive premium policy was analysed since 1987. Data used to estimate the model cover the period of 1973-2001. In the model, the amount of processed milk in the industry was considered as independent variable. The dependent variables were the value of milk product export and import, milk prices, trend, incentive payments as dummy variable and the number of workers employed in the industry. According to the result, while the number of workers had negative effect, the other variables had positive effects on the independent variable but export variable insignificant. The results of the study suggest that milk incentive premium policy application should continue and milk incentive premium should be increased. Key words: Regression Analysis, Milk Incentive Premium 1. Giriş Türkiye de halen 9.7 milyon ton civarında üretilen çiğ süt ağırlıklı olarak yoğurt, beyaz peynir ve taze kaşar olarak değerlendirilmektedir. Bu sütün büyük bir kısmını da sokak sütü teşkil etmektedir. Türkiye de sokak sütçülüğü oldukça yaygındır. Sokak sütçülüğü neredeyse bir sektör haline gelmiştir. İstatistiklere göre üretilen çiğ sütün yaklaşık % 40 ının kaynakta tüketildiği, % 60 ının ise pazara indiği belirtilmektedir. Pazara inen sütün de % 45 i mandıralara, % 15 i modern işletmelere gitmektedir. Geriye kalan % 40 lık bölüm ise sokak sütü olarak satılmaktadır. Oysa gelişmiş ülkelerde üretilen çiğ sütün % 90 ından fazlası modern fabrikalara satılmaktadır (Anonim, 2001). Türkiye de süt ve süt ürünleri sanayinin en fazla karşı karşıya kaldığı sorunlardan birisi ham madde akışının yeterli ve düzenli olmamasıdır. Süt sanayi, iç piyasadaki nüfus ve tüketim artışını karşılayacak miktarda ve kalitede ham madde sağlayamamaktadır. Çiğ süt üretiminde mevsimlere göre arz-talep farklılıkları bulunmaktadır. Süt üretiminin %88,6 sını teşkil eden inek sütü üretimi ilkbahar aylarında artmakta, koyun ve keçi sütlerinin de üretime katılmasıyla arz fazlası oluşmaktadır. Diğer mevsimlerde ise yetersizlik söz konusudur (Açıkgöz, 2001). Sektörde çok sayıda küçük işletmenin olması, beraberinde kayıt dışı ekonomi ve haksız rekabeti getirmektedir. Bu durum ise devletin vergi kaybına uğramasının yanısıra kontrolsüz üretim yapan küçük işletmelerin halkın sağlığı ile oynamaları sonucunu doğurmaktadır. Süt üreticilerine Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonundan (DFİF) 1987 Mayıs ayından

İşlenmiş Süt ve Süt Ürünleri Sanayinde Süt Teşvik Primi Politikasının Analizi itibaren belirlenen kriterlere haiz süt işletmelerine satılan süt için, litre başına süt teşvik primi ödenmektedir. Primin ödenmesinin amacı, ticari pazarlama için üretim artışını, işletmeleri ilkel mandıra özelliğinden uzaklaştırıp modernize olmasını ve büyük kapasiteli, modern süt işleme tesislerinde daha yüksek kapasite kullanımını sağlamak olmuştur (Kıymaz, 2000). Çizelge 1 de yıllar itibariyle süt teşvik primi için yapılan ödeme miktarları gösterilmiştir. Çizelge incelendiğinde reel fiyatlarla en fazla ödemenin 1996 yılında yapıldığı görülür. Süt teşvik primine yapılan ödemeler 1996 yılından sonra reel olarak azaldığı görülmektedir. Çizelge 1 den gözlenen süt teşvik primi ödeme miktarlarının reel olarak azaltılmasının yanında litre başına süt teşvik priminin süt fiyatına oranı da azalmaktadır (Yavuz ve ark, 2004). Çizelge1: Türkiye de Süt Teşvik Primi Ödeme Miktarları (Milyon TL) YILLAR Ödeme Miktarı Ödeme Miktarı (Cari Fiyatlar İle) (1994 Yılı Reel Fiyatları İle) 1992 138 000 511 111 1993 96 000 213 333 1994 609 000 609 000 1995 1 825 000 986 486 1996 4 825 000 1 475 535 1997 6 425 000 1 081 650 1998 9 540 000 933 464 1999 10 000 000 639 386 2000 12 000 000 506 543 2001 12 000 000 337 363 Kaynak: Anonim, 1999, Türkiye Tarımında Sürdürülebilir Kısa Orta ve Uzun Dönem Stratejileri, DPT, Elektronik Dosya. Anonim, 2004 Tarım Bakanlığı İnternet Sitesi, www. tarim.gov.tr Bu çalışmada, süt teşvik primi uygulamaları ile süt ve süt ürünleri sanayinde kullanılan süt miktarının nasıl etkilediğinin, uygulanan bu politika sonucunda işlenmiş süt miktarında ne kadar değişim yaşandığının bulunması amaçlanmıştır. Ayrıca işlenmiş süt miktarını etkileyen diğer faktörlerin işlenmiş süt miktarına ne yönde etkide bulunduğunun belirlenmesi çalışmanın bir diğer amacıdır. Türkiye de geçmiş yıllardan günümüze kadar tarımda bir çok destekleme politikaları uygulanmıştır. Uygulanan bu politikaların ne derece etkin olduğunu ancak zaman içerisinde görmek mümkündür. Bu tip çalışmalar zaman içerisinde uygulanan politikaların ne gibi sonuçlar verdiğini görmek açısından önemlidir. Bu yönüyle çalışma özellikle politika yapıcılara ve karar alıcı mercilere ışık tutucu bir nitelik taşımaktadır. Çalışma ile özellikle süt teşvik primi politikalarının işlenmiş süt ve süt ürünleri sanayinde kullanılan süt miktarı üzerine etkileri analiz edilmiştir. Bu yönüyle çalışma bir politika analizi niteliği taşımaktadır. Daha 50 önceki benzer çalışmalarda da çeşitli politikaların analizi regresyon yöntemi ile yapılmıştır. Bu çalışmaların bazıları aşağıda verilmiştir. Türkiye de sığırcılık sektöründe uygulanan ıslah ve destekleme politikaları etkinliğinin analiz edildiği bir çalışmada Islah ve destekleme politikalarının belirlenmesinde regresyon analizi kullanılmıştır. Çalışmada kullanılan veriler, 1960-2000 dönemine ait yıllar itibariyle kültür ırkı ve melez sığırların toplam sığır sayısına oranları, toplam süt ve et üretimleri, sığır başına süt verimleri, sığır başına karkas ağırlıkları, et ve süt fiyatları ve yem fiyatları, et ve süt teşvik pirimi uygulamaları ve damızlık kültür ırkı gebe düve ithalatı kukla değişkenleri modele konulmuştur. Toplam süt ve et üretimine sığır başına süt ve et verimleri, süt ve et fiyatları ve 1972 den beri uygulanan hayvancılık politikalarının etkileri pozitif yönde, yem fiyatlarının etkisi ise negatif yönde istatistiksel olarak önemli bulunmuştur (Yavuz, ve ark., 2003).

Z.G.GÖKTOLGA, O.KARKACIER, A.ÇİÇEK Süt sektöründe uygulanan alternatif fiyat politikalarının bölgesel etkilerinin analiz edildiği başka bir çalışmada, son yıllarda dikkate alınan iki alternatif sütçülük destekleme politikasının bölgesel etkilerini analiz etmek için spatial bir denge modeli kullanılmıştır. Bu politikalar, teşvik primi ve hedef fiyat/fark ödemesidir. Her iki politika da, 1980 sonrasındaki trendin Türkiye nin gelişmiş batı bölgelerinde üretilen sütün payının daha büyük bir oranda artmasına katkıda bulunmuştur. Bölgeler arasındaki dengesizlik, süt teşvik primi politikasına göre hedef fiyat politikası altında daha fazla artmakta olduğunu belirlemiştir (Yavuz ve ark, 2004). Süt ve süt ürünlerinin ithal talebinin incelendiği başka bir çalışmada, süt ithal talebinin dünya fiyatlarından, hükümetlerin hayvancılık programları ve politikalarından etkilendiği belirlenmiştir. Türkiye süt ve ürünleri ithal talebi, yurtiçi fiyatlar, kişi başına milli gelir, gecikmeli ithal miktarı (t-1), Amerikan doları (USD) Türk lirası değişim oranı (döviz kuru) nun ve trend faktörünün bir fonksiyonu olarak ele alınmıştır. Regresyon analizi ile parametreler tahmin edilmiştir. Araştırma bir zaman serisi analizi olup, veriler 1982-1997 arası dönemi kapsamakta ve yıllıktır. Türkiye nin süt ve ürünleri ithal talebinin en fazla kişi basına düşen milli gelir düzeyi, yurt içi fiyatlar ve dolar (USD) döviz kurundan etkilendiği belirlenmiştir (Karkacıer, 2000). Ayrıca McCarthy, et al., 2002; Diven, 2001; Sanchez, et al., 2002 gibi çalışmalarda çeşitli tarımsal politikaların incelemesi için regrasyon analizi kullanılmıştır. Bu çalışmalardan özellikle araştırmanın yöntem kısmında faydalanılmıştır. 2. Materyal ve Yöntem Çalışmada kullanılan veriler Gıda ve Tarım Organizasyonu (FAO), Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), ve Devlet Planlama Teşkilatının (DPT) hazırlamış olduğu istatistiklerden elde edilmiştir. Çalışmanın verileri 1973-2001 yıllarına ait olup, 29 yıllık zaman dilimi incelenmiştir. Süt teşvik pirimi uygulamalarının etkisini görmek için kukla değişkeni kullanılmıştır. Regresyon analizi kullanılarak yapılan çalışmada; kurulan modelin matematiksel kalıbı doğrusal seçilmiştir. Çalışmada bir çok fonksiyon tipi denenmiş ancak istatistiksel testlerin ve çalışmada kullanılan değişkenlerin istatistiksel önem seviyelerinde en anlamlı sonuçları doğrusal kalıpta vermesi sebebi ile doğrusal kalıp tercih edilmiştir. Model genel formda aşağıdaki gibidir; Y t = f(em t, Ex t, İm t, Mp t,, T t, d) Y t : Süt ve süt ürünleri sanayinde işlenen süt miktarı (ton) Em t : Süt ve süt ürünleri sanayindeki istihdam sayıları (adet) Ex t : Süt ve süt ürünleri sanayindeki ihracat değeri (1981=100 reel fiyatları ile) İm t : Süt ve süt ürünleri sanayindeki ithalat değeri (1981=100 reel fiyatları ile) Mp t : Süt fiyatları (1981=100 reel fiyatları ile TL/KG) T t : Trend faktörü (1,2,3,...29) D : Kukla değişkeni, süt teşvik pirimi uygulanan yıllar için 1, diğer yıllar için 0. (1973-86=0, 1987-2001=1). Çalışmada bağımlı değişken süt ve süt ürünleri sanayinde işlenmiş süt miktarıdır. Sanayide işlenmiş süt içerisine; işlenmiş içme sütü, yoğurt, peynir, tereyağı, süttozu, dondurma ve diğer süt ürünleri girmektedir. Süt ürünlerinin birbirinden farklı olması sebebi ile hepsinin ortak ham maddesi olan süt miktarı bağımlı değişken olarak alınmıştır. Bağımsız değişkeni etkileyen faktörler ve modeldeki durumu aşağıda belirtilmiştir. Çalışmada istihdam durumu değişkeni, süt ve süt ürünleri sanayinde verimliliği etkileyebileceği düşüncesiyle modele konulmuştur. Azalan verimlerden dolayı gereğinden fazla işçi kullanılıyorsa katsayının negatif, az kullanılıyorsa pozitif olması beklenmektedir. Aynı zamanda süt sanayindeki kullanılan istihdam sayıları ile bu sanayideki kapasite miktarları arasında yakın ilişki vardır. Zira istihdam sayılarındaki artış üretimdeki artışa bağlı olarak kapasitenin artmasına neden olacaktır. Dolayısı ile istihdam sayıları ile kapasite arasında aynı yönlü bir ilişki söz konusudur. Benzer değişkenlerin çoklu doğrusallık problemi meydana getireceği gerekçesi ile kapasite değişkeni modele konulmamıştır. Çalışmada kullanılan bir diğer değişken ihracat değişkenidir. Süt ve süt ürünleri ihracatının işlenmiş süt miktarını artırıcı yönde etkilemesi beklenen bir gelişmedir. 51

İşlenmiş Süt ve Süt Ürünleri Sanayinde Süt Teşvik Primi Politikasının Analizi İthalat değişkeni yerli üretime rakip olarak düşünülerek modele konulmuştur ve katsayısının negatif olması beklenmektedir. Fiyat değişkeni bir malın üretimini etkileyen en önemli faktörlerden birisidir. Ekonomik teorilerde malın fiyatı ile üretilecek miktarı arasındaki ilişki aynı yönlüdür (arz kanunu) bu yüzden değişkenin katsayısı pozitif olarak beklenmektedir. Trend değişkeni (T) modele, işlenmiş süt ve süt ürünleri üretiminin seyrini izlemek için konulmuştur. Trend değişkeni bir zaman serisinin ana temayülünü ifade eder (Başar ve Oktay, 2000). Kurulan modelde, trend değişkeni modele konmadığı taktirde bir çok değişken istatistiksel olarak anlamsız hale gelmektedir. Bunun için trend değişkeninin modelde önemli bir açıklayıcı değişken olduğu sonucuna ulaşılmış ve zaman içerisinde teknolojik gelişmeleri yansıtmak için modele konulmuştur. Çoğu zaman trend değişkeni bağımlı değişkeni etkileyen temel değişkenin yerine geçebilir. Sözgelimi üretim kuramındaki teknoloji böyle bir değişkendir (Gujarati, 1999). Daha önceki benzer çalışmalarda da trend değişkeni çeşitli modellere konulmuştur (Lordkipanidze et al., 1996, Karkacıer, 2000, Colyer, 2000). Kukla değişkeni (d), süt teşvik pirimi politikalarını temsil etmektedir. süt teşvik pirimi uygulamasına 1987 yılında başlandığı için, 1987 yılına kadar 0, 1987 yılından 2001 yılına kadar 1 şeklinde modele konulmuştur. Daha önce Türkiye de yapılmış bir çalışmada da süt teşvik pirimi kukla değişkeni olarak regresyon denklemine alınmıştır (Yavuz, 2003). Kurulan modele başka değişkenler de eklenerek (süt verimi, kapasite, sabit sermaye yatırımları) denenmiştir. Ancak bu değişkenler hem istatistiki açıdan anlamlı bulunmamış hem de diğer değişkenlerin anlamlarını bozmuşlardır. Zaten ilerde de ifade edileceği gibi kurulan modele spesifikasyon hataları için testler yapılmış ve kurulan modelde spesifikasyon hatalarının yapılmadığı tespit edilmiştir. Kurulan modelin doğrusal kalıpta olması nedeniyle, modeldeki değişkenlerin elastikiyet X katsayılarının hesaplanmasında e b * Y formülü kullanılmıştır. 52 3. Bulgular ve Tartışma Tahmin edilen işlenmiş süt üretimi eşitliğine ait parametreler ve istatistiksel sonuçlar Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelgeden de görüleceği üzere tahmin edilen eşitliğin çoklu determinasyon katsayısı 0,849 olup, işlenmiş süt üretimindeki değişimin %84,9 u modele dahil edilen değişkenler tarafından açıklanmaktadır. Tahmin edilen eşitliğin F hesap değeri 11,28 olarak hesaplanmış ve %1 seviyesinde F tablo değerinden yüksek bulunmuştur. Çalışmada kullanılan verilerin bir zaman serisi olması ve otokorelasyonun daha çok zaman serilerinde ortaya çıkması nedeni ile kurulan modelde otokorelasyon problemi araştırılmıştır (Tarı, 1999). Durbin-Watson testinde kararsızlık bölgesinde kalındığı için Von-Neumann testi yapılmış ve %1 seviyesinde otokorelasyon olmadığı belirlenmiştir. (Kritik değerler 1,14 < 2,74 < 3,03). Ramsey Model kurma hataları için genel bir sınama önermiştir (Ramsey,1969). Ekonometrik bir modelin spesifikasyon hatasına sahip olup olmadığını tesbit etmek için Ramsey tarafından Reset testi önerilmiştir (Akkaya ve Pazarlıoğlu, 1998). Bu çalışmada kurulan modelde spesifikasyon hatası yapmamak için Ramsey Reset testi uygulanmış ve bulunan yeni modelin F değeri (0,28) anlamsız bulunduğu için kurulan modelde spesifikasyon hatası yapılmadığına karar verilmiştir. Modelde eşanlılık sorunu olabileceği düşüncesiyle hausman testi yapılmıştır. Eşanlılık sorunu bazı değişkenlerin içsel olmaları, dolayısıyla da bozucu terim yada hata terimiyle ilişkili olmalarından kaynaklanmaktadır (Hausman, 1976). Test sonuçlarına göre elde edilen kalıntı (w i =1,09) değerleri t sınamasına göre anlamlı değildir ve bu yüzden eşanlılık problemi yoktur. Tahmin edilen eşitlikteki değişkenlerin herbiri student t testine tabi tutulmuştur. İstihdam değişkeni %1 önem seviyesinde, ihracat değişkeni %1 önem seviyesinde, süt fiyatları değişkeni %1 önem seviyesinde, trend değişkeni %3 önem seviyesinde ve kukla değişkeni %2 önem seviyesinde istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. İthalat değişkeni %10 önem seviyesinden daha yüksek bulunduğu için yorumunda ihtiyatlı davranılmıştır.

Z.G.GÖKTOLGA, O.KARKACIER, A.ÇİÇEK Tahmin edilen eşitlikte, ithalat değişkeni dışındaki değişkenlerin, istatistiki testleri ve önem seviyelerinin anlamlı çıkması bu değişkenler hakkında yorum yapabilme imkanı tanımaktadır. Çizelge2: Tahmin Edilen İşlenmiş Süt Üretimi Regresyon Eşitliğine İlişkin Parametreler ve İstatistiksel Testler Von- R-Sq Consta. Em t Ex t İm t Mp t T t D R-Sq F Neu (adj) mann Coef. 2789326-153,33 90,03-41,66 20635 26809 165582 84,9% 77,4% 11,28 2,74 0,28 T P 10,46 (0,000) -5,83 (0,000) 2,99 (0,011) -1,67 (0,122) 2,73 (0,018) 2,36 (0,036) 2,53 (0,026) St dev 266541 26,29 30,12 25,01 7547 11364 65377 Reset 2 Tahmin edilen eşitlikteki değişkenlerin elastikiyet katsayıları çizelge 3 de verilmiştir. Kukla değişkeninin elastikiyet katsayıları hesaplanmamıştır. İstihdam sayısı değişkeninin (Em t ) elastikiyet katsayısı negatif bulunmuştur. Elastikiyet katsayısının negatif olması süt sanayinde istihdamın fazla yapıldığı anlamındadır. Fazla istihdam işyerindeki verimliliği düşürerek işlenmiş süt miktarının azalmasına neden olmaktadır. Em t değişkenin elastikiyet katsayısının 0,236 olarak bulunması %1 oranında işgücü kullanımı artışı yapıldığında % 0,236 oranında süt ve süt ürünleri sanayinde işlenen süt miktarında düşüş yaşandığını göstermektedir. Çizelge3: Bağımsız Değişkenlerin Esneklik Katsayıları Değişkenler Elastikiyetler Em t -0,236 Ex t 0,037 İm t -0,040 Mp t 0,253 T t 0,121 İhracat değişkeni (Ex t ) katsayısı pozitiftir. Süt ürünleri ihracatındaki artış sanayide işlenmiş süt miktarını artırmaktadır. İhracat değişkeninin elastikiyet katsayısı 0,037 olarak hesaplanmıştır. Bu katsayı süt ve süt ürünleri ihracatının %1 oranında artırıldığında, işlenmiş süt miktarının %0,037 oranında artırdığını göstermektedir. İthalat değişkeninin (İm t ) elastikiyet katsayısı negatiftir. Katsayının negatif bulunması, yurt dışından giren süt ve süt ürünlerinin yerli işlenmiş süt ve süt ürünleri üretimini azalttığı anlamına gelmektedir. İthalat değişkenin elastikiyet katsayısı -0,04 olarak hesaplanmıştır. Bu katsayı; yurt dışından yurt içine giren süt ve süt ürünlerinin %1 artışı halinde yerli işlenmiş süt ve süt ürünleri üretiminin %0,04 oranında düştüğünü göstermektedir. Student t testine göre İthalat değişkeni anlamlı bulunmadığı için bu değişken hakkında yorum yapılırken ihtiyatlı davranmak gerekmektedir. Reel süt fiyatları (Mp t ) değişkeninin katsayısı pozitif ve 1 den küçüktür. İşlenmiş süt ürünleri ile süt fiyatları arasında aynı yönlü bir ilişki vardır. Süt fiyatları arttığında işlenmiş süt miktarı da artmaktadır. Fiyat elastikiyeti 0,253 olup inelastiktir. Bu katsayı süt fiyatlarının %1 oranında artması halinde işlenmiş süt miktarında % 0,253 oranında artış olacağını göstermektedir. Trend (T t ) değişkeninin katsayısı pozitif bulunmuştur. Trend değişkeni teknolojik gelişmelerin işlenmiş süt üretimine zaman içerisinde yaptığı katkıyı izlemek için modele konulmuştur. Çalışma sonuçlarına göre; teknolojik gelişmelerin işlenen süt miktarını her yıl 26809 ton artırdığı görülmektedir. Modelin son değişkeni kukla (d) değişkenidir. kukla değişkeni süt teşvik pirimi uygulamalarını temsil etmektedir. Modelde kukla değişkeni pozitif katsayılıdır. Bu Türkiye de süt sanayinde uygulanan süt teşvik primi uygulamalarının olumlu sonuçlar 53

İşlenmiş Süt ve Süt Ürünleri Sanayinde Süt Teşvik Primi Politikasının Analizi verdiğini göstermektedir. Kukla değişkeninin b i katsayısı teşvik yapılan yıllardaki üretim ile teşvik yapılmayan yıllar arasındaki farkı yansıtmaktadır. Buna göre, süt teşvik priminin uygulandığı yıllarda süt teşvik priminin uygulanmadığı yıllara göre işlenmiş süt miktarında 165 582 ton artış olmuştur. 2001 yılı verilerine göre sanayide işlenen süt miktarı 3 146 050 tondur (Anonim, 2004b). Süt teşvik primi ile meydana gelen üretim artışı, 2001 yılındaki toplam işlenmiş süt miktarına oranı %5,26 dır. Yani 1987 yılından beri uygulanan süt teşvik primi politikaları, Türkiye de modern işletmelerde süt ve süt ürünlerinin işlenmesine katkı sağlamış, ancak bu artış çok düşük oranda kalmıştır. 4. Sonuç Türkiye de süt ve süt ürünleri sanayinin en fazla yaşadığı sorunların başında bazı dönemlerde ham madde yetersizliği gelmektedir. Türkiye de süt ve süt ürünleri hala çok büyük bir kısmı hiçbir kontrolden geçmeden, gıda güvenliğine dikkat edilmeden tamamen piyasada üreticiler ile tüketiciler arasında alınıp satılmakta, bu durum ise halk sağlığı açısından büyük riskler taşımaktadır. Süt ve süt ürünleri sanayinde bir taraftan ham madde sıkıntısı çekilmesi, diğer taraftan üretilen sütlerin sanayi dışında gıda güvenliğinden uzak bir şekilde pazarlanması, hem sanayinin meydana getireceği katma değeri azaltmakta, hem de halk sağlığının daha fazla tehdit altında olmasına neden olmaktadır. Türkiye de denetimsiz üretilen sütlerin azaltılarak, modern işletmelerde uzmanlar gözetiminde üretilen işlenmiş süt ve süt ürünleri üretiminin artırılması için alınması gereken tedbirler araştırılmalıdır. Bu tedbirlerin başında bu konuda düzenleyici politikaların oluşturulması ve oluşturulan politikaların etkinliğinin araştırılması gelmektedir. Süt teşvik primi gibi politikaların amacı hem sanayie ham madde akışının düzenini sağlamak hem de tüketicilerin sağlığını bozacak Kaynaklar Anonim, 1999, Türkiye Tarımında Sürdürülebilir Kısa Orta Ve Uzun Dönem Stratejileri, DPT, Elektronik Dosya, Ocak, 1999. Anonim, 2001, Gıda Sanayi Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Süt Ve Süt Ürünleri Alt Komisyon Raporu, DPT: 2636-ÖİK:644, Ankara. riskleri azaltmaktır. Çalışmada özellikle süt teşvik pirimi ödemelerinin sanayide işlenmiş süt miktarını nasıl etkilediği analiz edilmiştir. Ayrıca sanayide işlenmiş süt miktarını etkileyen diğer değişkenler de analiz edilmiştir. Bu değişkenler istihdam sayıları, ihracat, fiyat ve trenddir. Tahmin edilen modele göre bu değişkenler sanayide işlenmiş süt miktarındaki değişimin %84 ünü açıklamaktadır. Bulgular kısmında da değinildiği gibi; Türkiye de 1987 yılından beri uygulanan süt teşvik primi uygulamalarının, sanayide işlenmiş süt miktarını artırdığı sonucuna ulaşılmıştır. Daha önce yapılmış bir çalışmada da süt teşvik pirimi politikaları analiz edilmiş ve süt teşvik politikalarının toplam süt üretimini olumlu yönde etkilediği belirlenmiştir (Yavuz, 2003). Bu iki çalışmanın sonuçlarına bakıldığında süt teşvik priminin; hem toplam süt üretimini hem de sanayide işlenmiş süt miktarını artırdığı görülmektedir. Çalışmada işlenmiş süt miktarını artırdığı tespit edilen diğer değişkenler süt ve süt ürünleri ihracatı, süt fiyatı ve trend değişkenidir. İstihdam değişkeninin ise işlenmiş süt ve süt ürünleri üretimini azalttığı belirlenmiştir. Elde edilen bu bulgular ekonomi teorisi yaklaşımlarına uymaktadır. Sonuç olarak, Süt teşvik primi uygulaması modern işletmelerde süt ve süt ürünleri üretimini artırmış, ama bu etki düşük düzeyde (%5,26) bulunmuştur. Bu etkinin düşük düzeyde olması, süt teşvik primi için ayrılan payların Türkiye deki enflasyon dikkate alınarak artırılmadığından kaynaklandığı söylenebilir. İşlenmiş süt ve süt ürünlerinin pazarlama olanaklarının geliştirilmesi, ihracatının artırılması, daha fazla katma değer yaratılması ve insan sağlığının korunması açısından, süt teşvik politikalarının uygulanmasına devam edilmeli hatta uygulanan süt teşvik desteği miktarları daha da artırılmalıdır. Avrupa standartlarındaki gibi üretilen sütün %90 ının modern işletmelerde işlenmesi için bu gibi politikaların uygulanması gereklidir. Anonim, 2004, Tarım Bakanlığı İnternet Sitesi, www. tarim.gov.tr/ Anonim, 2004b, Food and Agricultural Organization İnternet Sitesi, www.fao.org/ 54

Z.G.GÖKTOLGA, O.KARKACIER, A.ÇİÇEK Açıkgöz, M., 2001, Süt Sanayiinin Ham Madde Sorunları, Türkiye-Hollanda Besi Ve Süt Hayvancılığı Sempozyumu,11-12 Haziran, Hilton, Ankara. Başar, A., Oktay, E., 2000, Uygulamalı İstatistik 2, Aktif Yayın Evi, ISBN:975-6755-08-3, Erzurum. Colyer, D., 2000, A Comparison Of Annual, Quarterly And Monthly Turkey Export Models, Southern Agricultural Economics Annual Meeting, Lexington, KY, January 29-February 2. Diven, J.P., 2001, The Domestic Determinants Of US Food Aid Policy, Food Policy Volume 26, Issue 5, Pages 455 474. Gujarati, N.D., 1999, Temel Ekonometri, Çev: Ümit ve Gülay Şenesen, Literatür Yayıncılık, ISBN: 975-7860-99-9, İstanbul. Hausman, J.A., 1976, Specification Tests in Econometrics, Econometrica V: 46 P: 1251-1271. Heltberg, R., Tarp, F., 2002, Agricultural Supply Response And Poverty In Mozambique, Food Policy Volume 27, Issue 2, Pages 103-124. Karkacıer, O., 2000, An Analysis Of Import Demand For Dairy Products In Turkey, Turkish Journal Of Agriculture And Forestry, Tübitak, Volume: 24, Issue:3, P:421-427, Ankara. Kıymaz, T., 2000, Avrupa Birliğinde Ve Türkiye de Temel Ürünlerde (Hububat, Şeker Ve Süt) Uygulanan Tarımsal Destekleme Politikaları Ve Bunların Ham Madde Temini Açısından Gıda Sanayiine Etkileri, DPT Uzmanlık Tezi, Mayıs 2000, Yayın No: 2504, Ankara. Lordkipanidze, N., Epperson, E.J., Ames, C.W.G, 1996, An Economic Analysis Of Import Demand For Canola Oil In The United States, Dep. Of Agricultural And Applied Economics University Of Georgia, Athens, GA. 30602 Faculty Series 96-05, University Of Georgia, Athens, GA 30602. McCarthy, S., Matthews, A., Riordan, B., 2003, Economic Determinants of Private Afforestation in he Republic of Ireland, Land Use Policy V: 20 P: 51 59. Ramsey, J.B., 1969, Test For Specification Errors In Classical Linear Squares Regression Analysis Journal Of The Royal Statistical Society, B Series, V.31, 1969, P: 350-371. Sanchez, R.M., Kraybill, D.S., Thompson, S. R., 2002, An Economic Analysis Of Coca Eradication Policy İn Colombia, AAEA Annual Meeting, July 28 31, 2002, Long Beach, CA. Tarı, R., 1999, Ekonometri, Alfa Basım Yayım Ve Dağıtım Yayınları, Yayın No: 609, ISBN 975-316- 264-2, İstanbul. Yavuz, F., Akbulut, Ö., Keskin, A., 2003, A Study On The Effectiveness Of Breeding And Support Policies In Turkey's Cattle Sector, Turkish Journal Of Veterinary And Animal Sciences, Tübitak, Volume:27, Issue:3, P:645-650, Ankara. Yavuz, F. Tan, S., Zulauf, C.R., 2004, Regional Impacts of Alternative Price Policies for Turkey s Dairy Sector, Turkish Journal Of Veterinary And Animal Sciences, Tübitak, Volume:28, Issue:3, P: 537-543, Ankara. Akkaya, Ş., Pazarlıoğlu, M.V., 1998, Ekonometri II, Erkan Matbacılık, 2.Baskı,İstanbul. 55