econstor www.econstor.eu Der Open-Access-Publikationsserver der ZBW Leibniz-Informationszentrum Wirtschaft The Open Access Publication Server of the ZBW Leibniz Information Centre for Economics Yıldırım, Nuri Working Paper Birinci ve Ikinci Iso 00 Listelerine Giren Özel Sektör Firmalarının Bölgesel Dağılımı: 997-00 Discussion Paper, Turkish Economic Association, No. 0/9 Provided in Cooperation with: Turkish Economic Association, Ankara Suggested Citation: Yıldırım, Nuri (0) : Birinci ve Ikinci Iso 00 Listelerine Giren Özel Sektör Firmalarının Bölgesel Dağılımı: 997-00, Discussion Paper, Turkish Economic Association, No. 0/9 This Version is available at: http://hdl.handle.net/09/70 Nutzungsbedingungen: Die ZBW räumt Ihnen als Nutzerin/Nutzer das unentgeltliche, räumlich unbeschränkte und zeitlich auf die Dauer des Schutzrechts beschränkte einfache Recht ein, das ausgewählte Werk im Rahmen der unter http://www.econstor.eu/dspace/nutzungsbedingungen nachzulesenden vollständigen Nutzungsbedingungen zu vervielfältigen, mit denen die Nutzerin/der Nutzer sich durch die erste Nutzung einverstanden erklärt. Terms of use: The ZBW grants you, the user, the non-exclusive right to use the selected work free of charge, territorially unrestricted and within the time limit of the term of the property rights according to the terms specified at http://www.econstor.eu/dspace/nutzungsbedingungen By the first use of the selected work the user agrees and declares to comply with these terms of use. zbw Leibniz-Informationszentrum Wirtschaft Leibniz Information Centre for Economics
TÜRKİYE EKONOMİ KURUMU TARTIŞMA METNİ 0/9 http ://www.tek.org.tr BİRİNCİ VE İKİNCİ İSO 00 LİSTELERİNE GİREN ÖZEL SEKTÖR FİRMALARININ BÖLGESEL DAĞILIMI: 997-00 Nuri Yıldırım Bu çalışma "KÜRESEL BUNALIM VE KARADENİZ BÖLGESİ EKONOMİLERİ", başlığı ile Doç.Dr. Elif AKBOSTANCI ve Doç.Dr. Oya S. ERDOĞDU editörlüğünde hazırlanan ve 0 yılında TEK yayını olarak basılan kitapta yer almaktadır. Ekim, 0
Birinci ve İkinci İso 00 Listelerine Giren Özel Sektör Firmalarının Bölgesel Dağılımı: 997-00 Nuri Yıldırım. GİRİŞ. İSO00 ve.iso00 yayınlarında firma bazında açıklanan veriler şunlardır: Kuruluşun bağlı bulunduğu Oda, üretimden net satışlar, net satış geliri, brüt katma değer, öz kaynak, aktif (varlık), dönem karı/zararı, ihracat ve ücretle çalışanlar ortalaması. Başka bir çalışmada da belirttiğimiz gibi (Yıldırım 00), ayrıntılı bir analiz için bu veriler çok kısıtlıdır. Özellikle, firma borçlarının (yabancı kaynak kullanımı) uzun / kısa dönem olarak ve banka ve mali kuruluşlara / müşterilere borç şeklinde ayrımının olmaması, finansman giderlerinin, üretimde kullanılan ithal girdilerin verilmeyişi büyük eksiklik oluşturmaktadır. Açıktır ki, bu veriler olmadan Türk sanayinin borçluluk ve üretim yapısı dinamiklerini tam olarak ortaya çıkaramayız. Firma verilerini İSO na verdiği halde isminin açıklanmasını istemeyen firmaların varlığı (her yıl - arasında firma) ise analiz kapsamını daraltan başka bir unsur olmaktadır. Satışlar, brüt katma değer ve dönem karı gibi nominal serileri, İSO nın yaptığı gibi, TEFE/UFE endeksinin imalat sanayi alt endeksini (007 ve 00 de sanayi kesimi alt endeksini) kullanarak deflate edeceğiz. Üretimden satışları değil toplam net satış gelirini kullanacağız. Yıldırım (00) da belirtildiği gibi, firma bazında, satış, kar, brüt katma değer gibi akım verilerinin aktif (varlık), öz kaynak gibi yarı tarihsel-yarı güncellenmiş stok verilerine bölerek elde edilecek oranların (karlılık, devir hızları vs.) kullanımı ciddi sorunlar içermektedir. Firmalar arasında yıllık enflasyona göre sermaye ve aktiflerin yeniden değerlendirmesinde yeknesaklık sağlanamaması, bazı bilanço kalemlerinin enflasyonu yakından izlemesine karşılık diğer bazı kalemlerin izleyememesi stok verilerin kullanımında sıkıntı yaratmaktadır (Akgüç, 009, s. 7). Yine, 00 ve 00 yıllarına ait verilerin enflasyon muhasebesi gereğince düzeltilmiş veriler olduğunu da unutmamak gerekir.. FİRMA SAYILARI VE SATIŞLARIN BÖLGESEL DAĞILIMI. Firma Sayılarının Bölgesel Dağılımı İSO000 e giren özel kuruluşların firma sayıları ve net satış geliri olarak coğrafi bölgelere ve bazı sanayileşmiş illere dağılımı Tablo ve Grafik de verilmektedir. Firmaların bölgesel dağılımı kayıtlı oldukları sanayi odasına göre yapılmıştır. Sanayileşmenin yoğunluk kazandığı gelişmiş illeri (İstanbul, İzmir, Bursa, Kocaeli, Sakarya, Adana ve İçel) BÖLGE, diğer illeri BÖLGE başlığı altında topladık. Bölge içinde yer alan Adana ve İçel illerini ayrıca Çukurova bölgesi olarak ayrı bir grup yaptık. Ayrıca önemli sayıda İSO000 firmasına sahip Anadolu ilini (Denizli, G.Antep, K.Maraş, Kayseri ve Konya ) KAPLAN adıyla ayrı bir grup içinde topladık. EGE bölgesi, İzmir dışındaki Ege bölgesi illeri yanında Eskişehir ve Çanakkale yi de kapsamaktadır. Ege bölgesi Bölge içinde yer alan İzmir i kapsamamaktadır. Kaplan illeri, dipnotlarda belirtileceği üzere, bazı Tablo ve grafiklerde Bölge içinde ele alınmış, bazılarında ise ayrı olarak verilmiştir. Ayrı olarak verildiği durumlarda Bölge Kaplan illerini kapsamamaktadır. Yıldız Teknik Üniversitesi, İktisat Bölümü Karaman, Konya ili içinde ele alınmıştır.
Tablo İSO000 e Giren Özel Firmaların Firma Sayısı (N) ve Reel Satış (99 fiy.ile) Olarak Bölgelere Dağılımı: 997-00 Firma Sayısı (%) Bölge Bölge Toplam İst. Bursa Kocaeli Çukurova N % Ege Anad. deniz N Kaplan DGD İç-Anad. Trakya Akdeniz Kara- N % İzmir % 997 70 79 0 7 7 70 7 90 00 99 9 77. 0 7 0 0.9 7 7 7 9 00 999 70 77 0 7 0 7 7 7 9 00 000 7 7. 7 9. 0 9 7 7 909 00 00 7. 7 9 97 0 7. 9 9 7 9 9 00 00 7. 0 9 0 7. 9 7 0 9 00 00 9 7.7 7 0 7. 9 7 7 9 9 00 00 7 7. 0 7 7. 0 9 9 00 00.7 7 9 9 0 9. 9 9 0 9 00 00 7 7. 0 0. 0 0 9 99 00 007 7. 7 0.9 0 90 00 00 7.7 0. 7 0 0 0 9 00 Net Satış Geliri (%) 997...7. 0.0...9. 0.. 0. 0.. 70.9* 00 99. 0.0.. 9.9.9... 0.. 0.9 0.7. 0.0 00 999.7 0... 9.. 7... 0..0 0.9 0... 00 000......9 7...0 0.. 0.9.0. 7. 00 00 0.9...0 7.. 9.0. 7. 0.. 0...9 7.7 00 00 0...... 9.7.7. 0..0 0.7.7. 79.9 00 00.9..0.9.....7 0.. 0... 7. 00 00 0...9..9. 9... 0..0 0.7.9. 0. 00 00 79..7.0...9 0... 0..9 0..9.7 0 00 00 79. 0.0.0.9.. 0..0. 0.. 0... 00 007 79..9. 7...0 0... 0..9 0.7.. 00 00 7. 0.0..0.0.0..9. 0..9 0..0.9 00 Toplam net satış hasılatı (99 fiyatlarıyla), milyon TL (yeni). Notlar: ) Erdemir 999 yılında Ereğli de, 00 yılından itibaren de Ankara da kayıtlı özel şirket olarak gözükmektedir. Özelleştirmenin 00 yılından itibaren gerçekleştiğini düşünerek Erdemir i 999 yılı için kamu firması sayarak dışladık. ) Petrol Ofisi 000 yılında Ankara da, 00-sonrasında ise İstanbul da kayıtlı gözükmektedir. Süreklilik sağlamak için şirketin 000 yılında da İstanbul da kayıtlı olduğunu varsaydık. ) 00 yılından itibaren özel firma statüsüne geçen Tübraş (Kocaeli) aşırı büyüklüğü ile dengesizlik yarattığı için analizlerden dışlandı. ) Ege bölgesi İzmir i içermemektedir. İzmir Bölge içinde yer aldı. ) Toplam satışlar 997 den 00 e %7. artmıştır. Bu oran Bölge için %7., Bölge (Kaplan hariç) için %. ve Kaplan için ise %07.7 olmuştur. *
Tablo in üst panelinden görüldüğü gibi, İSO000 e giren özel kuruluşların firma sayıları olarak Bölge ve Bölge arasındaki dağılımı ele alınan dönemin başlangıç yılı 997 de %79 - % şeklinde iken, dönem içinde Bölge lehine yüzde puan kadar değişerek 00 yılında %7. - %. haline dönüşmüştür. Firma sayısı bakımından Bölge in görece yerinde azalmaya yol açan gelişmiş iller İstanbul ve İzmir olmuştur. Bu iki il dışında Çukurova bölgesini oluşturan Adana ve İçel in firma sayıları 0-0 arasında iniş çıkışlar göstermekte, diğer tüm il ve bölgelerde İSO000 e giren özel firma sayılarında ciddi artışlar gözlenmektedir. Firma sayılarının sektörler itibariyle 997 ve 00 yıllarında büyük il ve bölgeler arasındaki dağılımını gösteren Tablo den görüldüğü üzere, İstanbul dan İSO000 listesine giren firma sayısında gözüken 9 firmalık düşüşün 0 ı giyim-tekstil, i ise kimya-lastik-plastik sektöründen kaynaklanmaktadır. İzmir in firma sayısında gözlenen lik azalmanın ise 9 u gıda, 9 u makine (elek.mak. dahil), i giyim-tekstil ve ü de taşıt araçları sektöründe meydana gelmiştir. Görüldüğü gibi, İstanbul un firma sayısı bakımından İSO000 içindeki görece yerinin azalması büyük ölçüde giyim-tekstil firmalarının dışlanması şeklinde olmuşken, İzmir in görece yeri giyim-tekstil dışında kalan gıda, makine ve taşıt araçları gibi çok önemli sektörlerdeki gerilemeden dolayı küçülmüştür. Başka bir deyişle, İzmir de genel bir sanayisizleşme söz konusudur. İzmir deki bu gerileme Ege bölgesindeki genel eğilime de terstir. Eskişehir ve Çanakkale yi de içine alan geniş anlamda Ege bölgesinin (İzmir hariç) İSO000 e soktuğu firma sayısı söz konusu dönemde den e yükselmiştir. firmalık bu artışın i gıda, ü de taşıt araçları sektöründe gerçekleşmiştir. Tablo. İSO000 e Giren Özel Firmaların Sektörler İtibariyle Büyük İl ve Bölgelere Dağılımı:Firma Sayıları, 997 ve 00 Kimya, lastik ve plastik Makine (elek.mak. dahil) Metal ana san. Taş, toprak ve cam Taşıt araçları Gıda Giyim ve tekstil İl ve bölge 997 00 997 00 997 00 997 00 997 00 997 00 997 00 Akdeniz 0 0 0 0 0 0 Çukurova Doğu ve G. Doğu Anadolu 0 0 0 0 0 0 0 0 Ege 0 İç Anadolu 0 0 Kaplan 0 7 0 9 0 0 Karadeniz 9 0 0 0 7 0 0 Trakya 0 0 0 0 0 0 0 0 Bursa 7 7 7 İstanbul 7 9 9 İzmir 7 0 7 7 9 0 Kocaeli 0 0 7 Toplam 90 7 7 7 997-00 döneminde firma sayısını en fazla artıran ( den e) illerin başında Kocaeli gelmektedir. 9 firmalık artış demir ve demir-dışı metal ana sanayi (), taşıt araçları (), kimya-lastikplastik () ve gıda () sanayilerinde ortaya çıkmıştır. Kaplan grubu ele alınan dönemde firma sayısını 70 den 7 ye çıkarmıştır. Gerçekleşen 7 firmalık artış gıda (), giyim-tekstil (7), makine - elektrik makineleri (7), metal ana sanayi () ve kimya-lastik-plastik () sektörlerinde sağlanmıştır. Doğu ve Güney Doğu (DGD) Anadolu bölgesinden İSO000 e giren firma sayısı, 997 de iken, 00 de 0 olmuştur. firmalık artışın ü taş-toprak-cam sektöründe meydana gelmiştir. Firma sayısındaki azlık bakımından Trakya bölgesi de dikkate değerdir: 007 de firmaya kadar yükselen bölge 00 yılında listeye ancak 0 firma sokabilmiştir. Karadeniz bölgesi İSO000 listesindeki firma sayısını 997-00 arasında artışla den 0 a çıkarmayı başarmıştır. Ancak, bu firmalık artış esas olarak gıda (7 firma) ve metal ana sanayinde () toplandığı için Karadeniz bölgesinde herhangi bir endüstri çeşitlenmesinden bahsedemeyiz. 997-00 döneminde firma sayısını den e çıkaran İçanadolu bölgesinde gıda ve giyimtekstil sektörleri gerilemekte ( firma liste dışı kalmıştır), metal ana sanayinde, taş-toprak-cam
sektöründe, makine ve elektrikli makine sektöründe, kimya ve taşıt araçlarında ikişer firmalık artışlar kaydedilmiştir. Adana ve İçel illerini kapsayan Çukurova bölgesinde İSO000 e giren firma sayısı 99-00 döneminde 0 dan 0 ye düşmüş, ancak 00-sonrasında yeniden artışa geçerek 00 yılında olarak gerçkleşmiştir. Bu bölgede ele alınan dönemde giyim-tekstil firması liste dışı kalmış, onların yerini gıda () ve kimya-lastik-plastik () sektörlerinden gelen firmalar doldurmuştur. Bursa ilinden listeye giren firma sayısı söz konusu dönemde den e çıkarak firmalık bir artış göstermiştir. Bu artış başta taşıt araçları (7) olmak üzere gıda (), kimya-lastik-plastik (), makine () ve metal ana sanayi () sektörlerinde gözlenmiştir. 997-00 döneminde listeye soktuğu firma sayısını 7 den e çıkararak firma artıran Akdeniz bölgesinin (Adana ve İçel hariç) bu başarısı esas olarak metal ana sanayinden ( firma) kaynaklanmış, ancak, gıda () ve kimya-lastik-plastik () sektörlerinden de listeye yeni firmalar girebilmiştir.. Satışların Bölgesel Dağılımı Tablo in alt paneli ve Grafik, büyük il ve bölgelerin İSO000 özel kuruluşlarının toplam net reel satış gelirleri içindeki % paylarını göstermektedir. Görüldüğü gibi, satışların iki bölge arasındaki dağılımı, 997 den 00 e, Bölge lehine yüzde puanlık bir kayma göstermiştir. Firma sayılarında bu kayma yüzde. puandı. 997-00 döneminde, satışlardan aldıkları pay olarak, İstanbul. puan, İzmir puan, Çukurova (Adana ve İçel). puan kayıp yaşamıştır. Bu 0.7 lik puan kaybının yarısından fazlası Kocaeli ve Akdeniz bölgesine (Adana ve İçel hariç) kaymış, geriye kalan puanlık kayıp da İç Anadolu, Ege bölgesi ve Kaplan grubunun paylarına eklenmiştir. Çukurova bölgesinin puanlık kaybının puanı giyim ve tekstil sektörünün küçülmesinden ileri gelmiş, bu bölgede enerji ve taşıt araçları sektörleri de küçülmüştür. İstanbul da ise, küçülen sektörler, sırasıyla, giyim ve tekstil (-. puan), kimya, lastik ve plastik (-.), makina, kağıt ve basım ve taş, toprak ve cam endüstrileri olmuştur. Öte yandan, İstanbul da metal ana sanayi (hem demir-çelik hem diğer metalleri kapsar) payını. puan, taşıt araçları puan artırmıştır. İzmir in satışlardaki görece yerinde 997-00 arası meydana gelen yüzde puanlık azalış gıda, taşıtlar, makine ve giyim-tekstil sektörlerinde yaşanmıştır. Şekil. İSO000 e Giren Özel Firmaların Satışlarının Bölgelere % Dağılımı: 997-00. BOLGE 0. BURSA 0 79 9 7 BOLGE 0 9 IST...0 7. 7. 7 KOCAELI 0 9 7 IZMIR CKROVA 7....0 KAPLAN.......0. AKDNZ.0..0.. KARADNZ.0..0....0 EGE... ICANAD.0. 0...0. Ele alınan 997-00 döneminde İSO000 özel firmaları toplam satışları içinde görece yerini en çok artıran il Kocaeli olmuştur. 00 yılından itibaren özel statüye geçen Tüpraş ı dışarıda bıraktığımız halde, Kocaeli % payını. puan artışla %. dan %.0 e yükseltmiştir. Artış, taşıt
araçları, metal ana sanayi, enerji ve mobilya sektörlerinden kaynaklanmaktadır. Gerek firma sayısı gerekse toplam satış içindeki payını çok artıran diğer bir bölge Akdeniz (Adana ve İçel hariç) bölgesidir. Ancak,. puanlık artış tamamen demir ve demir-dışı metal ana sanayiindeki gelişmeden ileri gelmektedir. Bölgede 997 yılında metal ana sanayinde faaliyet gösteren hiçbir İSO000 firması yokken 00 yılında metal firması mevcuttur. Yani, Akdeniz bölgesinde de endüstri çeşitlenmesi söz konusu değildir. Kaplan grubunun İSO000 satışları içindeki payı, 00 devalüasyon yılındaki. puanlık sıçramanın dışında, dönem boyunca %.0-. civarında seyretmiştir. 997 yılında bu grubun satışlarının ¾ üne yakın kısmını giyim-tekstil ve gıda sektörleri oluşturmaktaydı. Zamanla metal ve elektrik-elektronik makine sanayi firmalarının yükselişiyle tekstil ve gıda sektörlerinin payı 00 yılında % e geriledi. Kaplan grubu, bu iki geleneksel sektörlerin ağırlığı dolayısıyla, İSO000 içinde Ege ve İçanadolu bölgelerinin gösterdiği performansı gösterememiştir. Ege bölgesinin (İzmir hariç) toplam İSO000 özel firma satışları içindeki payı 997-00 arası %.9 dan %.9 a, İç Anadolunun payı ise %. den %.9 a çıkmıştır. Doğu ve G.Doğu Anadolunun payı %0., Trakya bölgesinin payı ise %0.7-0. civarında yatay seyretmiştir. Grafik de verilen, firmaların yıllık reel satış büyüme oranlarının (G) kernel yoğunluk dağılımlarından Bölge nin (kaplan hariç) daha hızlı büyüdüğünü (daha sağda yer aldığı için), onu Kaplan in izlediğini, Bölge in ise Kaplan den biraz daha yavaş büyüdüğünü görüyoruz. Dağılımların Grafik nin altında yer alan ortalama ve ortanca değerleri de bu sıralamaya uygun düşmektedir. Şekil. Bölgeler İtibariyle İSO000 e Giren Özel Firmalarda Reel Satış Büyüme Oranları, G, Dağılımları, 99-007 0.00.0.0.0-00 -0 0 0 00 0 kdensity g kdensity g_k kdensity g_kaplan G N Ortalama Ortanca St. Sapma Bölge (G) 00.0..7 Bölge (G_K) (Kap. hariç) 7...0 Kaplan _ 7..0. * Burada, Bölge, Kaplan illerini kapsamaz.. İHRACATIN BÖLGESEL DAĞILIMI İSO000 e giren özel firmaların dolar bazında toplam ihracatı ve bu ihracatın Bölge, Bölge (Kaplan hariç) ve Kaplan grupları arasındaki % dağılımı ve büyüme oranları 997-00 dönemi itibariyle Tablo, Tablo ve Grafik de verilmektedir. Görüldüğü gibi, Bölge firmalarının görece payı dönem içinde % dan % e gerilemiş, gelişmiş bölgenin kayıp puanı Bölge (Kaplan hariç) firmalarına kaymıştır. Kaplan illeri dışındaki Bölge illeri ihracat içindeki paylarını %. den %.
ye çıkarmışlardır. Kaplan illerinin ise, 00 devalüasyonunda gerçekleştirdikleri yüzde. puanlık sıçrama kalıcı olmamış, görece yerleri Tablo. İSO000 e Giren Özel Firmaların Gerçekleştirdikleri İhracatın Bölgelere Dağılımı (%): 997-00 Bölgelere % Dağılım Bölge (Kaplan hariç) Kaplan N İSO000 e Giren Tüm Özel Firmalar Firma Başına Ort. İhracat Milyon % Milyon $ Yıl Bölge $ Dağılım $ Artış 997... 77,0 00. 99. 9.. 777,9 00..9 999. 9..,9 00. -. 000. 9..,0 00.. 00. 9.7.,99 00.. 00. 0..,0 00. 9. 00. 0.. 9,0 00 9.. 00... 99,7 00.. 00.. 90 9, 00. 9. 00.9 9,00 00 0. 9. 007..7. 90,0 00..0 00.. 9, 00..9 997-0.* * Firma başına ortalama ihracatın 997-00 dönemi ortalama üssel yıllık artış hızı. Not: 00 yılından itibaren özel statüde gözüken Tüpraş analize alınmadı.
Tablo. İSO000 e Giren Özel Firmalar Tarafından Gerçekleştirilen Firma Başına Ortalama İhracat ($ olarak) ve Yıllık Değişme Oranları: Bölgeler, 997-00 Bölge Bölge (Kaplan hariç) Kaplan Tüm Firmalar Yıl İhracat (Mily.$) % Değişme İhracat (Mily.$) % Değişme İhracat (Mily.$) % Değişme İhracat (Mily.$) % Değişme 997.7 0.9.. 99 7....7 0. -7.7..9 999. -.9 9.9 -. 0... -. 000 7..9 9.0-9..... 00 0. 7. 0..9.... 00.7 0....7 -.0. 9. 00..... 0. 9.. 00...9..... 00 0..0.9.... 9. 00 9. 9...7.. 0. 9. 007 7..7.0. 0....0 00 9.7. 9..7....9 997-0 7.... Şekil. İSO000 e Giren Özel Firmalara Ait İhracatın ($ olarak) Bölgelere % Dağılımı: 997-00 7. BOLGE.0 7. 7.0. KAPLAN 0.0 0 9 BOLGE (Kaplan hariç)..0 Tüpraş dışlanmıştır %.-.0 civarında yatay seyretmiştir. Toplam ihracatta görece ağırlığın Bölge den Bölge ye kayması firma başına ihracatın Bölge de daha hızlı artmasından değil, firma sayılarındaki değişmelerden ileri gelmektedir. Zira, Tablo den görüldüğü üzere, firma başına düşen ortalama ihracatın 997-00 döneminde ortalama yıllık üssel artış oranı Bölge de (%7.) Bölge den (%.) daha yüksektir. Kaplan illerinde firma başına düşen ihracatın ortalama artış hızı ise %. olup, Bölge ve Bölge oranlarından çok daha düşüktür. Böylece Kaplan illerinin, hem toplam İSO000 satışlarındaki % pay hem de dolar bazında ihracattaki yüzde pay olarak taşıdığı kaplan sıfatını hak eden bir performans sergileyemediklerini görüyoruz. Aksine, Kaplan illeri diğer anadolu illerinin gerisinde kalmıştır. Bunu, 99-00 döneminde firmaların dolar bazında yıllk ihracat artış oranlarının (G_exp) kernel yoğunluk dağılımlarını gösteren Grafik den de görebiliyoruz. Bölge (Kaplan hariç), Bölge den de Kaplan grubundan da daha yüksek ortalama ve ortanca ihracat artış hızına sahip olup dağılımı daha sağda yer almaktadır. Ortanca oran, Bölge de %.0, Kaplan de %. iken Bölge de %0.0 düzeyindedir. Öte yandan, Bölge ile Kaplan in dağılımları birbirine benzemekte, ancak, yüksek oranların oluşturduğu sağ kuyrukta Kaplan biraz daha üstün durumda gözükmektedir. Nitekim Kolmogorov-Smirnov (K-S) testi de Bölge ve Kaplan dağılımlarının özdeş olmadığını göstermektedir.
Şekil. İSO000 e Giren Özel Firmalarda ihracatın ($ olarak) büyüme oranlarının, G_İHR, Bölgeler İtibariyle Kernel Yoğunluk Dağılımları: 99-00 G_İHR Özet İstatistikler N Ortalama Ortanca St.sapma BÖLGE 7.7.0 7. BÖLGE (Kaplan hariç) 0.0 0.0. Kaplan 7.7.. Bölge ve Kaplan dağılımlarının özdeşliği testi: Combined K-S test: D=0.0 (p-değeri: 0.0) Uçdeğer sınırları: -90<G_İHR<00 (%) Bölge, Kaplan illerini kapsamaz
Şekil. İSO000 e Giren Özel Firmaların Dolar Bazında Yıllık İhracat Artış Oranları (G_EXP) Kernel Yoğunluk Dağılımları: Bölgeler ve Temel Sektörler, 99-00 0.00.00.00.00.0 GIDA -00 0 00 00 00 0.00.0.0 GİYİM ve TEKSTİL -00 0 00 00 00 0.00.0 KİMYA, LASTİK ve PLASTİK -00 0 00 00 00 0.00.00.00.00.0 MAKİNE (ELEK.MAK. dahil) -00 0 00 00 00 0.00.00.00.00.0 METAL ANA SAN. -00 0 00 00 00 0.00.0.0 TAŞ, TOPRAK, CAM SAN. -00 0 00 00 00 Bölge (B), ----- Bölge (B) Dağılımlarla ilgili özet istatistikler: Sektör Bölge N Ortalama Ortanca St.sapma K-S testi (D ve p-değeri) Gıda B 79..7 79.9 B 0 0.9.7 00. Giyim ve B 9.0.. 0.00 tekstil B 0..9 7. (0.) Kimya, lastik B.7.. Ve plastik B 0.. 0. Makine B 7.. 79. 0.0 (elek.mak. B 00.. 70. (0.) dahil) Metal ana B 7.0 0.0 7.0 sanayi B 0.. 99. Taş, toprak B. 9. 7. ve cam san B 0.0.0 0.7 İSO000 e giren özel firmalarda firma başına düşen ortalama ihracat 997-00 döneminde yılda üssel olarak %. oranında büyümüştür. Bu oran imalat sanayi toplam ihracatının artış oranıyla hemen hemen aynıdır: İmalat sanayi ihracatının 99-007 dönemin yıllık ortalama artış hızı %. olmuştur (bkz. Yükseler ve Türkan, 00, s.). 997-00 döneminde Temel sektörler ve bölgeler itibariyle ihracat büyüme oranlarının dağılımları Grafik de verilmektedir. Grafik de Bölge, Kaplan illerini de kapsamaktadır. Dağılımlardan ve Grafiğin altında yer alan dağılımlarla ilgili özet istatistiklerden görüldüğü gibi, ele alınan sektörün beşinde Bölge Bölge den daha üstün bir ihracat performansı sergilemektedir. K-S testleri iki dağılımın yalnızca makine sektöründe özdeş olduğunu söylemektedir. Demek ki, Bölge firmalarının ihracat artışı bakımından Bölge firmalarını geride bırakmaları, belli bir kaç sektör ile sınırlı bir olgu olmayıp genel bir nitelik taşımaktadır.. BÖLGELERDE KARLILIK ORANLARI KARŞILAŞTIRMASI Tablo ve Grafik dan izlenebileceği üzere, İSO000 e giren özel firmalarda satış karlılığı (marj), Bilanço Karı / Net Satışlar (ROS), 997-00 kriz-öncesi dönemde sert bir şekilde düşüş göstermiş, ortanca firmanın satış karlılığı 997 deki % düzeyinden 00 yılında %.-. düzeyine gerilemiştir. ROS, 00 sonrasında bazı yıllar düşüş (00 ve 00), bazı yıllar artış (00 ve 007) şeklinde zigzaglı bir yol izlemiştir. İster birleştirilmiş satış karlılık oranını (firmaların toplam karlarının toplam satışlarına oranı), ister ortalama ya da ortanca satış karlılık oranını kullanalım, Bölge (Kaplan hariç)
ele alınan dönem içinde çoğunlukla hem Bölge hem de Kaplan grubundan daha yüksek satış karlılık oranına sahiptir. Tablo den görüldüğü gibi, Bölge lehine bu satış marjı farklılığı 00-007 döneminde birleştirilmiş satış karlılığında %- puan düzeyine kadar yükselebilmektedir. Kaplan grubunun satış marjı ise, 007 yılı hariç Bölge in satış marjının genellikle altında kalmıştır.
Tablo. Bölge ve Bölge de Yerleşik İSO000 Özel Firmalarının Satış Karlılığı (Bilanço Karı / Net Satış Hasılatı, %), ROS: 997-00 Birleştirilmiş ROS* Ortalama Ortanca Yıl B** B K B B K B B K 997 9..9. 7. 7..7... 99...7. 7.9.... 999.........7 000. 0.0......7. 00. 0.0.9.0..9... 00.0... 7...7..7 00. 9...9 7....0. 00. 9.9.. 7..... 00.9 7..7...7... 00. 9.7.7...... 007.. 7.9. 7...9.. 00......7..9. * Firmaların bilanço karları toplamının satışları toplamına oranı. * * B, B ve K: Sırasıyla, Bölge, Bölge ve Kaplan. Bu Tablo da Bölge, Kaplan illerini içermez.
Şekil. İSO000 e Giren Özel Firmalarda (a) Birleştirilmiş Satış Karlılığı (firma karları toplamı/satışlar toplamı), (b) Ortalama Satış Karlılığı (firma kar oranlarının ağırlıksız ortalaması) ve (c) Ortanca Firmanın Satış Karlılığı: 997-00 0 Bolge Bolge (Kaplan haric) Kaplan 7 (b) Ortalama ROS (a) Birlestirilmis ROS 0 Bolge Bolge (Kaplan haric) Kaplan (c) Ortanca ROS Uçdeğer sınırları: -0 < ROS< 0 (%) Bolge Bolge (Kaplan haric) Kaplan Grafik 7, tüm 997-00 dönemi için, firmaların ROS oranlarının kernel yoğunluk dağılımlarını üç bölge itibariyle göstermektedir. Bölge (Kaplan hariç) en yüksek ortalama (%.) ve ortanca (%.9) ROS oranına sahip olup firmalarının ROS dağılımı açık bir şekilde daha sağda yer almaktadır. En düşük ortalama ve ortanca ROS oranına (sırasıyla, %.9 ve.) sahip olan Kaplan grubuna ait dağılım sağ kuyrukta diğer iki dağılımın oldukça solunda kalmaktadır. Kolmogorov-Smirnov testi Bölge ve Kaplan grubuna ait dağılımların ancak % birinci tip hata payıyla farklı olduğunu, daha küçük α düzeyleri için iki dağılımın farklı olmadığını göstermektedir. Böylece, ihracat ve büyüme bakımından fazla parlak bir performans gösteremeyen Kaplan illeri satış karlılığı açısından da geride kalmaktadır.
Şekil 7. İSO 000 e Giren Özel Firmalarda Bölgeler İtibariyle Satış Karlılığı (ROS) Dağılımları: 00-00 0.0.0.0.0. ROS Dağılımları: 00-00 -0-0 0 0 0 kdensity bolge kdensity bolge kdensity kaplan Dağılım İstatistikleri N Ortalama Ortanca St. sapma Bölge... Bölge (Kaplan hariç) 0..9. Kaplan 9.9. 7. K-S testi: Ho: Bölge ve Kaplan dağılımları aynıdır. D=0.0 (p-değeri: 0.0) İSO000 özel firmalarında ROS oranının Bölge de Bölge e kıyasla daha yüksek olması Grafik den görüldüğü gibi sektörlerin çoğu için geçerli bir olgudur. Grafik de Bölge, Kaplan illerini de içine almaktadır. Buna rağmen Bölge kimya-lastik-plastik sektörü dışında diğer büyük sektörlerin tümünde çoğu yıllarda Bölge den daha yüksek ROS oranına sahip gözükmektedir. Bu, hem ortalama hem ortanca ROS oranı için geçerlidir. Yukarıda Bölüm de satışların Bölge ve Bölge arasındaki dağılımının 997-00 döneminde Bölge lehine 7 puan değiştiğini (bkz. Tablo ), başka bir deyişle, Bölge firmalarının toplam satışlarının Bölge firmalarınınkinden daha hızlı büyüdüğünü görmüştük. Dolayısıyla, daha hızlı büyüyen Bölge firmalarının daha yüksek satış marjına sahip olmaları bulgusu şaşırtıcı olmamıştır. Şekil. İSO 000 e Giren Özel Firmalarda Bölge ( ) ve Bölge (Kaplan dahil) (---) İtibariyle Ana Sektörlerde (a) Ortalama ve (b) Ortanca Satış Karlılığı, ROS: 997-00 7 (a) Gida 0 - (b) Gida 0 (a) Giyim-tekstil 0 - (b) Giyim-tekstil 0
9 7 (a) Kimya, lastik ve plastik 7 (b) Kimya, lastik ve plastik 0 9 7 (a) Makine 9 7 (b) Makine 0 0 0 0 9 7 (a) Metal ana san. 9 (b) Metal ana san. 7 0 (a) Tas, toprak ve cam (b) Tas, toprak ve cam 0 Bölge firmalarının daha yüksek karlılığa sahip olduğu şeklindeki bulgumuz aktif karlılık oranı, ROA (Bilanço Karı / Aktif Toplamı), için de geçerli gözükmektedir. Grafik 9 daki ROA kernel yoğunluk dağılımlarından görüldüğü gibi, Bölge nin dağılımı en sağda yer almakta, onu Bölge izlemekte, Kaplan dağılımı ise daha solda bulunmaktadır. Bölgelerin ortalama ve ortanca ROA oranları da bu sıralamaya uymaktadır. Bölge nin ortalama ROA oranı %. olup, Bölge in ortalamasından, Kaplan in ortalamasından.7 puan daha yüksektir.. YABANCI KAYNAK KULLANIMI. Bölge ve Bölge Karşılaştırması İstanbul Sanayi Odasının İSO 00 yayınlarında firma borçlarıyla ilgili bilgi bulunmamakla birlikte, pasif toplamından (TP) öz kaynakları (ÖZK) çıkararak firmaların kullandıkları toplam yabancı kaynak (YK)-borç- miktarını bulabilmekteyiz: YK = TP ÖZK Ancak, bu dış kaynakların ne kadarının banka ve diğer mali kurumlarca firmaya açılan kredi, ne kadarının ticari kredi olduğunu bilmediğimiz için ayrıntılı bir borç analizi yapmak mümkün olmamaktadır. Biz, burada, bölgelere göre aynı sektörde faaliyet gösteren firmaların yabancı kaynak / toplam pasif, YK/TP, oranlarının farklı olup olmadığına bakacağız. Banka kredilerine ulaşma açısından bölgeler ve sektörler arası farklılıklar olup olmadığını, ne yazık ki, göremeyeceğiz. Büyük sektörler itibariyle Bölge ve Bölge de faaliyet gösteren İSO000 özel firmalarının YK/TP oranları dağılımları Grafik 0 da, dağılımlara ait temel istatistikler ise Tablo da gösterilmektedir. Tablo. İSO000 e Giren Özel Firmalarda Bölge (B) ve Bölge (B) itibariyle Ana Sektörlerde Yabancı Kaynak (YK, borç)/ Toplam Pasif (TP) Oranı, YK/TP (%) Sektör Bölge N Ortalama Ortanca Std. sapma B 797..9. Gıda B * 77..9. B 99 0.7..0 Giyim ve tekstil B 9.7.. Kimya, lastik ve B 7.0 7..9 plastik B 7..9. Makine (elek.mak. B 7.. 9.9 dahil) B.9.7. Demir ve demir-dışı B 79.9 9.7. metaller B 9..0. B 7. 7.9.
Taş, toprak ve cam B 9. 9.0.0 * Bu Tablo da Bölge, Kaplan illerini de içermektedir Şekil 0. İSO 000 e Giren Özel Firmalarda Bölge ( ) ve Bölge (---) İtibariyle Ana Sektörlerde Yabancı Kaynak (Borç) / T.Pasif (YK/TP) Oranları Kernel Yoğunluk Dağılımları: 997-00 0.00.0.0.0.0 GIDA 0.00.0.0.0 GİYİM-TEKSTİL 0.00.0.0.0 KİMYA-LASTİK-PLASTİK 0 0 00 0 0 0 00 0 0 0 00 0 0.00.0.0.0 MAKİNE (ELEK. MAK. DAHİL) 0.00.0.0.0 METAL ANA SAN. 0.00.0.0.0 TAŞ-TOPRAK-CAM 0 0 00 0 0 0 00 0 0 0 00 0 Bu Bölüm de Bölge tanımı Kaplan illerini de kapsamaktadır. Ele alınan ana sektörün dördünde (gıda, giyim-tekstil, metaller ve taş-toprak-cam) YK/TP oranı Bölge firmalarında daha yüksektir. Bu sektörlerde hem ortalama hem de ortanca YK/TP oranı Bölge de Bölge ye kıyasla - 9 puan daha yüksektir. Makine ve kimya sektörlerinde durum çok net değildir. Dağılımın bazı kısımlarında Bölge, bazı kısımlarında Bölge borçluluk oranları daha sağda yer almaktadır. Kolmogorov-Smirnov testi makine sanayinde dağılımların özdeş olduğunu (p-değeri 0.7), kimyalastik-plastik sanayinde ise özdeşlik hipotezinin ancak 0.07 düzeyinde bir p-değeri ile red edilebildiğini söylemektedir. Gelişmiş bölgeye kıyasla Bölge firmalarında dış kaynak kullanım oranının daha düşük (öz kaynak oranının daha yüksek) olduğunu sektörleri bir arada ele aldığımızda daha açık olarak görebilmekteyiz. Tablo 7 ve Grafik den görüldüğü gibi, 997-00 döneminde Bölge firmalarının ortalama ve ortanca YK/TP oranları Bölge oranlarından yüzde - puan daha yüksektir. Ancak, bu fark 00 yılından itibaren - puan düzeyine düşmüş, 00 yılında ise eşitlenmiştir. Bölgelerin YK/TP oranlarının dönem içindeki seyri birbirine oldukça paraleldir. Tablo 7. İSO000 e Giren Özel Firmalarda Bölgeler İtibariyle Ortalama ve Ortanca YK/TP oranları (%): 997-00 Bölge Bölge (Kaplan dahil) Yıl N Ortalama Ortanca N Ortalama Ortanca 997 9..7 0.0. 99 7.7. 00.. 999 9.. 0 9.0 9. 000 0.9.. 9.7 00..0 9. 0. 00 9. 9. 9.0. 00....7 00 0..0 7..7 00 9.9. 7 0..0 00.0.7.7. 007.. 9 0.0. 00 0. 7. 9..
Şekil Bölgeler İtibariyle İSO000 e Giren Özel Firmalarda Ortalama ve Ortanca Yabancı Kaynak (Borç) / T. Pasif (YK/TP) Oranları (%): 997-00 0 (a) ORTALAMA 0 (b) ORTANCA 0 BOLGE BOLGE BOLGE BOLGE Ortalama ve ortanca YK/TP oranları, 997-00 döneminde yatay bir seyir izlemiş, 00-00 kriz-sonrası yıllarda - puana varan sert düşüşler göstermiş (firmaların özsermaye yapıları güçlenmiş) ve 00 yılından itibaren yeniden yükselme trendine girmiştir. Son ayları yeni krizin başlangıcına denk gelen 00 yılında her iki Bölge firmalarının ortalama borçluluk oranları önemli ölçüde artmış, ancak, bu artış Bölge firmalarında çok daha fazla (Bölge de.7, Bölge de. puan) olmuştur.. Yabancı Kaynak Kullanımının Karlılık ve Büyüme ile İlişkisi İSO000 özel firmalarında yabancı kaynak kullanımı her iki Bölge de de karlılık oranlarıyla ters yönde güçlü biçimde ilişkilidir. Tablo deki Spearman sıra bağıntılarından görüleceği gibi, firmaların YK/TP oranı karlılık oranlarıyla hem düzey hem birinci fark (Δ, değişme), hem cari dönem (t) hem gecikmeli (t-) olarak negatif yönde oldukça güçlü (p-değerleri 0.0) şekilde ilişkilidir. Borçlanma oranında sadece cari yıl içindeki artışlar değil, bir yıl önceki artışlar da kar oranlarını düşürmektedir. Yukarıda, Bölge e kıyasla Bölge de karlılığın daha yüksek, buna karşılık dış kaynak kullanımının (YK/TP) daha düşük olduğunu görmüştük. Bu, finansman giderlerinin kar oranları üzerindeki doğrudan negatif etkisinden ileri gelmektedir. Tablo. Bölgeler İtibariyle İSO000 e Giren Özel Firmalarda Yabancı Kaynak (Borç) Kullanım Oranları ile Karlılık ve Büyüme Oranları Arasında Spearman Sıra Bağıntıları: 997-00 ROS it ROA it G it (*) Bölge N rho P- değeri rho P- değeri N rho P- değeri (YK/TP) it B 77-0.7 0.000-0. 0.000 09 0.00 0. B ** 00-0. 0.000-0. 0.000 9 0.09 0. (YK/TP) it B 77-0.9 0.000-0. 0.000 0-0.0 0. B 7-0.97 0.000-0. 0.000 7 0.0 0.00 (YK/TP) i, t- B 0-0.7 0.000-0. 0.000 0 0.0 0.9 B -0.0 0.000-0.0 0.000 9-0.009 0.9 (YK/TP) i, t- B 9-0. 0.000-0. 0.000 0 0.00 0.000 B 00-0.9 0.000-0. 0.000 99 0.070 0.00 * G, reel satışların yıllık büyüme oranı. ** Bu Tablo da Bölge, Kaplan illerini de kapsamaktadır. Borçluluk oranı düzey olarak ne cari dönem ne de gecikmeli biçimde firmaların büyüme hızı ile ilişkili gözükmemektedir. Tablo den, reel satış büyüme oranı G it ile hem (YK/TP) it hem de gecikmeli (YK/TP) i,t- oranları arasındaki korelasyon sıfıra yakın bulunmuştur. Buna karşılık, borçluluk oranındaki değişme, (YK/TP) it, büyüme oranıyla, Bölge de gecikmeli olarak, Bölge de ise hem cari dönem hem de gecikmeli olarak pozitif yönde ilişkili çıkmıştır. Yani, bir yıl önce dış kaynak
kullanım oranını artırabilen (borç ya da kredi bulabilen) Bölge firmaları bu yıl daha hızlı büyümektedirler. Bölge de ise, hem bu yıl hem de geçen yılda yapılan yeni borçlanmalar büyümeyi olumlu etkilemektedir. Bu, Bölge yi oluşturan Anadolu illerinde firmaların finansman kaynaklarına ulaşmada Bölge illerine göre daha çok güçlük çektikleri, kredi ve diğer tür borçlanma olanaklarının daha kıt olduğu anlamına gelmektedir. Korelasyonlar 0.0-0.0 arasında küçük değerlerde çıkmasına rağmen örnek hacmi büyük olduğu için istatistiksel olarak sıfır p-değeri düzeyinde anlamlıdırlar.. ÇALIŞAN SAYILARI KARŞILAŞTIRMASI Tablo 0 dan görüldüğü gibi, İSO000 e giren özel firmaların 997 ve 00 yıllarında çalıştırdıkları toplam kişi sayısı %. artışla 90. bin kişiden 0.0 bin kişiye yükselmiş, firma başına düşen ortalama çalışan sayısı ise aynı dönemde yıllık %. artış göstererek. kişiden. kişiye çıkmıştır. İstihdam artışı ortanca firmada daha da yavaş olmuş, ortanca firmanın istihdamı yıllık %. oranında artarak 997 yılındaki 0 kişi düzeyinden 00 de 9 kişi düzeyine yükselmiştir. Tablo 0. İSO000 e Giren Özel Firmalarda Büyük İl ve Bölgeler İtibariyle Çalışan Kişi Sayıları: 997 ve 00 997 00 Değişme (997=00.0) Bölge/il N Ortala ma Ortan ca Toplam N Ortala ma Ortan ca Toplam Ortala ma Ortan ca Topla m Akdeniz 7 0.0.0,0 0 9..0,9 0.7 77. 99. Çukurova 0. 7.0, 7. 0.0,9.0.7. D. ve..0, 0.7 0.0,7 9. 0.. G.D. Anadolu Ege 9.7 79.,999. 7. 7,7..9. İç Anad. 9.. 7,0 79. 0.0 9,7... Kaplan 70 0.., 9. 0.0 7,7 0.0 9.0 9. Karadeniz 70..0 0,9 9 0..0,7. 09.0 07.9 Trakya 770..0, 0..,. 00. 99.7 Bursa 7..0 0, 7. 07.0,70 0. 9..7 İstanbul 99 7. 0.0,9 0 70.0. 0,9 9. 7.7. İzmir.., 7. 9. 9,7 0.7 7. 77. Kocaeli..,. 7. 7,. 79.. Toplam. 0.0 90, 9. 9.0 0,0 9... Tablo 0 un son sütunundan görüldüğü gibi, İSO000 e giren özel firmalarca yaratılan istihdam 997 yılından 00 yılına Çukurova bölgesinde %.0, İzmir de %. oranında azalmış, Trakya bölgesinde aynı kalmış, diğer bölgelerde ise çeşitli oranlarda artışlar göstermiştir. En yüksek artış oranı Kocaeli de (%.) olmuş, onu Akdeniz ve Doğu ve G. Doğu Anadolu bölgeleri izlemiştir. %9. olarak gerçekleşen Kaplan illerindeki istihdam artış oranı İç Anadolu (%.) ve Ege bölgesinin (%.) gerisinde kalmıştır. İstihdamın çok az arttığı yörelerin arasında Karadeniz bölgesi (%7.9) ve İstanbul (%.) da bulunmaktadır. Ancak, İstanbul daki istihdamın az artması giyim ve tekstil sektöründeki gerilemeden ileri gelmektedir. Bu sektör dışarıda bırakıldığında İSO000 özel firmalarının İstanbul da yarattıkları istihdam 997 00 arasında %. oranında artış göstermiştir. Tablo 0 un sağdan.sütunundan görüldüğü gibi, firma başına ortalama çalışan sayısı (firma büyüklüğü), 997 den 00 yılına, Çukurova, Karadeniz ve Trakya bölgelerinde yarı yarıya yakın ölçüde düşüş göstermiştir. İstanbul, İç Anadolu ve Ege bölgeleri ise ortalama çalışan sayılarının %- 0 oranında artış kaydettiği bölgeleri oluşturmaktadır. 997 ve 00 yılları itibariyle, çalışan başına reel satış miktarlarını gösteren Tablo den görüldüğü gibi, söz konusu dönemde, çalışan başına ortalama satış %, ortanca firmanın çalışan İSO000 özel firmalarının kullandıkları dış kaynakların (borç) banka kredisi / ticari kredi ayrımını bilemediğimiz için iki ana borçlanma şeklinin büyüme ile ilişkilerini ayrı olarak ele alamıyoruz. Ancak, Yıldırım ve diğerleri (007, s.9 ve 0), TCMB şirket bilançoları veri tabanını kullanarak, 990-00 dönemi için, firmaların büyüme oranlarıyla banka kredileri / toplam dış kaynak oranları arasında şeklinde, büyümeyle ticari krediler / toplam dış kaynak oranları arasında ise doğrusala yakın pozitif bir ilişki olduğunu bulmuşlardır.
başına satışı ise %0 oranında artış göstermiştir. Ortalama satış verimliliği en çok Akdeniz, Kocaeli, Trakya, İzmir ve İç Anadolu bölgelerinde artmış, en az artışlar ise, Karadeniz, Ege, Kaplan ve İstanbul bölgelerinde olmuştur. Tablo. İSO000 e Giren Özel Firmalarda Bölgeler İtibariyle Çalışan Kişi Başına Reel Satış Geliri (99 fiy. ile): 997 ve 00 997 00 Değişme (997=00.0) Bölge/il N Ortalama Ortanca N Ortalama Ortanca Ortalama Ortanca Akdeniz 7.7 0.9 0 7. 9..9. Çukurova 7..7 7 9. 77.7 7. 9. D.ve G.D 79. 9. 0.0 0.0 0. 0. Anadolu Ege. 0.0 9. 77.. 9. İç Anad..9. 77. 90. 7.9. Kaplan 70. 0... 0.. Karadeniz 7. 0. 9. 0.. 0. Kocaeli 09. 99... 07.. Trakya 7.9 7..7 7. 9. 07. Bursa.7 90. 7.0 0..9 0. İstanbul 99 0.7. 0....9 İzmir 9. 7. 7. 7. 77. 0. Toplam 9.. 9.0..0 9.7 7. SATIŞLARIN İŞGÜCÜ, DIŞ KAYNAK (BORÇ) VE ÖZKAYNAK ESNEKLİKLERİ Bu Bölümde İSO000 e giren özel firmaların reel satışlarını (S), bu firmaların çalıştırdıkları kişi sayıları (L), sabit (99) fiyatlarla, kullandıkları dış kaynak (borç) miktarları (D) ve özsermayeleri (E) ile bir Cobb-Douglas üretim fonksiyonu çerçevesinde ilişkilendirerek esnekliklerin bölge içinde ve bölgeler arasında farklı olup olmadığını test edeceğiz. Herhangi bir i.ci firmanın satışlarını söz konusu üç faktörün (L, D ve E) ve zamanın bir fonksiyonu olarak yazalım: () S = AL D E e, i=,,,n ve t=,,.,t α β γ λt it i it it it Satışların işgücü (α ), dış kaynak ( β ) ve özsermaye (γ ) esnekliklerinin Bölge ve Bölge arasında farklı olup olmadıklarını test edebilmek için () in logaritmik dönüşümüne Bölge için bir kukla değişken (DUM i ) kullanarak etkileşim (interaction) terimleri ekleyeceğiz: () Ln Sit = C + α Ln Lit + βlndit + γlneit + λt + α DUM i * LnLit + β DUM i * LnDit + γ DUM * LnE + u i it it () de αβ, ve γ Bölge e ait esneklikleri, α + α, β + β ve γ + γ toplamları da Bölge ye ait esneklikleri verecektir. Böylece, etkileşim terimlerinin katsayılarının ( α, β ve γ ) istatistiksel olarak sıfırdan farklı olup olmadığına bakarak esnekliklerin bölgelere göre farklı olup olmadığına karar vereceğiz. () deki regresyonun İSO000 e giren özel firmaların 997-00 verilerini (dengesiz-unbalancedpanel) kullanarak birleştirilmiş EKK (Pooled OLS) ile tahmininden elde ettiğimiz sonuçları Tablo de sunuyoruz.
Tablo. İSO000 e Giren Özel Firmalarda Bölge ve Sektörler İtibariyle Satışların İşgücü (L), Yabancı Kaynak (D, borç) ve Öz sermaye (E) Esneklikleri Bölge L D E B α β γ Esneklik B α + α β + β γ + γ η (**) η (***) Sektörler B 0.00 0. 0. 0.07. Gıda B 0.0 * 0.7 0.. B 0.7 0.7 0. 0.7. Giyim ve tekstil B 0.07 0.7 0.9 0..7 İşlenmiş metal ürünleri B B 0.0 * 0. * 0.9 * 0.7 0.7.9.9 Kimya, lastik ve B 0. 0. 0. 0..0 plastik B * * * 0..0 Makine B 0.7 0. 0. 0..0 (Elek. mak. dahil) B -0.0 * 0.7 0.79.7 B 0.0 0. 0.7 0.79. Metal ana san. B -0. * 0. 0.70. Taş, toprak ve B 0. 0. 0.7 0.9. cam san. B -0.0 * 0.7 0.7. Taşıt araçları B B 0. * 0. * 0. * 0.99 0.99.99.99 B 0.0 0. 0. 0.700. Tüm Firmalar B * * * 0.700. no lu regresyonun tahmin sonuçları * (*) ile işaretlenmiş gözlerde esneklikler Bölge ve Bölge için aynıdır. ** Üç esnekliğin toplamı. Bölge için η = α + β + γ, Bölge için η = α + β + γ + α + β + γ *** L, D ve E eşanlı olarak bir kat (%00)artırıldığında ( ile çarpıldığında) satışlar (S) η ile çarpılacak, yani, %00*( η ) kadar artacaktır. Satışların, firma finansmanının iki ana kaynağını oluşturan öz sermaye (E) ve dış kaynak-(d, boçlanma) değişkenlerindeki değişmelere karşı gösterdiği duyarlılığının eşit olup olmadığı, başka bir deyişle, finansman unsurlarının eşit derecede etkin kullanılıp kullanılmadığı firma finansman politikası açısından çok önemli bir sorudur. Tablo den görüldüğü gibi, taş, toprak ve cam sanayi dışındaki tüm ana sektörlerde satışların dış kaynak (borçlanma) esnekliği (α ve α + α ), özsermaye esnekliğinden (γ ve γ + γ ), hem Bölge de hem de Bölge de daha büyüktür. Tüm sektörler bir arada ele alındığında dış kaynak esnekliği 0., özsermaye esnekliği 0. olarak tahmin edilmektedir. Yani, dış kaynak kullanımında %0 luk bir artış satışlarda %. lik bir artışa neden olurken, aynı orandaki özsermaye artışı %. kadar bir satış artışı doğurmaktadır. Satışlar açısından bakıldığında, yabancı kaynak kullanım etkinliğinin özsermayeden iki kata yakın ölçüde daha yüksek çıkması, kanımca, iki nedene bağlanabilir: Birincisi, bu iki finansman kaynağının firma içinde farklı tür harcamaların finansmanında kullanılması. Borçlanma ile sağlanan kaynakların üretim ve satış faaliyetlerini daha yakından ilgilendiren türde harcamaların (girdi ve enerji temini, pazarlama vb.), özsermayenin ise kısa dönemde doğrudan üretim artışı yaratmayan sabit sermaye harcamalarının finansmanında kullanılıyor olması daha olasıdır. İkincisi, şirket bilançolarında özsermaye yarıgüncelleştirilmiş yarı-tarihsel nitelikte bir stok değişkenidir. Firma borç rakamlarının ise, enflasyon oranlarını daha yakından izleyecek şekilde faiz ya da benzeri mekanizmalarla güncelleştirildiğini varsaymak çok yanlış olmayacaktır. Satışların dış kaynak esnekliği, β, giyim ve tekstil dışında tüm ana sektörlerde ve toplamda iki bölge arasında eşit çıkmıştır. Giyim ve tekstil sektöründe ise dış kaynaklar Bölge de daha etkin kullanılmaktadır. Satışların bölgelere göre özsermaye esnekliği, γ ve γ + γ, üç sektörde (işlenmiş metaller, kimya ve taşıt araçları) eşit çıkarken, bir sektörde (gıda) Bölge de, sektörde ise (giyim,
makine, metaller ve taş, toprak, cam sanayi) Bölge de daha büyük bulunmuştur. Tüm endüstriler bir arada alındığında özsermaye esnekliği Bölge ve Bölge de eşit (0.) çıkmıştır. Satışların bölgelere göre işgücü esneklikleri,α ve α + α, Bölge de üç sektörde (makine, metaller ve taş, toprak, cam) negatif, Bölge de gıda ve metallerde 0.0-0.0 arasında, işlenmiş metal ürünlerinde her iki bölgede eşit ve 0.0 gibi çok küçük değerde bulunmuştur. Tüm sektörler bir arada alındığında işgücü esnekliği her iki bölgede eşit ve 0.0 düzeyinde tahmin edilmiştir. Satışların işgücü esnekliğinin hem genelde hem de çoğu sektörde sıfıra yakın ve hatta negatif çıkması düşündürücüdür. Bu sonuç İSO000 istihdam verilerinin kalitesi ile de ilgili olabilir. Eğer böyle değilse, bu, birçok sektörde, İSO000 e girebilecek kadar büyük özel firmaların bile işgücünü etkin kullanamadıkları, adeta birer KİT gibi davrandıkları anlamına gelmektedir. Esneklik tanımından, () S / S S / L MSG α = = = L L / L S / L k.. b OS Yazabiliriz. Burada, S satışları, L işgücünü, MSG L, işgücünün marjinal satış getirisini, k.b.os ise, çalışan kişi başına ortalama satış tutarını göstermektedir. Negatif ya da pozitif fakat sıfıra çok yakın bir esneklik (α ) işgücünün marjinal satış getirisinin de negatif ya da sıfıra yakın olduğu anlamına gelmektedir. Bu durumun geçerli olduğu endüstrilerde firmaların yeni istihdam olanağı yaratmada isteksiz davranacakları açıktır. Sektörlerin ölçeğe göre getiri derecelerini gösteren üç esnekliğin toplamı taşıt araçları sektöründe en yüksek değerini (0.99) almakta, taşıt araçlarını kimya (0.) ve makine sanayileri (0.0-0.) izlemektedir. Esneklikler toplamı, gıda, giyim ve tekstil, taş, toprak ve cam sanayilerinde 0.0-0. arasında düşük değerler almaktadır.. SONUÇ Bu çalışmada, İstanbul Sanayi Odası (İSO) tarafından her yıl yayınlanan Türkiye nin.ci ve.ci 00 Büyük Sanayi Kuruluşu listesine giren özel sektör kuruluşlarının Türkiye bölgelerine dağılımını ve bu dağılımın 997-00 döneminde ne yönde değiştiği konusunu ele aldık. Gelişmiş (İstanbul, İzmir, Bursa, Kocaeli, Sakarya, Adana ve İçel) illeri BÖLGE ; Denizli, G.Antep, K.Maraş, Kayseri ve Konya illerini KAPLAN, diğer illeri de BÖLGE başlığı altında topladık. Ulaştığımız bulgulardan bazılarını şöyle özetleyebiliriz: i) 997-00 döneminde İSO000 listesine soktukları özel firma sayıları bakımından görece olarak ağırlık kaybeden iki il İstanbul ve İzmir olmuştur. Listede İstanbul un payının azalmasında giyim ve tekstil sektörü rol oynarken, İzmir de küçülme bir çok sektörü (gıda, makine, giyim-tekstil ve taşıt araçları sektörlerinde) kapsamıştır. Çukurova bölgesinde (Adana ve İçel) firma sayıları belli bir trend göstermemiş, diğer tüm il ve bölgelerde İSO000 e giren firma sayılarında ciddi artışlar gözlenmiştir. ii) İSO000 e giren özel firmalara ait satışların Bölge ve Bölge arasındaki dağılımı, 997 yılından 00 e, Bölge lehine yüzde puanlık bir değişme göstermiştir. Gelişmiş bölgede görece pay kaybına uğrayan yerler İstanbul, İzmir ve Çukurova (Adana ve İçel) olmuştur. Pay kaybı İstanbul için yüzde. puan, İzmir için.0, Çukurova için ise. puan olarak gerçekleşmiştir. İstanbul un kaybı büyük ölçüde giyim-tekstil sektöründeki küçülmeden ileri gelirken, İzmir ve Çukurova bölgesindeki kayıp birçok sektörü kapsayacak şekilde yaygın olmuştur. Satışlar içinde görece payını en çok artıran bölgeler Kocaeli ve Akdeniz olurken, Bursa ve Kaplan grubunun payında belirgin bir değişme trendi gözlenememektedir. iii) İSO000 özel firmalarının toplam ihracatı içinde Bölge firmalarının görece yeri dönem içinde % dan % e gerilemiş, gelişmiş bölgenin kayıp puanı Bölge (Kaplan hariç) firmalarına kaymıştır. Kaplan illerinin ise, 00 devalüasyonunda gerçekleştirdikleri ihracat sıçraması kalıcı olmamış, grubun görece yeri %.-.0 düzeyinde seyretmiştir. iv) Satış karlılığı (marj) karşılaştırmasında Bölge (Kaplan illeri hariç) sektörlerin çoğunda önde gelmiş, onu Bölge izlemiş, Kaplan grubunun satış marjı ise, 007 yılı hariç, Bölge in satış marjının genellikle altında seyretmiştir.
v) Firmaların borçluluk oranı (YK/TP), beklendiği üzere, her iki bölgede de karlılık oranlarıyla hem düzey hem birinci fark (Δ, değişme), hem cari dönem (t) hem gecikmeli (t-) olarak negatif yönde oldukça güçlü şekilde ilişkili bulunmuştur. Buna karşılık, borçluluk oranındaki değişme, (YK/TP) it, firmaların büyüme oranıyla, G it, Bölge de gecikmeli olarak, Bölge de ise hem cari dönem hem de gecikmeli olarak pozitif yönde ilişkili çıkmıştır. Yani, yeni borçlanma olanakları büyümeyi desteklemektedir. vi) Bölge firmalarında dış kaynak kullanım oranının gelişmiş bölgeye kıyasla daha düşük (öz kaynak oranının daha yüksek) olduğunu görüyoruz. Ancak, bu farklılık 00 yılından itibaren oldukça azalmıştır. vii) İSO000 e giren özel firmalar tarafından yaratılan istihdam 997 yılından 00 yılına Çukurova bölgesinde %.0, İzmir de %. oranında azalmış, Trakya bölgesinde aynı kalmış ve diğer bölgelerde ise çeşitli oranlarda artışlar göstermiştir. En yüksek artış oranı Kocaeli nde ve Akdeniz bölgesinde gerçekleşmiştir. viii) Satışların dış kaynak kullanımına (borç) karşı esnekliği her iki bölgede de öz sermayeye karşı esnekliğinden daha yüksek çıkmıştır. Öte yandan, dış kaynak esnekliği ana sektörlerde genellikle iki bölge arasında aynı büyüklükte bulunmuştur. Öz sermaye esnekliği, sektörlerin çoğunda Bölge de daha yüksek tahmin edilmiştir. Satışların işgücü esnekliği ise, bir çok sektörde özellikle Bölge de negatif ya da sıfıra çok yakın değerde bulunmuştur. İşgücü kullanımındaki bu etkinsizlik, şüphesiz, firmaların yeni istihdam olanakları yaratma potansiyellerini kısıtlayacaktır. ix) Sonuç olarak, İSO000 e giren özel firmaların 997-00 dönemi verilerinden hareketle, İzmir ilinde ve Çukurova bölgesinde (Adana ve İçel) yaygın bir sanayisizleşmenin açık olarak gözlendiğini, İstanbul da giyim ve tekstil sektöründen kaynaklanan bir pay kaybının yaşandığını ve gelişmiş yörelerden (Bölge ) sadece Kocaeli nin görece yerini artırabildiğini görüyoruz. Kaplan illeri, firma sayısı ve istihdam olarak görece yerlerini artırmalarına rağmen ihracat ve toplam satışlar olarak Türkiye ortalamasının fazla önüne geçememişlerdir. Gelişmiş bölge ve Kaplan illeri dışında kalan diğer tüm illeri kapsayan Bölge nin ise, her bakımdan (firma sayısı, ihracat, satışlar ve istihdam) İSO000 içindeki görece yerini yüzde - puan yükseltmeyi başardığını saptamaktayız. Bu sonuçlara göre, Türkiye de sanayinin belli bölgelerde toplanma eğiliminin zayıfladığını, yeni bölgelere yayılma şeklinde tersi bir eğilimin güçlendiğini söyleyebiliriz. İSO000 özel firmaları için elde ettiğimiz bu eğilim, 90-000 döneminde Türkiye imalat sanayinde yığınlaşmanın arttığı sonucuna ulaşan Filiztekin (00, s.) ile uyuşmamaktadır. Ancak, bu farklı sonuç, ele alınan dönemlerin farklı olmasından ileri gelebilir. KAYNAKLAR AKGÜÇ, Ö. (009), 00 Büyük Kuruluşun Finans Yapısı, İstanbul Sanayi Odası Dergisi, Ağustos 009, 7-7. FİLİZTEKİN, A. (00), Türkiye de Bölgesel Farklar ve Politikalar, TÜSİAD, Yayın No: TÜSİAD- T/00-09/7, Eylül 00. YILDIRIM, N. (00), İSO 00 Listelerine Giren Özel Sektör Firmalarında Karlılık ve Büyüme Analizi, Tarihi, Siyasi ve Sosyal Gelişmelerin Işığında Türkiye Ekonomisi: 90-00 (Editör: Prof. Dr. Nevin Coşar) içinde, Ekin Yayınları, 00. YILDIRIM, N., DONDURAN, M. ve TAŞTAN, H. (007), Capital structure and Performance of Turkish Private Manufacturing Firms Over the 990s, TEPAV, Yayınlanmamış Rapor, Ankara. YÜKSELER, Z. ve TÜRKAN, E. (00), Türkiye nin Üretim ve Dış Ticaret Yapısında Dönüşüm: Küresel Yönelimler ve Yansımalar, TÜSİAD, Yayın No: TÜSİAD- T/00-0/, Şubat 00.