se Li ANABİLİM EĞİTİM KURUMLARI ARKADAŞLIK İLİŞKİLERİ PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK VE REHBERLİK BİRİMİ - KASIM 2014
ARKADAŞLIK İLİŞKİLERİ Arkadaşlık, çocuklukta başlayıp gelişen ilişki şeklinde tanımlanabilir. Çocukluk yıllarında arkadaş edinemeyen bir gencin, birden arkadaş topluluğuna karışması zordur. Dolayısıyla bu beceri, ne kadar erken başlarsa o kadar kolay gelişir. Gencin, olumlu arkadaş ilişkisi kurmadan topluma açılması beklenemez. Bu bakımdan arkadaşlık ilişkileri toplumsal ilişkilere öncülük eder. Arkadaşlarca aranmak, beğenilmek ve benimsenmek benlik saygısının önemli bir koşuludur. Genç, kurduğu arkadaşlık ilişkilerinde zekâsıyla, spor ve sanat yeteneğiyle kendisini kanıtlar. Yardımlaşarak, paylaşarak, duygusal alışverişe girerek dostluk bağları kurar. Kendi kişiliğini sınar ve geliştirir. Çünkü arkadaş grubu, gence kendi kişiliğini yansıtan bir ayna olur. Kendisini tanır ve tanıtır. İnsanlarla iletişim kurma ve işbirliğine girme yolu ile toplumsal becerilerini geliştirir. Arkadaş grubuna giren genç, artık hem birey hem de topluluğun eşit bir üyesidir. Kısaca genç, erişkin dünyasına adım atmaktadır. Arkadaşlık kurmak ve sürdürebilmek başlı başına bir başarı, ruh sağlığının bir ölçüsüdür. Ailesine aşırı bağımlı, güvensiz bir çocuk okulda başarılı olabilir ama arkadaşlık kurmada yetersiz kalabilir. Çocuğun karşı cinsle arkadaşlık kurabilmesi için önce kendi cinsinden yaşıtlarıyla arkadaşlık kurabilmesi gerekir. Bu bakımdan arkadaşsızlıktan yakınan ya da hiç arkadaş aramayan bir gencin sıkıntılı bir süreç yaşadığı söylenebilir. Çünkü toplumsal yaşamda kendi kendine yetebilmek olanaklı değildir. Bu nedenle evinden çıkmayan, uğraşlarıyla zaman harcayan bir genç, evinden çıkmak zorunda kaldığında bocalar, uyumsuzluk belirtisi gösterir. Kendilerine göre kötü arkadaşları olmadığı ve derslerinden başka bir şey düşünmediği için çocuğundan memnun aileler vardır. Bu kesinlikle mutlu olunabilecek bir durum değildir. Çocuğuna arkadaşça davrandığını, arkadaş eksikliğini hissettirmediğini söyleyen anne babalar da vardır. Böyle bir ilişki aslında bağımlı bir ilişkidir, gerçek arkadaşlık ilişkisi değildir. Arkadaş grupları, gençler için bir danışma ortamı ve davranışlar için yol gösterici bir kaynak görevi sağlar. Genç, kendini ve başkalarını bu toplumsal örgüt içinde değerlendirir. Grup üyeleriyle özdeşim yapar. Onların tutum ve davranışlarını benimser. Gruptan edindiği görüşleri, kendi görüşüymüş gibi savunur. Ergenler için akranlar tarafından kabul edilme, beğenilme ve onlara uyum sağlama çok önemlidir. Bu nedenle bazen ergenler sırf arkadaşlarına uyum sağlamak amacıyla istenmeyen davranışlar sergileyebilmektedirler. Örneğin, kopya çekmeyi yanlış bulan bir öğrenci arkadaş hatrına kopya verebilir. Özellikle duygusal problemleri bulunan ergenlere anne babaların sunduğu destek azalmakta, arkadaşlarının desteği ise artmaktadır. Arkadaş desteğinin artışı ile genç, akranlarının kontrolüne girebilmektedir. Bu durum akran baskısını da getirmektedir (Helsen vd., 2000; Akt: Yıldırım, 2007).
Ergenler toplumsal baskı nedeniyle, özellikle de akranları tarafından riskle yöneltilmekte ve yaşamlarını tehlikeye sokabilecek riskli davranışlarda bulunmaktadırlar. Akran baskısı bazı risklerde örneğin ergenlerin herhangi bir maddeyi kullanmaya başlamasında oldukça etkilidir. Ergenler yetişkin olmaya çalışırlarken, sigara içme, tehlikeli biçimde araç kullanma gibi birtakım riskli davranışlarda bulunan akranlarının baskısı altındadırlar (Levitt vd., 1991). Ergen bireyin akran baskısına yoğun bir şekilde boyun eğmesi, akranlarının istekleri doğrultusunda kararlar alıp gerçekleştirmesi, özellikle olumsuz bir baskı olduğunda, sağlıklı bir ergenlik dönemi yaşanması açısından sakıncalı olarak değerlendirilebilir. Ergenlik döneminde bireyin kendini anlama ve değerlendirme yeterliğini kazanması istenir (Yeşilyaprak, 2002). Araştırmalar akran baskısına boyun eğme eğiliminin ilkokul yıllarında düzenli olarak ergenlik döneminde ise belirgin bir biçimde arttığını göstermektedir (Budak, 2000). Akran baskısı çocuk ve gençleri etkileyen çoğu zaman olumsuz, kimi zaman ise olumlu bir durum olarak ortaya çıkmaktadır. Yapılan çalışmalarda akran baskısı genellikle olumsuz olarak alınmıştır (Aydın, 1999). Akran baskısı ile ilgili yapılan çalışmalarda erkeklerin kızlara göre bu baskıyı daha yoğun yaşadıkları (Pearl vd., 1990), otoriter anne baba tutumuna maruz kalan ergenlerin akran baskısına daha duyarlı oldukları (Curtner-Smith ve MacKinnon-Lewis, 1994), öğrencilerin akran baskısı arttıkça okul başarılarının düştüğü (Mounts ve Steinberg, 1995; Esen, 2002), ergenlerin arkadaşları tarafından alay edilme korkusu ve bundan dolayı yaşanacak utanç duygusundan hareketle baskıya maruz kaldıkları (Lashbrook, 2000), akran baskısı altındaki çocukların yüksek seviyede depresyon halinde hissettiği ve de ailevi karmaşalar yaşadıkları, akranları tarafından sevilmedikleri ve endişeli hissetme eğiliminde oldukları; (Beran ve Vıolato, 2004) akran baskısı kontrol altına alındığında benlik saygısında artış olduğu gözlemlenmiştir. (De Rosier ve Marcus 2005) Erken ergenlik dönemindeki akran baskısının uzun dönem sonuçları incelenmiş, arkadaşlara (arkadaş baskısına) uymanın gencin gelecekteki davranışları için olumsuz etkileri olabileceği bulunmuş (Fuligni vd., 2001), heyecan arama faktörlerinin, ergenlerin risk alma davranışları üzerinde yüksek düzeyde etkili olduğu (Beyaz, 2004) alkol, madde kullananların, erkeklerin, büyük yaş grubundakilerin ve üst sosyo-ekonomik okul düzeyindekilerin daha çok akran baskısı yaşadıkları, ergenlerin akran baskısı algı düzeyleri arttıkça, kontrol odaklarının daha dış odaklı olduğu (Kırcan, 2006) bulunmuştur. ANNE-BABAYA ÖNERİLER Çocuğunuzla, içinde bulunduğu dönemi, arkadaşlık kavramını ve arkadaşlık ilişkilerini konuşabilir; arkadaşlığın ne olduğunu, arkadaş gruplarının gencin hayatındaki yerini, çocuğun grup içerisindeki bireyselliğini, kendi değerlerini ve haklarını nasıl koruyabileceğini tartışılabilirsiniz.
Çocuğunuzun hayatında, bir sorun yaşadığında konuşabileceği, sorunlarını paylaşabileceği bir yetişkinin olması çok önemlidir. Böylece ergen, yaşadığı ikilemleri daha sağlıklı atlatabilir. Kafası karıştığında danışabileceği, onu yargılamadan dinleyecek ve yol gösterecek birisinin olması genci güvende hissettirir. Akran baskısı ile başa çıkmada en önemli yöntemlerden biri hayır diyebilme becerisini öğretebilmektir. Bu davranış biçimini kazanmak zaman alabilir. Çocuğunuza Hayır demesini bil! demek yeterli olmayacaktır. Örnek olaylar verilerek değişik reddetme yöntemleri çalışılabilir. Grup içi alınan yanlış kararların, takınılan olumsuz tutumların, gencin hayatı üzerindeki etkilerini gence gösterebilmek önemli rol oynar. Çocuğun farkındalık kazanmasına yardımcı olunmalı, davranışları ve kararları üzerine düşünebilmesi sağlanmalıdır. Çocuğunuzun evde ve özellikle okul ortamında yapılan sosyal etkinliklere katılımı sağlanabilir. Bu şekilde genç, hem sorumluluk alarak kendine olan güvenini artırır hem de değişik arkadaş ve yetişkin gruplarıyla iletişim imkânı bulur. Çocuğunuzun iletişim ve çatışma çözme becerilerinin güçlendirilmesi sağlanmalıdır. Gencin akran baskısına boyun eğmesinin en göze çarpan nedenleri; kabul edilme, takdir görme ve sevilmeye duyduğu ihtiyaçtır. Bu ihtiyaçlarını hayatlarındaki başka ilişkilerde karşılayamayan gençler, olumsuz arkadaş çevrelerine büyük bir hızla yakınlaşmaktadır. Bu sebeple; öncelikle aile ortamından başlayarak gençlere sevilip sayıldıkları, saygı gördükleri, yargılanmadan dinlenebildikleri, kabul gördükleri, desteklendikleri ortamlar sağlanmalıdır. Bu gibi ihtiyaçları karşılanan ergenler olumsuz akran gruplarından daha kolay kopabilmektedirler. Küçük yaştan itibaren çocuk için olumlu, tutarlı, sosyal, birbiriyle iletişim kuran, destek olan, çocuklara hem sorumluluk hem de söz hakkı verilen bir aile ortamı yaratılması gencin ileriki yaşlarda sorunlarla daha işlevsel baş etme becerilerini geliştirmesine ve sağlıklı bir kişilik yapısına sahip olmasına temel hazırlar. Tüm bunları yaparken, ister aile isterse okul ortamında olsun arkadaş gruplarının gençlerin yaşamındaki önemi ve yeri çok iyi kavranmalıdır. Gencin yaşıtlarıyla oluşturduğu arkadaş gruplarının ve paylaşımlarının gelişimsel süreçlerinde önemli bir faktör olduğu da unutulmamalıdır. Amacımız ergenlerin arkadaşlıklarına engel olmak değil, gencin arkadaşlık ilişkilerinde karşılaşabileceği bir takım olumsuz yaşantılarla başa çıkmasına yardımcı olmaya çalışmaktır. Eğer gence, arkadaşlarına karşı olduğumuz izlenimini verir ve arkadaşlarını bizler seçmeye çalışırsak bu durum sadece genci karşımıza almamıza ve onunla olan iletişimimizin kopmasına neden olur. Akran grupları aynı dili konuşan, aynı hayat tarzını benimseyen, birlikte sevinen, birlikte üzülen, hayatı birlikte göğüslemeye çalışan gençlerden oluşur. Bu yaşlarda kuracakları iyi arkadaşlıklar onlara yaşamla ilgili pek çok önemli beceriyi kazandıracağı gibi hayat boyu yanlarında olabilecek güzel ve kalıcı dostlukları da sağlayabilir. Bu yüzden onların güzel dostluklarını desteklerken, olumsuz olanlarından uzaklaşabilmeleri için yardıma ihtiyaçlar duyduklarında yakınlarında olduğumuzu hissettirmeliyiz.
Kaynaklar http://yazarlikyazilimi.meb.gov.tr/materyal/kastamonu/rehberlik/akran_baskisi.htm http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/dergi/sayi23/sarg%c4%b1n,%20nurten.pdf http://www.cermikgazetesi.com/popup/haber-yazdir.asp?haber=1609