Cilt: 10 Sayý: 38 (2001), 18-22 ARAÞTIRMA MAKALESÝ IHLAMUR (Tilia sp.)'un DOÐU KARADENÝZ BÖLGESÝ AGROFORESTRY UYGULAMALARINDA KULLANILABÝLÝRLÝÐÝ : RÝZE ÝLÝ ÖRNEÐÝ Yrd. Doç. Dr. Ýbrahim TURNA Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi, Orman Mühendisliði Bölümü, TRABZON ÖZET Tarým ve ormancýlýk uygulamalarý, Doðu Karadeniz Bölgesi gibi daðlýk bir topoðrafya ve eðimli arazi yapýsý gösteren alanlarýn yanýnda daðýnýk yerleþmenin olduðu yerlerde de son derece önem taþýmaktadýr. Arazi kabiliyet sýnýflarýna uyulmadan yapýlan tarýmsal faaliyetler sonucu hem tarým-orman ve hem de halk açýsýndan büyük deðer kayýplarý ortaya çýkmaktadýr. Arazi yapýsýna uygun tarým-orman ve hayvancýlýk faaliyetlerinin (agroforestry tekniklerinin) uyumlu bir þekilde aplikasyonu ile hem araziden çok yönlü yararlanýlacak, hem de bu sayede halkýn gelir düzeyi artmýþ olacaktýr. Bu amaca yönelik olarak bölgede seçilmiþ olan Rize yöresinde anket esasýna dayalý olarak ýhlamur (Tilia sp.)' un tarým ve ormancýlýk uygulamalarýndaki yeri ve önemi tespit edilmeye çalýþýlmýþtýr. Anahtar Kelimeler : Agroforestry, Rize, Tilia sp. THE USABILITY OF LINDEN TREES (Tilia sp.) FOR AGROFORESTRY APPLICATIONS IN EASTERN BLACK SEA REGION : A SAMPLE STUDY IN RIZE DISTRICT ABSTRACT Agriculture and forestry applications are profoundly important in mountainous and steep areas of Eastern Black Sea region in which population settlement are very scattered. As a result of agriculturel activities which are not depending on land use capacities, value losses occur in both forestry-agricultural sectors and for the local community. With the suitable application of agriculture, forestry and cattle farming technics, local people will get extra income and soil will be utilised fully. In order to realize these purposes, a questionnaire has been conducted in Rize district. The importance of linden trees (Tilia sp.) in agricultural and forestry activities have been determined. Keywords: Agroforestry, Rize, Tilia sp., GÝRÝÞ Ülkemizde orman alanlarý; hýzlý nüfus artýþý, orman ürünlerinin gereksiniminin çeþitlenmesi ve artýþý yanýnda, açmacýlýk, otlatma, yakacak ve yapacak odun sýkýntýsý gibi nedenlerle giderek azalmaktadýr. Orman ve tarým ürünlerine olan talep giderek artarken, orman ve tarým alanlarý azalýyorsa; mevcut topraðý daha akýlcý kullanarak maksimum ürün elde edecek yöntemler ve politikalar geliþtirme zorunluluðu ortaya çýkmaktadýr. Bunlarýn baþýnda da agroforestry uygulamalarý gelmektedir. Agroforestry, topraktan daha fazla yararlanmak için çeþitli teknikler uygulamayý amaçlar. Bir arazi parçasý üzerinde; tarým, ormancýlýk ve hayvancýlýðý eþ zamanlý veya dönüþümlü olarak kullanmak yoluyla en yüksek verimi elde ederek, halkýn yaþam düzeyini yükseltmeyi amaçlayan bir arazi kullanma biçimi olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Doðu Karadeniz Bölgesi gibi daðýnýk yerleþimin ve kiþi baþýna düþen arazi miktarýnýn çok düþük olduðu yerlerde bu konu çok daha büyük önem arzetmektedir. Tüm dünyada agroforestry sistemleri; Agrosilviculturel sistem (tarým+ormancýlýk faaliyetleri), Silvopastoral sistem (tarým+hayvancýlýk faaliyetleri) ve Agrosilvopastoral sistem (tarým+orman+hayvancýlýk faaliyetleri) olmak üzere üç þekilde tanýmlanmaktadýr (1, 2). Bu sistemlerin her biri ayrý ayrý uygulama imkâný bulabildiði gibi 2 yada 3'lü kombinasyonlar þeklinde de uygulamalarý görülebilmektedir. Agroforestry terimi son yýllarda ülkemiz tarým ve ormancýlýk sektöründe konuþulmaya baþlanmýþtýr. Bununla birlikte sistem incelendiðinde Doðu Karadeniz Bölgesinde çok eskiden beri uygulandýðý ortaya çýkmaktadýr. Bu çalýþmalar ise daha çok deneme yanýlma yoluyla ya da tavsiyeler üzerine bireysel olarak gerçekleþtirilmektedir. Bilimsel olarak ele alýnmýþ bir çalýþmaya hemen hemen rastlamak mümkün deðildir. Agroforestry uygulamalarýnda kullanýlan türlerin baþýnda ýhlamur gelmektedir. Ihlamur çoðunlukla aðaç, bazen de boylu çalý halinde kýþýn yapraklarýný döken odunsu bir bitkidir. Ülkemizde Tilia tomentosa Moench. (Gümüþi ýhlamur), Tilia plathyphyllos Scop. (Büyük yapraklý ýhlamur), Tilia rubra DC. (Kafkas ýhlamuru) doðal olarak yetiþmektedir (3, 4). Ihlamurun Rize yöresinde yetiþen ve yetiþtirilen türü ise Tilia rubra DC. ssp. plathphyllos Rupr. 'dýr. Ihlamur en iyi geliþmeyi gevþek, nemli ve besin maddelerince zengin derin topraklar üzerinde yapar. Ihlamur kalp kök sistemine sahiptir. Gölge aðacý olup, geç donlara az duyarlýdýr. Derine giden anakök ve güçlü yan kökleri, ýhlamur aðacýný rüzgarýn etkisine karþý dayanýklý yapar. Dökülen yapraklarý ile topraðý iyileþtirici rolleri de vardýr (5). Ihlamur, çok iyi bir park ve alle aðacý olup, oymacýlýk, 18 Ocak-Þubat-Mart 2001, Sayý: 38
IHLAMUR (Tilia sp.)'un D. KARADENÝZ BÖLG. AGROFORESTRY UYG. KULLANILABÝLÝRLÝÐÝ... Tablo 1: Ankete konu köyler hakkýnda genel bilgiler. Ekoloji Ormanla iliþkisi Köylerin 31.* 32.** Ortalama Hane ÝLÇESÝ KÖY Orman Orman Orman Madde Madde Rakýmý Bakýsý Sayýsý Ýçi Kenarý Dýþý (m.) Pazar Sahil Köy x 10 N 150 Kantarlý x x 500 S 60 Dernek x 100 S 350 Alçýlý x 250 NE 250 Yavuz x 350 NE 70 Daðdibi x 400 NW 70 Subaþý x x 350 W 600 Sulak x 200 S 60 Elmalýk x 300 S 500 Hemþin Mutlu x 400 S 50 Orta Yol x 250 S 130 Suçalý x 250 S 300 Yeniköy x 200 N 90 Akyamaç x 500 NE 150 Çayeli Kemer x 350 NE 200 Ardeþen Merkez x 10 N Yurtsever x x 350 E 70 Gündoðan x x 450 E 350 Seslikaya x 250 S 200 Seslikaya x 250 N 300 Pirinçlik x 125 N 50 Kurtuluþ x 200 S 90 Bayýrcýk x x 550 SE 120 Doðanay x x 550 SE 300 Fýndýklý Çaðlayan x 150 E 190 Ç. Hemþin Topluca x x 550 N 315 Kavak x x 650 W 120 Köprübaþý x x 350 S 150 Dikkaya x x 200 E 350 Kadýköy x x 110 S 33 Duygulu x 400 S 35 Çamlýca x x 650 W 63 Konak x x 325 W 200 * : 6831 Sayýlý orman kanununa göre; mülki hudutlarý içerisinde verimli (üretim yapýlabilen) Devlet ormaný bulunan köyler. **: 6831 Sayýlý orman kanununa göre; mülki hudutlar içerisinde Devlet ormaný bulunan, ancak planlama gereði üretime konu edilmeyen köyler. mobilya sanayii, müzik aletleri yapýmý, kaðýt ve kibrit üretimi gibi çeþitli kullaným alanlarý bulunmaktadýr (6). Çiçekleri bir çok iyileþtirici özelliðe sahiptir. Eczacýlýkta ve halk týbbýnda geniþ ölçüde kullanýlýr. Yapraklarý "tiliacin" adý verilen yararlý bir glikozit içerir. Yine yapraðýndan özel vitaminli tatlýlar hazýrlanýr ve taze yapraklarýndan yapýlan "yaprak sarma" yemeði de besleyicidir (7). Ihlamur tohumla, çelikle ve kök sürgünleri ile çoðalabilir. Aðaç kesildiðinde kütükten güçlü sürgünler verir. Sonbaharda taze toplanýp serpilen tohumlar ilkbaharda, ilkbaharda serpilen tohumlar da bir sonraki yýl çimlenir. Ekilen tohumlarýn %30-40 'ýnýn çimlendiði ifade edilmektedir (4). Bu araþtýrmada, yöre halký tarafýndan uzun yýllardan beri kullanýlan ve ýhlamurun aðýrlýklý olarak yer aldýðý bazý agroforestry teknikleri incelenmiþtir. Anket ve gözlem sonuçlarýna göre yörede ýhlamur'un ne amaçla ve nasýl Ocak-Þubat-Mart 2001, Sayý: 38 yetiþtirildiði, bilimsel ölçütlere göre nasýl ve ne þekilde yetiþtirilmesi gerektiði, yörede mevcut olan tarým ve ormancýlýk problemlerinin çözümündeki önemi ve kullanýlabilirliði ortaya konulmaya çalýþýlmýþtýr. MATERYAL VE YÖNTEM Örnek alan olarak Rize ili seçilmiþtir. Bu amaçla bölgede özellikle ýhlamur yetiþtiren 6 ilçedeki toplam 73 yetiþtirici üzerinde gerçekleþtirilen anketler esas alýnmýþtýr. Anket sorularý, köy ile ilgili genel bilgiler ve ýhlamur yetiþtiren hane sahiplerine yöneltilen sorular olmak üzere iki bölümden oluþmaktadýr. Buradaki amaç, sorularýn açýk bir þekilde ifade edilerek yöre halkýndan ýhlamur ile ilgili mümkün olduðunca saðlýklý bilgiler almaktýr. Araþtýrma alaný, Rize ili sýnýrlarý içerisinde kalan Çayeli, Pazar, Hemþin, Ardeþen, Fýndýklý ve Çamlýhemþin ilçelerine ait 32 köyü kapsamaktadýr. Ormanla iliþkileri 19
Ekoloji bakýmýndan bu köylerin, 4'ü orman içi, 9'u orman kenarý ve 19'u orman dýþýnda, 6831 sayýlý Orman Kanunu na göre de 4'ü 31. madde, 9'u 32. madde kapsamýnda yer almaktadýr. Araþtýrmaya konu olan köyler hakkýnda genel bilgiler Tablo 1'de verilmiþtir. Araþtýrma alaný Doðu Karadeniz Bölgesi nin iklim özelliklerini gösterir. Yazlarý serin ve yaðmurlu, kýþlarý ýlýk ve yaðýþlý olup yaðýþ rejimi düzenlidir. Rize'de yýllýk yaðýþ ortalamasý 2357 mm.'dir. Yýllýk ortalama sýcaklýk 14.2 C olup, yýllýk nisbi nem %78' dir (8). Araþtýrma alanýnýn toprak yapýsý genel olarak sarý-kýrmýzý podzolik topraklar karekterindedir. Ayrýca yukarý havzalarda yüksek-dað çayýr topraklarý yer almaktadýr. Yaðýþ bol ve sýcaklýk da bitki geliþimine yardým ettiðinden, toprak yüzeyi her zaman yeþil bir örtü ile kaplýdýr. Bununla birlikte genel olarak topoðrafya bozuk, meyil fazla, erozyon þiddetli ve dolayýsýyla toprak tabakasýnýn sýð oluþu yüzünden her zaman iyi geliþmiþ bir toprak profiline rastlamak zordur (8). BULGULAR Rize yöresinde ýhlamur aðacýna sahip hane sahipleri ile yapýlan anket ve gözlem esaslarýna göre, yörenin agroforestry potansiyeli ve ýhlamur'un bu uygulamalarda önemli olduðu ortaya çýkmýþtýr. Bölgenin esas tarýmsal uðraþý alaný çay tarýmýdýr. Önceden mýsýr, fasulye, patates, vb. deðiþik tarým ürünlerinin yetiþtirildiði alanlar ile elma, armut vb. meyva aðaçlarý yetiþtiriciliði yerini çay tarýmýna býrakmýþ durumdadýr. Ancak son yýllarda çayýn üretiminin aþýrý artmasý ve fi-yatýnýn düþmesi nedeni ile çay ekonomik olmaktan uzaklaþmýþtýr. Alternatif ürünler arasýnda kivi (Actinidia ssp.) üretimi yaygýnlaþmaktadýr. Yörede narenciye üretimi, özellikle mandalina üretimi oldukça yaygýndýr. Gerek kivi ve gerekse mandalina üretimi çay ile içiçe bir þekilde ayný alanda yapýlabilmektedir. Tarým arazilerinin azlýðý nedeni ile yöre halký eðimli de olsa kendi arazisindeki topraðý mümkün olduðunca koruyarak araziden maksimum verim alabilmek için tarým bitkileri ile orman aðaçlarýný birlikte yetiþtirmeye çalýþtýðý anlaþýlmaktadýr. Bu uygulamalarla birlikte, aþýrý yýkanma ile bitki besin elementlerinin azalmasý sonucu toprak verimliliði azalmýþ ve gübreleme yapýlmadan normal verim elde edilemez hale gelmiþtir. Hayvancýlýk, küçük çaplý ve devlet desteði olmaksýzýn sürdürülmektedir. Araþtýrma yapýlan hane halkýnýn %84.9'u hayvancýlýkla, %41.1'i de arýcýlýkla uðraþmaktadýr. Bazý haneler ihtiyaçlarýný karþýlamak için bir yandan hayvancýlýkla uðraþýrken, diðer yandan ekonomik yönden iyi gelir getirisine sahip arýcýlýðý uðraþý alaný içerisine almýþtýr. Mera ve otlak alanlarý ihtiyaca cevap verecek büyüklükte olmayýp, istenen verimlilikte deðildir. Hayvancýlýk için mevcut zorluklar karþýsýnda, yöre halký otun yanýnda yeni arayýþlara yönelmiþ ve oldukça fazla miktarda yemlik yaprak yararlanmasý yapmaktadýr. Bunlarýn baþýnda da Ý. TURNA ýhlamur gelmektedir. Köylerde ekonomik geliþmiþlik düzeyi iyi olmayýp, geçim kaynaðýný tarým, hayvancýlýk, arýcýlýk ve diðer gelirler oluþturmaktadýr. Ihlamurun Bölgedeki Yeri ve Önemine Ýliþkin Bulgular Ihlamurun arazide bulunma durumu, yetiþtirme tekniði ve kullaným amaçlarý belirlenmeye çalýþýlmýþtýr. Ihlamur yetiþtirme tekniði ile hanelerin sahip olduklarý ýhlamur aðacý sayýsýna iliþkin bilgiler Tablo 2'de verilmiþtir. Buna göre; hane baþýna düþen ýhlamur aðacý sayýsý ortalama olarak 53.4 adettir. Bu rakam kiþilerin ýhlamura verdikleri önemi ortaya koymak için yeterlidir. Söz konusu yetiþtiricilerin %63.3'ünün ýhlamur hakkýnda yeterli bilgiye sahip olduðu, %37.7'sinin ise yeterli bilgiye sahip olmadýðý tespit edilmiþtir. Buna göre, yöre halký, yetiþtiriciliðini yaptýðý ýhlamur aðacýnýn önemini ve deðerini anlamýþ ve çok yönlü faydalarýnýn farkýna varmýþtýr. Araþtýrma alanýnda ýhlamurun yetiþtirme þeklini ortaya çýkarmak amacýyla yapýlan anket sonunda, halkýn %5.5'i ýhlamurun doðal olarak yetiþtiðini, %94.5 'i kendileri tarafýndan yetiþtirildiðini ifade etmiþlerdir. Yetiþtirme tekniði bakýmýndan ise bazý yetiþtiricilerin tek bir yöntem kullandýklarý, bazýlarýnýn ise çeþitli yetiþtirme tekniklerini birlikte kullandýklarý anlaþýlmýþtýr. Anket sonucunda; yetiþtiricilerin %68.5'i çelik ve daldýrma ile, %39.7'si kendiliðinden yetiþen fidanlarý (doðal fidan) þaþýrtarak fidan elde etme yoluyla, %2.7 'si ise baþkasýndan fidan alarak (piyasadan satýn alma þeklinde) yetiþtirme yoluna gitmektedir. Ihlamur yetiþtirilmesinde baký unsuru dikkate alýnýyor mu sorusuna verilen cevaplardan, yetiþtiricilerin %60.3'ünün baký unsurunu dikkate almadýðý anlaþýlmaktadýr. Ihlamurun Agroforestry Uygulamalarýna Ýliþkin Bulgular Ihlamurun agroforestry uygulamalarýnda kullanýlabilirliðini belirlemek için bölgede mevcut uygulamalarý ve ýhlamur'un arazideki bulunma durumunun belirlenmesi gerekir. Buna göre yapýlan anket uygulamasýnda elde edilen bulgular Tablo 3'te verilmiþtir. Tablo 3 incelendiðinde, ýhlamurun yaygýn olarak tarýmsal ürünlerin (çay, mýsýr vb.) etrafýnda bulunduðu anlaþýlmaktadýr. Ihlamuru, hane halkýnýn %79.4'ü tarýmsal ürünlerin etrafýnda, %49.3'ü açýklýk alanda diðer aðaçlarla (kýzýlaðaç, karaaðaç, kestane, vb.) karýþýk, %42.5'i açýklýk alanda saf olarak, %26.7'si dere ve ýrmak kenarlarýnda galeriler halinde, %11.0'i ýhlamuru tarýmsal ürünlerle içiçe ve %5.5'i ise yol kenarlarýna alle aðacý olarak yetiþtirmektedir. Ihlamurun arazide bulunma durumu dikkate alýndýðýnda, yaygýn olarak kullanýlan agroforestry sistemi, içiçe kültivasyon sistemidir. Bu sistemde; çeþitli tarým ürünleri içerisine, tarým ürünleri ile uyumlu olabilecek 20 Ocak-Þubat-Mart 2001, Sayý: 38
IHLAMUR (Tilia sp.)'un D. KARADENÝZ BÖLG. AGROFORESTRY UYG. KULLANILABÝLÝRLÝÐÝ... Ekoloji Tablo 2: Ihlamur yetiþtirme tekniði ve hanelere göre ýhlamur aðacý sayýsý Yetiþtirme Þekli Mevkii Hane Doðal Yapay (Halkýn Kendisi) Birey Sayýsý Olarak Sýrýk Daldýrma Doðal Fidan Satýn Sayýsý Çeliði Fidanlarla Alarak Pazar 24 9 18 1 1680 Hemþin 9 9 1 760 Çayeli 3 2 2 1 773 Ardeþen 24 3 1 18 5 625 Ç. Hemþin 13 1 1 12 3 120 TOPLAM 73 4 2 50 29 2 3980 Yüzde (%) 5.5 2.7 68.5 39.7 2.7 orman aðacý türlerinin karýþtýrýlmasý esasdýr. Bu ürünler öyle yetiþtirilirler ki birbirleriyle kesinlikle rekabet etmezler, aksine birbirlerine destek olurlar. Bu durumu saðlayacak þekilde, bölgede yaygýn olarak kullanýlan çay tarýmý içerisinde münferit, sýralar veya tarým ürünlerinin etrafýnda ve hudut boylarýnda ýhlamur yetiþtiriciliði yapýlmaktadýr. Bölgede en çok uygulama alaný bulan agroforestry sistemleri olarak adlandýrabileceðimiz yol kenarlarýnda, tarým ürünleri içerisinde ve etrafýnda ýhlamur sýra dikimi verilebilir. Bu durumda, ýhlamur aðaçlarý rüzgar perdesi görevi yaparak tarým alanlarýndaki verimi artýrmakta, yýllýk sürgünleri ise yapraklý dal yararlanmasý amacýyla kullanýlmaktadýr. Yol kenarlarýnda yetiþtirilen ýhlamurlar peyzaj bakýmýndan da önemlidir. Ayrýca diðer aðaç türleri arasýna karýþýk olarak dikilen ýhlamurlar, özellikle budanmýþ ve sütun formu ile habitus (görünüm) açýsýndan yöredeki bitki türleriyle ilgi çekici görüntüler oluþturmaktadýr. Ýçiçe kültivasyon sisteminin bir diðer uygulanýþ þekli olan rastgale karýþýmda da ýhlamur yetiþtiriciliði %11 oranýnda kullanýlmaktadýr. Özellikle çay tarýmýnýn yapýldýðý alanlarda ve mýsýr tarýmý yapýlan yerlerde bu tip dikimlere rastlamak mümkündür. Ihlamurun Kullaným Alanlarýna Iliþkin Bulgular Ihlamurun ne amaçla yetiþtirildiði ve nerelerde kullanýldýðýnýn belirlenmesi amacýyla yapýlan çalýþmada elde edilen bulgular Tablo 4'te verilmiþtir. Tablo 4 deðerleri incelendiðinde; ýhlamurdan yörede; yemlik yaprak temininde (%90.4), arýcýlýkta (%38.4), çay çiçeði olarak (%83.6), yapacak ve yakacak odunu olarak (%84.9), toprak koruma amacýyla (%50.7), peyzaj amaçlý, alle aðacý olarak (%23.3) ve arý kovaný yapýmýnda (%28.8) yararlanýldýðý anlaþýlmaktadýr. Yörede hayvancýlýðýn büyük çapta olmasa da önemli bir yer tutmasý, ýhlamurlardan yemlik yaprak saðlama amacýný ön plana çýkarmaktadýr. Araþtýrma alanýnda anket yapýlan hane halkýnýn %84.9'u diðer gelirleri yanýnda hayvancýlýkla da uðraþmaktadýr. Arýcýlýkla uðraþanlar ise %41.12 'dir. Yöre halkýnýn %27.4 'ü meralarýn yeterli olduðunu, %72.6'sý ise meralarýn yetersiz olduðunu, yem ihtiyacýný ýhlamur, kýzýlaðaç, kestane, vb. aðaçlardan elde edilen yapraklarla veya ot satýn alarak karþýlama yoluna gittiðini belirtmektedir. 1210 metre yükseltilere kadar yetiþtirilen bu tür, Doðu ladini (Picea orientalis (L.) Link) ormanlarý içerisindeki özel mülkiyete konu açýklýklarda emekle yetiþtirilmekte ve çeþitli amaçlar için kullanýlmaktadýr. Ayrýca ýhlamur çiçeði þifa özelliði gösterdiðinden ve arýcýlarýn bal verimini artýrdýðýndan üzerinde önemle durulan bir türdür. Yörede evlerin tamamýna yakýnýnda ýhlamur çiçeðini, içilmeye hazýr halde bulmak mümkündür. Araþtýrma esnasýnda ýhlamurdan yararlanma zamaný ve þekli de incelenmiþtir. Buna göre, dikilen ýhlamurlardan ortalama 8-10 yaþlarýnda yemlik yaprak yararlanmasý yapýlmakta ve 10-15 yaþlarýnda ise ýhlamur çiçeði elde edilmektedir. Ihtiyaca göre deðiþmekle birlikte 40-50 yaþlarýnda kerestesi için kesilmektedir. Bu aþamada elde edilen çap 30-50 cm. arasýnda deðiþmektedir. Genel olarak 4-5 yýlda bir çiçeði için, 2-3 yýlda bir, hatta her yýl, yemlik yaprak yararlanmasý amacýyla budama yapýlmaktadýr. Budama, dallanmanýn baþladýðý yerden ve 1-1.5 m. dýþarý- Tablo 3. Ihlamurlarýn arazide bulunma durumu. Ihlamurlarýn arazide bulunma durumu Mevkii Hane Yol Dere ve Açýklýk Alanda Tarýmsal Sayýsý Kenarý Irmak Karýþýk Saf Ürünler Ürünlerle Kenarý Etrafýnda Ýçiçe Pazar 24 1 11 8 10 21 3 Hemþin 9-3 5 4 1 - Çayeli 3 3-2 - 2 Ardeþen 24 2 11 9 22 4 Ç. Hemþin 13-2 10 8 12 1 Yüzde % 5.5 26.7 49.3 42.5 79.4 11.0 Ocak-Þubat-Mart 2001, Sayý: 38 21
Ekoloji Ý. TURNA Tablo 4. Araþtýrma alanýnda ýhlamur kullaným aracý. Yapacak Arý Mevkii Hane Yemlik Arýcýlýk Çay Yakacak Toprak Peyzaj Kovan Sayýsý Yaprak Çiçeði Odun Koruma Ýmalatý Pazar 24 21 6 17 18 7 4 1 Hemþin 9 8 5 8 8 6 1 6 Çayeli 3 2 1 1 3 1 Ardeþen 24 22 6 22 20 15 8 7 Ç. Hemþin 13 13 10 13 13 8 4 7 TOPLAM 73 66 28 61 62 37 17 21 Yüzde (%) 90.4 38.4 83.6 84.9 50.7 23.3 28.8 dan yapýlmaktadýr. Böylece peyzaj amaçlý sütün formlu bireyler ortaya çýkmakta ve estetik bakýmdan güzel bir görünüm sergilemektedir. SONUÇ VE ÖNERÝLER Ihlamur aðacý topraðý koruyarak su düzenini saðlar ve yapraklarý çabuk ayrýþtýðýndan topraðýn fiziksel özelliðini iyileþtirir. Bu özelliðinden dolayý gübrelemeden tasarruf saðlayarak tarým ürünlerinin verimini artýrýcý özelliðe sahip olmasý nedeniyle, yörede tercih edilmektedir. Derine giden kök sistemi nedeniyle rüzgar perdesi olarak kullanýlmaya elveriþlidir. Ihlamurun yemlik yaprak, çiçek çayý, kerestesinin arý kovaný yapýmýnda kullanýlmasý gibi yararlarýnýn yanýnda, hýzlý büyümesi ve bölgenin yetiþme muhiti özelliklerine uygun bir aðaç olmasý da yörede tercih edilme nedenlerindendir. Endüstriyel amaçlý yetiþtirilmese bile güzel görünümü nedeni ile yöre halký tarafýndan park ve bahçelerde özel olarak yetiþtirilmektedir. Yöre halký ýhlamurdan elde ettiði yemlik yaprak sayesinde, kýsmen de olsa hayvanlarýnýn yem ihtiyacýný karþýlamaktadýr. Mera alanlarý yetersiz ve verimsiz olan yörede bunun önemi daha da artmaktadýr. Bununla birlikte, odunu özellikle arý kovaný, el sanatlarý, mobilyacýlýk, müzik aletleri, vb. yapýmýnda olduðu gibi, deðiþik amaçlarla yapacak odunu olarak kullanýlmakta ve ince çaplý materyal ise yakacak odunu ihtiyacýný karþýlamaktadýr. Yörede yol kenarlarýnda alle aðacý olarak, dere ve ýrmak kenarlarýnda galeriler halinde, sýnýr boylarýnda hudut aðacý olarak, tarýmsal ürünlerin etrafýna rüzgar perdesi ve toprak koruma amaçlý olarak hendek üstlerine ýhlamur dikilmekte ve çok yönlü olarak yararlanýlmaktadýr. Ihlamur aðacý Rize yöresinde iyi geliþme gösterdiðinden üzerinde önemle durulmasý ve ticarî amaçlar için daha fazla yetiþtirilmesi gereken bir türdür. Devlet destekli fidan daðýtýmý saðlanarak yetiþtiriciliði tüm Doðu Karadeniz Bölgesinde yaygýnlaþtýrýlmalýdýr. Yörenin ekolojisine uygun agroforestry kombinasyonlarý denenmeli ve desteklenmelidir. Örneðin; çay+kivi+ýhlamur, çay+ýhlamur+kivi+kýzýlaðaç yetiþtiriciliðinin yöre için uygun olduðu söylenebilir. Buna benzer çok sayýda alternatif üretim modelleri geliþtirilebilir. Ihlamurun önemi, yetiþtiriciliði ve agroforestry konularýnda yöre halkýna bilgi verilerek, ýhlamur yetiþtiriciliði ve agroforestry sistemleri bilinçli bir þekilde gerçekleþtirilmiþ olur. Böylece halkýn ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasýnda bir ilerleme saðlandýðý gibi, ormanlar üzerindeki baský da kýsmen azaltýlmýþ olur. KAYNAKLAR 1. Ayberk, S., Agroforestry Tanýmý, Kapsamý, Uygulama ve Görüþler, Kavak ve Hýzlý Geliþen Yabancý Tür Orman Aðaçlarý Araþtýrma Enstitüsü Dergisi, 2, 49-62, 1988. 2. Turna, Ý., Akçaabat Bölgesinde Agroforestry Potansiyelinin Belirlenmesi., Yüksek Lisans Tezi, KTÜ. Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon, 1992. 3. Anþin, R., Özkan, Z.C., Tohumlu Bitkiler (Spermatophyta), Odunsu Taksonlar, KTÜ Orman Fak. Yayýn No:19., Trabzon, 1993. 4. Pamay, B., Bitki Materyali I. Aðaçlar ve Aðaçcýklar Bölümü, Küçükkuyu, Istanbul, 1992. 5. Saatçýoðlu, F., Silvikültür I. Silvikültürün Biyolojik Esaslarý ve Prensipleri, Ý.Ü Orman Fak. Yayýn No:138, Istanbul, 1969. 6. Gökmen, H., Kapalý Tohumlular, Angiospermae, 2.Cilt, Orm. Gen. Müd.. Yayýnlarý, Sýra No: 616, Seri No: 55, Ankara., 1977. 7. Chiej, R., The Macdonald Encylopedia of Medicinal Plants, Mcdonald & Co. Ltd., 66-73, Shoe London EC., 1988. 8. Anonim, Doðu Karadeniz Havzasý Topraklarý, Toprak Su Genel Müdürlüðü Yayýnlarý, No: 310, Ankara, 1981. 22 Ocak-Þubat-Mart 2001, Sayý: 38