ÇEVRE VE TOPLUM 11. Bölüm DOÐAL AFETLER VE TOPLUM Konular DOÐAL AFETLER Dünya mýzda Neler Oluyor? Sel Erozyon Kuraklýk Kütle Hareketleri Çýð Olaðanüstü Hava Olaylarý: Fýrtýna, Kasýrga, Hortum Volkanlar Felaket mi, Nimet mi? Afetleri Önlemek, Afetlerden Korunmak ya da Daha Az Zarar Görmek Mümkün mü? Temel Kavramlar Afet Doðal afet Afet yönetimi Afetlerden korunma
Felaket baþa gelmeden evvel önleyici ve koruyucu tedbirleri düþünmek lazýmdýr, geldikten sonra dövünmenin yararý yoktur. Mustafa Kemâl ATATÜRK
D OÐAL AFETLER VE TOPLUM DOÐAL AFETLER 1. Aþaðýdaki fotoðraflarda hangi doða olaylarýný görüyorsunuz? 2. Çevrenizde benzer ya da farklý doða olaylarý yaþanýyor mu? 3. Yazýlý ya da görsel basýnda farklý doða olaylarýyla ilgili çýkan haberleri derleyip sýnýfýnýzda okuyunuz. Dünya mýzda Neler Oluyor? 1 Farklý doðal afetler Doðal afetler, can ve mal kayýplarýna neden olan doða olaylardýr. Bu tür doða olaylarý, yeryüzünde her zaman olmuþtur. Ancak doðal afetler, insanýn doðal dengeyi bozmasý oranýnda artarak devam etmektedir. Depremler, sel ve taþkýnlar, heyelanlar, çýð, kuraklýk ve diðerleri insan yaþamýný olumsuz etkilemektedir. Geçmiþte depremlerin yok ettiði uygarlýklar bile vardýr. Son zamanlarda ise Mexico City (Meksiko þehri, Meksika,1985) de, Ýzmit (Türkiye,1999) te ve Bam (Ýran, 2003) da meydana gelen depremler, çok sayýda insanýn ölmesine ve þehirlerin büyük hasar görmesine neden olmuþtur. 208
MM: Büyüklük (Magnitüd) 2 Bazý doðal afetlerin Dünya üzerindeki daðýlýþ ve etki alanlarý 209
Doðal olaylarýn, afetlere neden olmasýnda yeryüzü þekilleri, jeolojik yapý ve iklim özellikleri ile birlikte insan faktörü de etkili olmaktadýr. Türkiye, sahip olduðu bu özellikler bakýmýndan önemli risklere sahiptir. Ülkemiz deprem, heyelan, çýð, sel ve taþkýnlardan afet boyutunda sýk sýk etkilenir. Meydana gelen bu afetler, önemli ölçüde can ve mal kayýplarýna neden olur. Ayrýca doðal afetler yeryüzünü de deðiþtirir. Afetler bölge ve ülke ekonomilerine zarar verdiði için bunlarýn insanlar üzerinde de sosyal ve psikolojik açýdan olumsuz etkileri olur. Böylesine önemli sonuçlara neden olan doða olaylarýnýn meydana gelmeleri önlenemiyor olsa da bu doða olaylarýn zararlarýnýn azaltýlmasý mümkündür. Örneðin iki farklý ülkede meydana gelen ayný büyüklükteki iki ayrý depremin verdiði zarar, çok farklý boyutlarda olabiliyor. Hatta bu durum ayný ülke sýnýrlarý içinde bölgeden bölgeye bile deðiþiklik gösterebiliyor. Örneðin Japonya da meydana gelen depremler, Türkiye de meydana gelen depremlerden daha az can ve mal kayýplarýna yol açar. Bunda Japonya nýn depreme karþý aldýðý önlemler etkili olmaktadýr. Hasar boyutlarýnýn farklý olmasý sadece depremler için deðil sel ve taþkýnlar, heyelan ve diðer afet türleri için de söz konusudur. 210
Ülkemizde en çok görülen meteorolojik tehlikeler; þiddetli yaðýþ (yaðmur, kar, dolu), sel, taþkýn, don, orman yangýnlarý, kuvvetli rüzgâr, fýrtýna, çýð ve yýldýrýmdýr. Doðal afetlerin oluþum sayýlarý dikkate alýndýðýnda kuvvetli rüzgâr ve sellere baðlý olarak meydana gelen afetler ilk sýrayý almaktadýr. Dünya da etkili olan 31 doðal afet türü; þiddetlerine, oluþum sürelerine ve etkilerine göre sýralanýnca en önemlilerinin kuraklýk, tropikal siklon, bölgesel sel ve taþkýnlarýn olduðu görülür. Bu afetlerin ortak özellikleri, önceden tahmin edilerek erken uyarýlarý yapýlan meteorolojik afetler olmalarýdýr. Meteorolojik afetler için alýnacak önlemler; acil durum planlarý, iyi çalýþan bir erken uyarý sistemidir. Bunlar olaðanüstü hava olaylarýna baðlý zararýn azaltýlmasýný saðlayacaktýr. 1970 yýlýnda Bangladeþ te meydana gelen þiddetli bir tropikal siklon 300.000 kiþinin ölmesine neden olmuþtur. Fakat geliþmiþ uyarý sistemleri sayesinde benzer tropikal siklonlarda 1992 de 13.000, 1994 te ise sadece 20 kiþi hayatýný kaybetmiþtir. Aþaðýdaki sorularý okuma metninden ve doðal afet daðýlýþ haritasýndan yararlanarak cevaplayýnýz. * Bir doða olayýnýn afete dönüþmesinde etkili olan faktörler nelerdir? * Bazý doðal afet türlerinin dünyanýn belirli bölgelerinde toplanmasýnýn nedenlerini belirleyiniz. * Ülkemizde son yýllarda sellerin daha fazla can kaybýna yol açmasýnýn nedenleri nelerdir? * Yakýn çevrenizde en sýk hangi doðal afet yaþanmaktadýr? Sizce nedeni neler olabilir? * Yaþadýðýnýz yerde baþka doðal afet yaþandý mý? Yaþandýysa bu doðal afetten insan ve doða nasýl etkilenmiþtir? Çalýþmanýzý rapor haline getirerek sýnýfýnýzda sunum yapýnýz. 3 Depremin etkileri 211
Dünya SOS Veriyor; Dünya Ülkeleri Afetleri Azaltmak Ýçin Birleþiyor Doðal afetler bütünüyle önlenemez; fakat, hasarlarý azaltýlabilir." diyen bilim adamlarý, ülkeleri, uluslararasý bir "afetleri azaltma platformu"nda toplanmaya çaðýrýyor. Felaket senaryolarý gerçek mi olacak? Dünya son yýllarda ardý ardýna gelen felaketlerle sarsýlýyor. Türkiye bunun en dehþetli örneðini 17 Aðustos 1999'da yaþadý. Bu depremde binlerce insanýmýzý kaybettik. Yine on binlerce insanýn yaþamýný yitirdiði Endonezya, Pakistan depremleri, Katrina kasýrgasý hafýzalarda tazeliðini koruyor. Filipinlerde meydana gelen heyelan yüzünden çok sayýda insan hayatýný kaybetti. Bütün bu afetlerin yarattýðý felaketler herkesin aklýna þu soruyu getiriyor: Dünya ya neler oluyor? Gerçekten de Dünya nýn doðal dengesi bozuluyor mu? Büyük depremler, kasýrgalar, mega tsunamiler, patlamaya hazýr volkanlar, küresel ýsýnma, buzullarýn erimesi, hastalýk yayan virüsler bunun iþaretleri mi? Doðal afetlerde son yýllarda artýþ mý var? Teknolojik geliþmeler, insanlýk için önemli bir tehdit oluþturacak mý? "Yarýndan Sonra" (The Day After) gibi bilimkurgu filmlerinde seyrettiðimiz senaryolar, gelecekte gerçekleþecek mi? Bilim adamlarý, bu yýl da doðal felaketlere hazýrlýklý olunmasý gerektiðini vurguluyor. Doðal afetlerin en çok etkilediði yerler, hiç kuþkusuz milyonlarca insanýn yaþadýðý büyük þehirler, yani mega kentlerdir. Nüfusun yoðun olduðu, ekonominin kalbinin attýðý mega kentlerde yaþanan doðal afetler, salgýn hastalýklara, paniðe ve krizlere daha fazla yol açýyor. Geliþmekte olan ülkelerde tablo daha da vahim bir hâl alýyor. Dünya son iki yýldýr, benzeri görülmemiþ yoðunlukta doðal afete sahne oldu. Birbirini izleyen depremler, kasýrgalar, su baskýnlarý, seller ve tsunamilerde 336.400 kiþi yaþamýný kaybetti; 307 milyon kiþi evsiz barksýz kaldý ve zarar gördü. Maddi hasar toplamýysa 252 milyar ABD dolarýyla rekor seviyeye ulaþtý ve Amerikan sigorta þirketlerini zora soktu. Bu maddi hasarýn en büyük bölümünü ise 125 milyar ABD dolarýyla Katrina kasýrgasý oluþturdu. Basýndan 24.02.2006 212 4 Endonezya'da meydana gelen deprem sonucu oluþan tsunami dalgalarýnýn kýyýdaki etkisi 5 Filipinler'in Guinsaugon köyünde meydana gelen heyelanda 1800 kiþi hayatýný kaybetti.