Sayı : 2003 / Br 05 Sayfa : 32 37 SALMONELLA TEŞHİSİ VE KONTROLÜ KONU : Salmonella İLGİ : KANATLI SAĞLIĞI KELİMELER : Kan Testi Aşılama Biosecurity Yem Hijyeni Yabani Kuşlar Haşarat KAYNAKÇA : Tercüme: Seyfi Ay - Halit Çınar, İnterkim. International Hatchery Practice Volume 17 Number 8 (2003) YAYININ KAPSAMI : Ürün tanıtımıdır Tercümedir Kişisel veya kurumsal değerlendirmedir Derlemedir ÖZET : Pişirme işlemi ile salmonella ölmektedir ancak sorun çapraz kontaminasyondur. Zararlılar yada kuşlar su kaynaklarını kirletebilir ve bu bir sürüyü salmonella ile enfekte etmek için en kolay ve hızlı yoldur. Kümese giren birinin önceden fekal bir materyalin üzerinde durmuş olabileceğini ve farkında olmadan sürüye salmonella bulaştırabileceğini hatırlamalıyız. Hazırlanmış yemlerin yabani kuşların yada haşaratın gübreleri ile kirletilemeyeceğinden emin olunmalıdır. Hijyen için uygun ısı muamelesi ve/veya asidifikasyon prosesi yem fabrikasında uygulanabilir. SONUÇ : Sürüde neden olduğu hastalıklar yanında yumurta ve et ile insanlarda gıda zehirlenmelerine de neden olan salmonella ile mücadelede haşarat ve kuşlarla mücadele, kümes hijyeni, yem hijyeni ile yeme uygulanacak prosesler gibi biosecurity önlemleri büyük önem taşımaktadır. Ayda Bir Yayınlanır 32
SALMONELLA NIN TEŞHİSİ Salmonella Sorunu Salmonella nın 2500 ü aşan farklı serotipi bulunmaktadır ama sadece küçük bir kısmı kanatlılarda sorunlara yol açmakta ve biraz daha fazla serotip insanlarda gıda zehirlenmesine neden olmaktadır. Kanatlılarda iki kanatlı hastalık vardır Salmonella pullorum un yol açtığı pullorum hastalığı ve S.gallinarum un neden olduğu kanatlı tifosu. Bu hastalıkların her ikisi de vertikal olarak bulaşabilen ve yavrularda belirgin kayıplara yol açabilen önemli hastalıklardır. Eradikasyon Birçok ülke kan testini ve hijyen programını kullanarak bu iki serotipi ve böylece yol açtıkları hastalıkları başarı ile ortadan kaldırmıştır. Diğer iki serotip(s.enteritidis ve S.typhimurium) kanatlılarda hastalığa yol açmaktadır ve bu ikisi ile çeşitli başka serotipler insanda gıda zehirlenmesine yol açabilir. İnsanların gıda zehirlenmesinden ölmeleri için yeterli dozda salmonella organizması yutmaları gerekir. Çok yaşlı, çok genç ve hasta bireyler salmonella ile enfekte olmaya daha yatkındır. Pişirme işlemi salmonellayı öldürecektir bu yüzden etin yeterince pişmesi sağlanırsa organizmalar direnemeyecektir. Ancak sorun çapraz kontaminasyondur. Bu örneğin bir tavuk eti buzdolabında salata yada pişirilmiş et gibi pişirme işlemine maruz kalmadan tüketilecek ürünler üzerine koyulduğunda; bu tavuk etinin sularının(salmonella ile kontamine) bu ürünler üzerine damlaması sonucunda, oluşmaktadır. S.enteritidis yumurta yoluyla vertikal olarak bulaşabilmektedir. Yumurta insan tüketimi için az pişmiş kıvamda haşlandığında yada mayonez üretiminde olduğu gibi pişirme aşamasının olmadığı bir üretimde kullanıldığında S.enteritidis hayatta kalmakta ve kolaylıkla gıda zehirlenmesine yol açabilmektedir. Salmonella doğada ve kısmen hayvanlarda yaygındır. Fareler ve sıçanlar salmonellanın bilinen taşıyıcılarıdır. Aslında typhimurium fare ateşi anlamına gelmektedir. Vahşi kuşlar sıklıkla hastalanmadan salmonella taşıyabilmektedir ve güvercinler S.typhimurium un bilinen taşıyıcılarıdır. Zararlıların yada kuşların su kaynaklarını kirletebileceğini ve bunun bir sürüyü salmonella ile enfekte etmek için en kolay ve hızlı yol olduğunu belirtmeye gerek yoktur. Benzer olarak altlıktaki fare, sıçan yada kuş gübreleri de kanatlı sürüsünün salmonellayı alabileceği başka bir yoldur. Salmonellanın yayılmasında fekal yolun önemini aklımızda tutarak kümese giren birinin fekal bir materyalin üzerinde durmuş olabileceğini ve farkında olmadan sürüye salmonella bulaştırabileceğini hatırlamalıyız. Bu yüzden kümes girişi öncesindeki etkili çizme havuzları ve daha iyi bir uygulama olan ayakkabıların değiştirilmesi çok önemlidir. Kanatlı sürüsüne salmonellanın girebileceği başka bir yol da yemdir. Bunda genellikle kontamine hammaddeler rol alır. Geçmişte yeterince işlenmemiş hayvansal proteinler bilinen salmonella kaynakları idi. 1980 ve 1990 larda rendering sektörü bu sorunu kontrol edebilmek 33
için çok şey yapmıştır ve birçok ülkede çabaların boşu boşuna olduğu çünkü hayvansal proteinlerin bu ülkelerde kanatlı yeminde kullanımının yasaklanmış olduğu görülmüştür. Tahılların Önemi Ancak bir salmonella kaynağı olarak tahılların önemi göz ardı edilmemelidir. Bu genellikle yetersiz haşarat kontrolü yada yem fabrikaları veya çiftliklerde tahıl depolarına yabani kuşların ulaşması yüzünden oluşmaktadır. Bu tip bir kontaminasyonun yem fabrikasında yada yem kamyonunun yabani kuşların gübreleri ile kirlenmesi ile kolayca oluşabileceğini söylemeye gerek yoktur. Ayrıca kamyon önceki yükü ile de kontamine olmuş olabilir. Önceki yüklemelerin, en kötüsü de yem kamyonunun kanatlı altlığı ile yüklenmesinin sonuçları üzerine düşünülmelidir. Sorunun Tanımlanması Sorun, salmonella enfeksiyonunun neden olduğu ve pullorum hastalığı ile kanatlı tifosu yada sadece sürüde salmonella organizması varlığını içeren salmonellozis olabilir. Lezyonların splenomegaly(dalak büyümesi), peritonitis, yumurta peritonitisi, perihepatitis, perikarditis, salpingitis(oviduktun yangısı) ve ovaryum regresyonunu içerdiği bir postmortem muayenede salmonellozisten şüphelenilecektir. Civcivlerde sarı kesesi enfeksiyonu da gözlenebilir. Post Mortem Doğrulama Şüpheli lezyonlar bulunduran hayvanlarda bir tanının doğrulanması enfekte organlardan salmonella izole edilmesini gerektirir. Salmonella gallinarum un izole edilmesi kanatlı tifosunun teşhisini sağlar aynı zamanda pullorum hastalığının teşhisi için S.pullorum un izole edilmesine ihtiyaç vardır. Bir sürüde ve çevresinde salmonella varlığının doğrulanması salmonella organizmasının izole edilmesini gerektirir. Ancak bir sürünün salmonella bulundurmadığı konusunda tatmin olabilmek için - Yeterli sayıda örneğin test edilmesi, - Doğru örneklerin test edilmesi, - Salmonella metodolojisinde uzman bir laboratuarın kullanılması gerekir. Diğer bir deyişle altlıktan bir örnek alıp salmonella testinde sınırlı deneyime sahip bir laboratuardan negatif sonuç almak pek de mantıklı değildir. Grandparent(GP) düzeyinde her iki haftada bir, ya çiftlikte yada kuluçkahanede bazı testlerin yapılması mantıklı olur ve parent düzeyinde ideal olarak ayda bir denetleme yapılmalıdır. Kuluçkahaneden alınan örneklerin yorumu oluşabilecek çapraz kontaminasyonlar nedeni ile dikkatle yapılmalıdır. Bu, kuluçka kabukaltı örnekleri ile daha muhtemeldir ama tepsi örneklerindeki ölümlerle de oluşabilir. Salmonella için kültür ile yapılacak iyi bir denetleme programı çeşitli örneklerin test edilmesine dayanacaktır. Örnekler çeşitli örnekleri içermelidir ve bunlar aşağıda listelenmiştir: - Gelen civcivlerdeki ölüler, - Civciv kutusu kenarı, 34
- İlk birkaç günde mortalite, - Mortalite, - Topaklanmış dışkı, - Kloaka swabı, - Altlık, - Çevre tozu, - Tepsi ölümleri ve kabukaltı örnekleri projenisi. Barsakta düğme tipinde lezyon. Ek olarak damızlık bir sürüye gelen yem salmonella negatif yem ürettiği belgelenmiş fabrikadan gelmelidir ve yem hammaddeleri örnekleri ile yem fabrikası tozu bunun başarıldığını teyit etmek için düzenli olarak test edilmelidir. Kan Testinin Rolü Bir sürüdeki salmonella varlığı kan testi ile de tespit edilebilmektedir. Kan testinde vücudun salmonella organizmasına verdiği antibadi reaksiyonu kontrol edilmektedir. Ancak aşılamanın oluşturduğu antibadi reaksiyonu da unutulmamalıdır ve bu yüzden bir sürüde salmonella olmadığının teyit edilmesi için kan testinin kullanılması sadece aşılanmadığını bildiğimiz sürüler için uygundur. Buna ilave olarak organizmanın sürüden çıkarılmış olması da, örneğin ilaç tedavisi ile, mümkündür ve bundan ötürü antibadi için kan testi pozitif sonuç vermeye devam edecektir. Aşılanmamış bir damızlık sürünün negatif olduğunun teyit edilmesi kültür ve kan testini birleştiren bir denetleme stratejisidir. Pullorum Hastalığı, kalpte multiple gri nodüller. 35
SALMONELLA NIN KONTROLÜ Aşılama ile Kontrol Damızlıklarda aşılama ile salmonellanın kontrolü popüler bir stratejidir. Bu strateji damızlığı korurken yavruları da korur. Bu nedenle tavukların aşılandığı kümeslerde salmonella büyük oranda azalmıştır. Aslında genellikle pratik bir öneminin olmadığı noktaya kadar azalmıştır. Aşılar canlı yada cansız olabilir. Canlı aşılar verildiğinde immuniteyi uyarırlar ama muhtemelen yarışmacı bir hariç tutma etkisi kullanırlar. Canlı aşıların yanlış kullanıldıklarında ölmeleri gibi dezavantajları vardır ve bu etkilerini kaybetmelerine neden olabilir. Bu yüzden canlı aşı kullanılırken doğru şekilde saklandıklarından, hazırlandıklarından ve uygulandıklarından emin olunması önemlidir. Canlı aşıların avantajı içme su uygulamaları ile kullanılabilmeleridir. Zıt olarak cansız aşılar ölü oldukları için bu yaklaşım kullanılamaz cansız aşılar için her hayvan kendi dozunu enjeksiyonla almak zorundadır. Eğer herhangi bir nedenle bazı hayvanlar aşılanmamışsa aşının immunitesini yada korumasını kazanamazlar. Günümüzde en çok kullanılan ürünler, pullorum hastalığı ve kanatlı tifosunun sorun olduğu ülkelerde, bu iki hastalık için yaygın olarak yada gıda sağlığı programının bir parçası olarak kullanılır. S.typhimurium ve S.enteritidis çoğunlukla gıda zehirlenmeleri ile ilişkilendirildikleri için son zamanlardaki senaryolarda öncelikle bu iki serotipin aşıları üzerine konuşulmaktadır. Ancak sırası ile serogrup B ve D üyesi olan bu iki serotip için hazırlanmış aşılar kendi gruplarındaki diğer serotiplere karşı çapraz koruma sağlamaktadır. İnsanlarda gıda zehirlenmesi ile ilişkilendirilen çoğu salmonella serotipi bu iki serogruba dahil olduğu için S.typhimurium ve S.enteritidis e karşı yapılan aşılamalar gıda zehirlenmesi yapan serotiplerin çoğuna karşı koruma sağlar. Biosecurity ile Kontrol Salmomellanın kuluçkahane ve damızlık çiftliğinin dışında tutulmasında biosecurity anahtar bir rol almaktadır. Birkaç anahtar bileşeni şunlardır: İnsanlar. Hastalık belirtisi göstermeden insanlar sindirim kanallarında salmonella taşıyabilirler. Bu nedenle damızlık piramidinin tepe noktasında bulunan çiftlik ve kuluçkahanelerde rutin personel dışkı muayenelerine ciddi önem verilmelidir. Bütün personel damızlık ve kuluçka binalarına girmeden önce duş almalı ve koruyucu kıyafetler giymelidir. Tuvalet uygulaması önemlidir ve personel her zaman sağlanan tesisleri kullanmalı hemen sonrasında elini yıkamalıdır. Gıda. İnsan yiyecekleri salmonella içerebilir ve işletmeye getirilen herhangi bir yiyecek yöneticiler tarafından kontrol edilmelidir. Çalışanların damızlık barınaklarında yemek yemelerine izin verilmemelidir. Bütün yiyecekler üretim alanından uzakta hazırlanmış kantin bölgesinde tüketilmeli ve depolanmalıdır. Yabani Kuşlar. Yabani kuşlar salmonella taşır ve bütün kümesler bunlara karşı korumalı olmalıdır. Kapılar yaylı olmalıdır böylece kazara açık bırakılamazlar. Yabani kuşların 36
gübreleri salmonella içerebilir ve bunların istemeden bir ekipmanın üzerinde kümese sokulmadığından emin olunması için dikkatli olunmalıdır. Zararlılar/Haşarat. Sıçanlar, fareler, kertenkeleler ve benzerleri sıklıkla salmonella taşır. Kümesler ve kuluçkahaneler haşarat korumalı olmalıdır ve yabani kuşlarla ilgili diğer yorumlar aynen haşarata da uygulanmalıdır. Kümes çevresindeki alan temiz ve düzenli tutulmalı haşarata eski yumurta kutuları, uzun otlar gibi saklanacak ortam sağlanmamalıdır. Düzenli bir yemleme programı uygulanmalıdır. Su Kaynağı. Su tanklarının haşaratın ve yabani kuşların gübrelerinin kirletmesini engelleyecek emniyetli kapakları olmalıdır. Su kaynağının klorlanması çok faydalıdır. Yem. Damızlık yemi salmonella içermeyen yem üretebilen ve statüsünü teyit ettirebilen bir fabrikadan sağlanmalıdır. Kamyon hijyeni iyi olmalı ve hazırlanmış yemlerin yabani kuşların yada haşaratın gübreleri ile kirletilemeyeceğinden emin olunmalıdır. Uygun ısı muamelesi ve/veya asidifikasyon prosesi fabrikada uygulanabilir. Yerel Riskler. Damızlık çiftlikleri ve kuluçkahaneler kontamine toz kaynağından olabildiğince uzağa yerleştirilmelidir. Buna ek olarak toprak doldurma bölgeleri gibi yoğun haşarat barındıran tesislerin yakınına yerleştirilmemelidirler. Görüş ve önerileriniz için e-mail adresimiz: katkiservis@interkim.com.tr 37