GÖRSEL GÖSTERGEBİLİMSEL ELEŞTİRİ KURAMLARI BAĞLAMINDA FİLM SAHNELERİNE YAKLAŞIM VE ÜLKEMİZDEN SEÇİLEN İKİ ÖRNEK İLE ANALİZ ÇALIŞMASI Pelin Yıldız, Hacettepe Üniversitesi Abstract: Film is an important communication medium carrying the opportunity to reflect the real meanings regarding the virtual criterion. The symbolic and aesthetical organization of the film scenes could help reaching the optimal quantities in expressing the concept of film with its context. Criticizing the films regarding the discipline semiotics is the main concept of this study. The samples chosen for this study are the Turkish films Dünyayı Kurtaran Adamın Oğlu (2006) and Hokkabaz (2006). The visual quantities of film criticism regarding semiotics are being identified. The film scenes are being analyzed by the visual semiotics terminology. Key words: Film scenes, visual semiotics, film criticism, virtual scenes, reel scenes. I- FİLM VE GÖSTERGEBİLİMSEL ÇÖZÜMLEME Her görüntü tek başına bir anlam taşırken başka görüntülerle birlikte olduğunda yeni yan anlamlar edinmektedir. Film sahneleri böyle bir işlev taşıyarak, tek tek düzenlenmiş olan parçaların bir araya geldiklerinde anlamlı bir bütün oluşturması gibi bir içeriğe sahip olmaktadır. Bu parçalar filmin görsel bütünlüğünü oluşturan film sahneleridir. Film sahnelerinin görsel ve estetik değeri, sembolik anlam ve içeriği; filmin konusu ve anlatmak istediği kavram ve ifadeleri iletebilmeleri için de bir araç olmaktadır. Bu görsel bildirişim aracı olan sahneler öncelikle iç veya dış mekan dekor düzenlemeleri ile daha sonra teknik yöntemler ile oluşturulan kurgu, montaj ve bir araya getirilme işlemleri ile bütünleştirilerek sembolik ve estetik değer ve anlamlarına kavuşmaktadır. Sinemayı bir dil olarak ele almak, ayrı ayrı film parçalarının, tıpkı dildeki kelimelerin bir araya getirilerek cümlenin oluşturulması gibi, bir araya getirilip anlamlı bir bütün oluşturulması, sinemanın malzemesinin gerçeği kaydeden film parçaları olduğu ve bu parçaların montaj masasında anlamlı bir şekilde birleştirilip, gerçeği ifade gücünü derinleştiren unsur olmasını sağlamaktadır. İletişim sistemleri genellikle, aynı anda aynı görsel iletişim ediminde bir çok göstergeden yararlanır. Toplum yaşamında sınırlı ve özel gereksinimlere bağlı özel gereksinimleri açıklamak için kullanılan dil dışı iletişim araçlarının yanında dilsel göstergelere de baş vurulmaktadır. Dilsel ve dil dışı göstergelerin birlikte kullanılması bildirişimin etkisini artırmaktadır. Görsel karakterlerinden dolayı estetik göstergeler, mantıksal göstergelere göre çok daha az uzlaşımsaldırlar. Bundan dolayı da çok daha az düzgüleşmiş ve toplumsallaşmıştır. Kuşkusuz bu göstergelerin bazıları yüksek düzeyde uzlaşımsal özelliklere sahip olsa da bu durum hiçbir zaman mantıksal göstergelerin gerektirdiği zorunlu bir nitelik değildir. Estetik gösterge bir yerden sonra her türlü uzlaşmadan sıyrılır; anlam da betimge de bütünleşir. Beti ve imge den kurulu bu terimin çok değişik GUİRAUD, (1994) http://www.ifod.org/ifod/index.php?option=com_content&task=view&id=19&itemid =11
anlamları vardır. Bunlardan biri de ortada olmayan bir şeyin biçimini görüntüsel olarak betimleme, canlandırma ya da bu yolla canlandırılan biçimdir. Bu da bir tür anlamlama ya da göstergedir. Bilimsel bir bildirişim, her türlü gösterge sistemiyle ortaya konup, bir sistemden öbürüne geçişte rahatça kod değiştirebilirken; sanatsal bir bildirişimi kendisini cisimleştiren imgesel göstergeden ayırmak olanaksızdır. Burada kod (düzgü) kelimesi, hem bildiriyi oluşturmayı, hem de bildiriyi doğru olarak çözümleyip yorumlamayı sağlayan saymaca yani uzlaşımsal olan, anlamı doğal bir ilişkiden kaynaklanmayan, toplumsal bir uzlaşmanın ürünü olan simgeler ve birleşim kuralları dizgesi olarak kullanılmaktadır. Göstergelerin dile getirilmiş olan anlamla ayrılmaz bir bağıntısı vardır. Buradan da anlaşılacağı gibi bir göstergenin yapısı her zaman için iletmek zorunda olduğu anlamın yapısıyla belirlenmektedir. II- GOSTERGELER VE FİLM SAHNELERİ Görme biçimleri olgusunu, düşünce dünyamızın iki temel kavramsal alanında ve iki başlıkla ifade edebiliriz. Başlıklardan birincisi, anlamın oluşumunda temel prensip olarak görüntü ve ikincisi ise görüntü üretiminde temel prensip olarak anlam dır. Film eleştirilerinde kullanılan yöntemlerden bazıları; göstergebilimsel eleştiri, sosyolojik eleştiri, ideolojik eleştiri, psikanalitik eleştiri, feminist eleştiri vb olarak görülmektedir. Çalışmamızda film sahnelerinin görsel göstergebilimsel terminolojisine yönelik olarak eleştirilmesi yer almaktadır. Göstergeler, insanlar arasındaki iletişimi kurmak için sıkça kullanılmaktadır. Kitle iletişim araçlarıyla çok sayıda mesaj yayılmaktadır, izleyicinin bunları anlamlandırmasında farklılıklar olabilmektedir. Göstergebilimle yapılmak istenen bu farklılıkları azaltabilmek ve bütünsel olarak bakabilmektir. Göstergebilimin temelinde ortak öğeler, ortak değerler yatmaktadır. Dolayısıyla bu ortak izdüşümleri içeren, herkesin ne anlama geldiğini bildiği göstergeler kitleye sunulmakta ya da bu göstergeler tekrar moduyla insanlara öğretilmekte, giderek saymacalaşmakta ve ortak bir kod haline getirilmektedir. Bir göstergede, öncelikle gösterenle gösterilen arasında ilişki kurulmakta, ardından göstergeler birbirleriyle birleşip anlam üretmekte ve böylelikle anlamlandırma oluşmaktadır. Anlamlandırma, temelde düzanlam ve yan anlam düzlemlerinden oluşmaktadır. Düzanlam, gösterge içindeki gösteren ve gösterilen arasındaki ilişkiyken, yan anlamda çağrışımlar ve mitler yer almaktadır. Diğer anlam iletme yöntemleri ise, metafor ve metonimidir. Metafor benzetmeden, metonimi ise çağrışımdan yararlanmaktadır. Ayrıca göstergebilimsel çözümlemede kodlar da çok önemlidir. Bunun nedeni ise, göstergebilimin temel ilgi alanlarından biri gösterge ve kavramı arasındaki anlam iken, diğeri onların kodlar haline dönüşmesidir. Sahnedeki göstergeler, anlam üreten doğurgan bir düzlem oluşturmakta ve dizisel düzlemde aranan anlam çok yönlü olabilmektedir. Sahne ifadesi, bilimsel kesinlikten uzaklaştıkça farklı iletişim dizgelerinde ortaya çıkan anlam çeşitlenmelerinin ve yorumlarının sayısının çoğaldığı alanlardan biridir. BERGER (1993) GIRAUD (1994) http://www.kameraarkasi.org/sinema/makaleler/christianmetz.html http://www.ifod.org/ifod/index.php?option=com_content&task=view&id=19&itemid =11
Sahnedeki iletide bir etki elde etmek üzere seçilen düzanlamsal olgu ya da değerlerin görüntüsel gösterge boyutuyla incelenmesi ve yananlamsal değerlerin eserin gönderme yaptığı gösterilen düzeyinde ikonografik olarak da algılanması yerinde olacaktır. Bazı resimler düzanlam ve yananlam ilişkilerinde betisel bakımdan açık görünse de bazıları izleyenlere bilmece gibi kapalı ve anlaşılmaz gelebilir. Resimde düzanlam betimlemenin en küçük anlam birimidir ve çok ilksel ve temel düzeylerin işleyişini ortaya koyar. Bunlar algılama biçimleri, betimleme ve adlandırma kodlarıdır. Bir metnin ya da görüntünün, kolayca yakalanan, ilk bakışta algılanan içeriği yerine, gizli, üstü kapalı, çağrıştırılan ya da mitler kanalıyla sonuç çıkarılan anlam içeriği bulunmaktadır. Bunun ortaya çıkarılabilmesi için sıradan izleyicilerden farklı olarak, görüntü öğelerini çözümlemek gerekmektedir. Görüntü çözümlemesinde, önemli olan sonuç çıkarmaktır. Burada görüntü öğelerinden ya da göstergelerden hareketle bir yorum getirme amacı bulunmaktadır. Bu nedenle görünenden görünmeyene gidişte öznellikten nesnelliğe, somuttan soyuta, bilinenden bilinmeyene doğru bir akış vardır. Genelde göstergebilim, anlamın bilimidir ve film göstergebilimcileri, bir filmin anlamı nasıl somutlaştırdığını ve bunu izleyiciye nasıl gösterdiğini açıklama yeteneğinde kapsamlı bir model oluşturmayı önermektedirler. Göstergebilim filmin izlenmesini mümkün kılan yasaları belirlemeyi ve tek tek filmlere ya da türlere özel karakterlerini kazandıran belirli anlamlama kalıplarını ortaya çıkarmayı umut etmektedir. Film alanının kalbinde sinematografik gerçek durmaktadır ve sinematografik gerçeğin özünde anlamlama süreci vardır. Göstergebilimci doğrudan bu özü araştırmaktadır." Göstergebilim, bir metnin ya da görüntünün belirgin, apaçık ortada olan anlamını değil, onun anlamının arkasında yatan anlamın keşfedilmesini sağlamaktadır. Göstergebilimin ana konusu olan göstergeler, insanlar arasındaki iletişimi kurmak için sıkça kullanılmaktadır. Kitle iletişim araçlarıyla çok sayıda mesaj yayılmaktadır. İzleyicinin bunları anlamlandırmasında göstergebilimsel çözümleme yöntemleri yol gösterici olmaktadır. Göstergebilim tüm gösterge dizgelerindeki anlamsal katmanların yapısını ortaya çıkarmaya çalışan bir anlambilimdir. Anlamlı bir bütünü çözümlemeyi amaçlayan göstergebilimsel varsayımsal tümdengelimli bir yöntemi benimseyerek bir anlamlama kuramı geliştirmiştir. Her metinin kendine özgü bir yapılanış tarzı vardır. Bu nedenle göstergebilimci her metne farklı yaklaşır. Metin üretim sürecinin özgün olması, çözümleme sürecinin ve çözümleme modelinin de özgün ve yeni olmasına, gelişmesine neden olmaktadır. Göstergebilimci çözümlemesini yüzeyden derine doğru üç aşamada gerçekleştirir. 1- Söylem Çözümlemesi; 2- Anlatı Çözümlemesi; 3- Temel Yapı (Mantıksal-anlamsal yapı) Çözümlemesi. Bu üç aşamalı çözümleme süreci (ya da ters yönden bakarsak üretim süreci ), sözdizim ve anlam bileşenlerinin hem yatay (dizimsel ilişkiler) hem de dikey (düzeyler arası ilişkiler) boyutlarındaki eklemlenişine dayanmaktadır. Göstergebilimci birinci aşamada metindeki kişilerin zaman ve uzam içinde bir dil yetisiyle nasıl düzenlendiğini, söylem aşamasına nasıl gelindiğini dizisel boyutta bir inceleme ile ortaya koymaktadır. BİRYILDIZ (2002) http://www.kameraarkasi.org/sinema/makaleler/christianmetz.html
İkinci aşamada ise metnin içinde yer alan olay örgülerine göre kişilerin işlevleri tespit edilir. Bu kişilere bağlı eylem, olay ve duyguların düzenleniş tarzı, dizimsel bir çözümleme ile anlatının nasıl eklemlendiği araştırılmaktadır. Son aşamada, söylem ve anlatı aşamasının incelenmesi sonucu, metindeki anlam evrelerinin temellendiği soyut ve mantıksal açıdan, en derin düzeydeki gücül yapıların neler olduğu, görmek ve gösterilmek istenmektedir. Göstergebilimsel çözümleme, anlamlama açısından gösteren ve gösterilen arasındaki bağlantıdan çok, bu iki öğenin kendine özgü eklemleniş biçimiyle ilgilenmektedir. Anlamın düzenlenişi ve eklemleme biçimi incelenmektedir. Göstergebilimsel çözümleme, tüm göstergelerdeki anlamsal katmanların yapısını ortaya çıkarmakta, anlamlı bir bütünü çözümlemeyi amaçlamaktadır. Var olduğu kabul edilen yapıyı araştırarak bozmakta, çözüp yeniden kurarak yapılandırmaktadır. Göstergebilimin yazınsal yapıt çözümlemeleriyle ilgili olarak ulaştığı yöntemsel olgunluk, sunulan incelemelerin nitelik ve nicelik açısından vardığı nokta bugün özellikle görsel söylemlerin çözümlenmesinde de belli bir ölçüde yakalanmıştır. Böylece görsel alandaki çözümleme çalışmaları da geniş bir göstergebilim kuramının içinde kendi yerini belirlemiştir. Görsel ve işitsel göstergelerin sınırları içinde, sanat yaratımı, imgesel gösterge kurmanın her türlü aracına hizmet edebilir. Görsel sanatların da da kendine özgü bir imgesel gösterge sistemine gereksinimi vardır. Burada ki sanatsal göstergeler birer açık dizge niteliğinde yeni anlamlama biçimleri üretirler. Sanatsal biçim ise, bir imgesel gösterge modeli ve sistemi olduğu kadar, maddi bir kurulma ve özgül bir dil olup, estetik ve iletişimsel değerin taşıyıcısıdır. İmge, dış dünyadan edinilen izlenimlerin ya da gerçek dışı şey ya da olguların dönüşüme uğraması olarak insan bilincindeki yeni duyusal ya da düşünsel yansılardır. Özellikle sahne tasarımında imgenin rolü büyüktür. Sinema göstergebilimi, günümüz film kuramları ve eleştirisi üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Çağdaş film eleştirisi alanında, göstergebilimsel terimler ve göstergebilimsel yöntembilim yaygınlık kazanmış durumdadır: filmlere nasıl yaklaşılırsa yaklaşılsın, filmin temel anlamsal malzemesinin değerlendirilmesi açısından göstergebilim en elverişli eleştirel yaklaşım olarak durmaktadır. Ama bir yandan da göstergebilim terminolojisini ve yöntembilimini öğrenmek ciddi bir uğraş gerektirmektedir. Göstergebilimsel bakış açısı, yeni bir tür anlamın ortaya çıkmasına, metnin dışında değil metnin içinde varolan bir anlam yaratılmasına olanak tanımıştır. III- GÖSTERGEBİLİMSEL ÇÖZÜMLEME İLE FİLM SAHNELERİ Göstergebilimin temel taşı göstergelerdir. Göstergelerin anlamsal işleyişler, göstergebilimin konusunu oluşturmaktadır. Gösterge (Belirti=sign) gösteren ve gösterileni bağlayan ortak bir toplamdır. Yani gösterge fiziksel nesne (gösteren) ile zihinsel ürün (gösterilen) arasındaki bağ ve ilişkidir. Bu bağ, toplumun benimseyip, kabul ettiği kurallar, kodlar tarafından oluşturulur ve göstergebilimin asıl anlatmak istediği bu kodların açıklanması ve anlaşılmasıdır. Göstergelerin çeşitleri, bunların anlam taşıma yolları, insanların onları kullanma biçimleri, içinde göstergelerin düzenlendiği kodları, göstergelerin ve kodların kullanımına bağlı olarak oluşan kültür, göstergesel çözümlemenin araştırma alanına girmektedir. BARTHES (1993) BARTHES (1996) BİRYILDIZ (2002)
Göstergeler, tek başlarına, belli bir anlamı, güçlü bir şekilde işaret edebilirler. Ancak mesajdaki anlamı oluşturan göstergelerin toplamıdır. Anlamlandırma, alıcının bir göstergenin, diğer gösterilenler arasında gerçekten ifade ettiğine inandığı şeydir. Anlamlandırmanın iki düzeyi bulunmaktadır. Bunlar; düz anlam ve yan anlamdır. Düz anlam, bir göstergenin neyi temsil ettiği, yan anlam ise göstergenin nasıl temsil edildiğidir. Göstergebilimsel Çözümleme başlığı altında hazırladığımız bu çalışmada, iki Türk filmi üzerinde durulacak ve bunların kıyaslamalı olarak analizi yapılacaktır.[18] Bu filmlerden ilki Dünyayı Kurtaran Adamın Oğlu, diğeri ise Hokkabaz adlı filmdir. Dünyayı Kurtaran Adamın Oğlu (2006) adlı film, daha çok sanal sahne düzenlemeleri ile Hokkabaz (2006) adlı film ise reel olan ancak sembolik değeri ile öne çıkan sahneleri ile dikkati çekmektedir. III-1. DÜZANLAM VE YANANLAM Bu düzey, göstergenin, göstereni ve gösterileni arasındaki ilişkiyi ve göstergenin dışsal gerçeklikteki göndergesiyle ilişkisini betimlemektedir. Barthes, bu düzeyi düzanlam olarak adlandırmıştır. Düzanlam, gerçek dünyadaki nesnenin, zihninde oluşturduğu yansımadır. Bu yansımanın sınırını ise kültür belirlemektedir. Göstergenin belirli düzanlamları vardır ve düzanlamla gösteren arasında bir ilişki olmalıdır. Anlamlandırmanın önemli ikinci düzeyi de yananlamdır. Yananlam, göstergenin izleyicinin duygu, heyecan ve kültürel değerleriyle buluştuğunda meydana gelen etkileşimi betimlemektedir. Her göstergenin mutlaka bir yananlamı vardır. Çünkü göstergeler en azından alıcıya psikolojik bir şeyler çağrıştırmaktadır. Yananlam, göstergeye biçim ve içerek açısından bağlı anlamları belirtirken çok daha özneldir. Bu öznellik içinde, yorum, yorumlayıcıdan etkilendiği kadar nesne ya da göstergeden de etkilenmektedir. Yananlam, görüntüsel bir boyuta sahip olmasına rağmen nedensizdir ve bir kültüre özgüdür. Anlamlandırmada farklılığı yaratan yananlamdır, çünkü yananlamda, göstergeler çokanlamlı, uzlaşımsal ve kişiden kişiye değişen bir düzeydir. Her film sahnesi, belli bir düzanlam şifresi taşımaktadır. Yananlam şifreleri ise, toplumda yaygın olan saygınlık, beğenilen kişilik, seçkin sayılma vb. bilinen toplumsal değer ölçülerine dayanmaktadır. Film sahnelerinde açıkça söylenmeyen ancak, yarı gizli ima edilen bir mesaj vardır. Film sahneleri özellikle herkes tarafından bilinen toplumsal değerleri kullandıkları için, yananlam kolayca çözülür. Bir kültür içinde düzanlamlar kesin olarak bilinmesine rağmen, farklı kültürlerde düzanlamlar farklılaşabilir ve tanınmayabilir. Düzanlam tanınmadığında yananlam çözülemeyeceği için, film amacından uzaklaşmakta ve başarısız sayılmaktadır. Film sahnelerinde kullanılan düzanlam konu ile ifade edilmek isten gerçek anlam iken yananlam, bazen bir konuda sonuca ulaşmada başarının hep engellere takıldığı gibi mecazi bir sembol taşımaktadır. Mekansal olarak araştırıldığında düzanlam, reel bir dış mekan, yananlamlar ise film kavramı ile ifade edilmek istenen sanal ortamlardır (Resim 1, 2). BARTHES, 1996 http://www.kameraarkasi.org/sinema/makaleler/christianmetz.html
Resim 1 Dünyayı kurtaran adam filminden bir sahne. (Kapadokya bölgesi) Resim 2 Hokkabaz filminden bir iç mekan sahnesi görülmektedir. III-2. MİTLER Mit bir kültürün, gerçekliğin ya da doğanın bazı görünümlerini açıklamasını ya da anlamasını sağlayan öyküdür. İlkel mitler yaşam ve ölüm, insan ve tanrılar, iyi ve kötü, sofistike mitler ise erillik ve aile, başarı, bilim hakkındadır. Mit bir şey üzerinde düşünme, onu kavramlaştırma ya da anlamın kültürel yoludur. miti, birbiriyle ilişkili kavramlar zinciri olarak düşünmüştür. Yananlam gösterenin ikinci düzeydeki anlamı ise, mit de gösterilenin ikinci düzeydeki anlamıdır. Film sahnelerinde yer alan mekanlar, sanal ortamların ifadesi ve bunların komedi tarzı ile sunulması yöntemi ile aslında bir anlamda eleştirel bir boyuta da sahip olmaktadır. Burada belli başlı mitler Dünyayı Kurtaran Adamın Oğlu filmi için; uzay gemisi, kostümler, olmakta iken Hokkabaz için, kimliği ve tarzı ile sembolik anlam taşıyan mekan ve kostümlerdir (Resim 3,4,5). Resim 3 Diğer bir sahne mekanı, aynı zamanda kostümlerle algılanmaktadır. Resim 4 Filmin iç mekan sahnelerinden birisi görülmektedir. Resim 5 Aynı filme ait bir dış mekan sahnesi III-3. METAFOR (EĞRETİLEME) VE METONİMİ (DÜZ DEĞİŞMECE) Metafor, bir sözün sözlük anlamı dışında, başka bir söz yerine kullanılmasıdır. Ayrıca, metafor, bir şeyi kendi adının dışında, çeşitli yönlerden benzediği bir başka şeyin adıyla anmaktır. Metaforda soyut bir duygu veya düşünceyi anlatmak için, somut bir nesne kullanmaktadır. Sahnelerde gösterilen somut nesne, soyut kavrama benzetilerek onunla özdeşleştirilmektedir. Metaforda iki şey arasındaki ilişki,
benzerliğin kullanılmasıyla verilir. Metaforik anlamlar uluslararası bir anlam taşıyabileceği gibi, ulusal veya bölgesel de olabilirler. Buradaki film sahnelerinde kostümler metofordur ve sanal ve reel etkiyi ifade etmektedir. Bir şeyin anlamını göstermek için, o şeyin kendisi yerine ona ait bir özelliğin gösterilmesidir. Metonimi, aynı düzlemdeki anlamları birbirleriyle ilişkilendirerek işlemektedir. Metonimi, bir parçanın bütününü temsil etmesidir. Bazen de bütününü göstererek, bir parça anlatılmaktadır. Buradaki film sahnelerinde mekanlar ise metonomidir ve filmin tarzını yansıtmaktadır. Bu tarz komedi ile dram arasındaki belirgin farkı oluşturmaktadır (Resim 6,7). Resim 6 Aynı gemide başka bir iç mekan görüntüsü Resim 7 Filmde bir gösteri anında yaratılan sahne düzeni görülmektedir. III-4 KODLAR Kodlar, göstergelerden anlam çıkarmak olarak ve içinde kültürden alınan ya da öğrenilen saymaca sistemleri olarak sayılabilir. Gerçekten de antropolojik bakış açısından kültür, kodlar toplamı olarak görülebilir. Kodlar, içinde göstergelerin düzenlendiği sistemlerdir. Bu sistemler, bu kodu kullanan topluluğun tüm üyelerinin uzlaşımları sonucunda belirlenmektedir. Kod, toplum tarafından kabul edilmiş kuralları açıklayan, düzenlenmiş işaretlerden oluşan bir sistemdir. Toplum içindeki yaşamın tüm anlarında, yapılan her şeyin ya da kozmetikten otomobile kadar tüm sanayi ürünleri reklamlarının temelinde kodlar bulunmaktadır. Kodlar, mesajın alıcı ve verici tarafından aynı şekilde algılanmasını sağlarlar; bu nedenle de herhangi bir iletişim sürecinde iki tarafın kullandığı kod aynı olmalıdır, aksi takdirde iletişim kurulması mümkün değildir. Herhangi bir göstergenin anlaşılmasını sağlayan bu kurallar bütünü veya işaretler sistemi, toplumsal yaşamın her alanında vardır, her şey bir kod olabilir(giyim tarzı, yüz ifadesi, jestler, göz hareketleri, renkler, aydınlatma vb.) İletişim kodları aşağıdaki özelliklere sahiptir: 1. Kodların dizesel bir boyutları vardır. Yani içlerinden seçimin yapılacağı birim dizileri mevcuttur. 2. Kodlar dizimsel saymacalar tarafından düzene sokulmaktadır. Dizimsel saymacalar seçilen bir birim ya da göstergenin anlamlı bir yol içinde birbiriyle nasıl birleşeceğini belirlemektedir. 3. Kodlar, anlamı oluşturur ve taşırlar. kodların birimleri göstergelerdir. 4. Kodlar toplumsal olarak üretilirler ve toplumsal geçmişe ya da kullanıcıları arasında uzlaşmaya dayanırlar. 5. Uygun kitle iletişim araçları tarafından yayınlanabilir niteliktedirler. Film sahnelerinde kullanılan belli başlı kod türleri sunum, tekrar sunum ve yazılı kodlardır. Sunum kodları, iletme ve alma ortamı içerisinde bir anlam ifade etmektedirler. Tekrar sunum kodları ise, mesajların fiziksel varlığını üretmek için kullanılırlar. Yani tekrar sunum kodları, sunum kodlarının görüntü, yazı, resim, fotoğraf vb. yolla kaydedilmesidir. Bu kodlar hem teknik hem de toplumsal güçler tarafından
belirlenmektedir. Temel sunum kodları, vücut teması, duruş, jestler, mimikler dış görünüş dokunma yönelme vb. iken; tekrar sunum kodları, aydınlatma, renk, manken, fotoğraf makinesinin açısı vb.dir. Resim 8 Film sahnelerinde kullanılan Resim 9 Filmde kullanılan araçlardan kostümler sıra dışı ve belirli bir tarz birisi olan uzay gemisi resmi ile yaratılan sanal veya döneme ait olmayan özelliklerdedir. kurgu Sahnelerde kullanılan bir diğer kod türü de yazılı kodlardır. Bunlar da, filmin başlık, slogan, açıklayıcı metin vb. kısımlarını oluşturmaktadır. Kodlar ve uzlaşımlar bir kültürün belirleyici öğeleridir. Birey, kültüre üyeliğini kullanılan ortak kodlar aracılığı ile hisseder ve ifade eder. Kodların toplumsal yapı tarafından belirlenmesi, onların toplumdan topluma veya kültürden kültüre farklı anlamlar taşımasına yol açmaktadır. Film sahnelerindeki kodlar en belirgin olarak kostümlerde kendini göstermektedir. Kostümlerin tarzı ve yansıttıkları dönem ve kültürel yansımalar filmin genel kavramsal yaklaşımı ile ilgili açıklayıcı bilgiler vermektedir (Resim 8,10,11). Resim 10 Dünyayı Kurtaran Adamın Oğlu filminin geçtiği kabul edildiği uzay gemisinin iç mekanından görüntüsü. Resim 11 Hokkabaz Filminden bazı oyuncularının bir arada bulunduğu bir iç mekan sahnesi. GÖSTERGE İNSAN ORTAM KONU FİLMİN TÜRÜ GÖSTEREN Hokkabaz Reel mekanlar Sihirbazlık ile bütünleşen aile ilişkileri ve arkadaşlık GÖSTERİLEN İnsan ilişkilerinde toparlayıcı ve yeni bir hayat kurma çabası Gerçekçi olan sahne düzeni ile psikolojik boyut güçlenmektedir. Uzun yıllar bir birleriyle görüşmeyen kardeşler ile filmde aile ve arkadaşlık ilişkileri üzerinde durulmaktadır. Tablo 1 Hokkabaz filmi sahneleri için göstergebilimsel analiz Komedi Düşündüren bir anlam http://www.sinemafanatik.com/yabbse/index.php?board=5;action=display;threadid=13329 http://www.turklook.at/tr/story.asp?story_id=14
GÖSTERGE İNSAN ORTAM KONU FİLMİN TÜRÜ GÖSTEREN Kurtarıcı ve oğlu Sanal bir mekan Dünyadaki ve uzaydaki kaos ve bir yakınını arayış GÖSTERİLEN Savaşçı bir yapı ve birliktelik Sıra dışı hayal gücü etkisini güçlendiren merak etkisi uyandıran Bir ideal için uğraşmayı eğlenceli bakış açısı ile sanal bir atmosferde sunmak Komedi Komedi tarzı ile aslında Türk filmlerine ilişkin bazı eleştirilerin yapılması Tablo 2 Dünyayı Kurtaran Adamın Oğlu filmi sahneleri için göstergebilimsel analiz Film sahnelerindeki göstergebilimsel karşıtlıklar Dürüst Güvenilmez Sanal Reel Eğlendirici Üzücü Kadın Erkek Güçlü Güçsüz Kazanan Kaybeden Kararlı Kararsız Başarılı Başarısız Tablo 3 Her iki filmin sahnelerinde de ortaya konulan benzer karşıtlıklar Sanatsal içerik ile sanatsal biçim arasında, sanatsal bildirişim ile sanatsal gösterge sistemi arasında derin bir bağ vardır. Sanatın dış biçiminin iki boyutlu olduğu bir yapı, bir yandan sanatsal bir içeriğe cisim veren maddi bir kurulmadır, diğer yandan bu içeriği dile getiren ve biçimin maddi varlığına, kendi iletişimsel işlevini gerçekleştirdiği göstergeye dayanan bir gösterge sistemidir. Buna göre, sanatların sınıflandırılmasının iki boyutlu olması durumunda, birinci boyut, sanatsal bildirişim rolünü oynayan, biçimin maddi kuruluşunun kendi özelliği tarafından; ikinci boyutsa, bu bildirişimi doğrudan ileten gösterge tipi tarafından belirlenmektedir. IV- SONUÇ: Film kavramı, sanal olan bir kurgunun, reel ve kabul edilebilen ölçütlerde yansıtılabilmesine olanak sağlayan son derece önemli bir bildirişim aracıdır. Sahnelerin taşıdıkları sembolik ve gösterge değerleri, film ile ifade edilmek istenen etkinin optimum ölçütlerde amaçlanan boyutta olabilmesine olanak sağlamaktadır. Film sahneleri, gerek estetik gerekse teknolojik etkenlerin yardımıyla taşıdıkları kavramsal değerler ile göstergebilimin etkinliğinde değer kazanan ve disiplinler arası bir niteliğe sahip olan sanatsal bildirişim yöntemlerindendir. Film sahnelerindeki; sahne donanımı, dekor, teknik cihazlar, aydınlatma düzeni, yapısal ve strüktürel oluşumlar, vb elemanlar, somut ve nesnel öğeleri oluşturmakta; sahnelerin taşıdığı göstergeler, işaret ve semboller vb. düzenlemeleri ise öznel ve diğer bir deyişle özgün olan kavramsal içeriğini, dolayısıyla filmin sanatsal ve estetik boyutunu meydana getirmektedir.
Konunun seçilen örnekler ile analizinin yapılması ile amaçlanan, göstergebilimin sanatsal uygulama alanlarındaki etki düzeyi ve zihinsel organizasyon gerektiren soyut ve bilişsel düzeyde yönlendirici konumu ve aynı zamanda disiplinler arası etkileşimin film sahnelerindeki kurgusal oluşumu şekillendirdiğini ele vermektedir. KAYNAKLAR [1]-BARTHES, Ronald, 1988 -Anlatılanların Yapısal Çözümlemesine Giriş, Çev : Mehmet Rıfat, Sema Rıfat, Gerçek Yayınevi, İstanbul. [2]-BARTHES, Ronald, 1993- Göstergebilimsel Serüven, Çev : Mehmet Sema Rıfat, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul. [3]-BARTHES, Ronald, 1996- Göstergebilim İlkeleri, Çev: Mehmet Sema Rıfat, Sözce Yayınları, İstanbul. [4]-BAZIN, André, 1995- Çağdaş Sinemanın Sorunları, Çev. Nijat Özon, Bilgi Yayınevi, 2.Basım. [5]-BENVENİSTE, Emile, 1995- Genel Dilbilim Sorunları, Çev. Erdim Öztokat, Birinci Basım, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları. [6]-BERGER, Arthur Asa, 1993- Kitle İletişiminde Çözümleme Yöntemleri, Çev : M. Barkan, N. Bayram, D. Güler vd., A.Ü.Yayınları, Eskişehir. [7] BİRYILDIZ Esra, 2002- Örneklerle Film Eleştirisi, BetaYayınları Aralık İstanbul. [8]-DZİGA Vertov, 2000- Sinemada Konstrüktivizim, Vlada Petric, Çev: Güzin Yamaner, Öteki Yayınevi, Ankara, [9]-DZİGA Vertov, 1974- Sinema-Göz, Çağdaş Sinema, sayı:2. [10]-ERKMAN, Fatma, 1987- Göstergebilime Giriş, Alan Yayıncılık, İstanbul. [11]-FİSKE, John, 1996- İletişim Çalışmalarına Giriş, Çev: Süleyman İrvan, Ark Yayınları, Ankara. [12]-GUİRAUD, Pierre, 1994, Göstergebilim, Çev. Mehmet Yalçın, İkinci Basım, Ankara, İmge Yayınları. [13]-RIFAT, Mehmet, 1982- Genel Göstergebilim Sorunları Kuram Ve Uygulama, Alaz Yayınları, İstanbul. [14] http://oascentral.lycos.com/realmedia/ads/click_nx.ads/lycostripod/ros/728x90/wp/ss/a /16295712@Bottom1?http://members.tripod.com/~Bodabas/ogrencicalismalari/dzigavertov.ht m [15]-http://www.film.gen.tr/filmelestiri.cfm [16]-http://sanattasarim.iku.edu.tr/kentometre/esozce/ege.htm [17]-http://bodabas.tripod.com/ogrencicalismalari/ozlemyenilmezMetz.htm [18]-http://www.kameraarkasi.org/sinema/makaleler/christianmetz.html [19]-http://www.ifod.org/ifod/index.php?option=com_content&task=view&id=19&Itemid =11 [20]-http://www.sinemafanatik.com/yabbse/index.php?board=5;action=display;threadid=13329 [21]-http://www.turklook.at/tr/story.asp?story_id=14