İLKÖĞRETİMDE KAYNAŞTIRMA Editör: Prof. Dr. İbrahim H. Diken İbrahim H. Diken / Sema Batu / Ayşegül Ş. Öz / Osman Özokçu / Macid A. Melekoğlu Elif Sazak Pınar / Necdet Karasu / Sezgin Vuran / Oğuz Gürsel / Hasan Gürgür / Selda Özdemir Özlem Diken / Arzu Doğanay Bilgi / Rüya Güzel Özmen / Çığıl Aykut / Tamer Karakoç 3. Baskı
Editör: Prof. Dr. İbrahim H. DİKEN İlköğretimde Kaynaştırma ISBN 978-605-364-097-4 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2010, Ankara 3. Baskı: Şubat 2015, Ankara Yayın Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Ezgi Öz Dincel Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ İLKÖĞRETİMDE KAYNAŞTIRMA Genel bir ifade ile özel gereksinimli öğrencilerin normal gelişim gösteren akranları ile birlikte (alt yapısı hazırlanarak ve gerektiğinde destek hizmetler sunularak) aldığı eğitim olarak tanımlayabileceğimiz kaynaştırma uygulamalarının, günümüzde gelişmiş ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de en yaygın ve popüler bir yerleştirme uygulaması olduğu görülmektedir. Örneğin, Millî Eğitim Bakanlığı 2009-2010 verilerine göre özel eğitim alan 128.515 öğrencinin 36.599 u özel eğitim okullarında, 15.712 si normal okullar bünyesindeki özel eğitim sınıflarında ve 71.142 si ilköğretim, 5.062 si ortaöğretim olmak üzere 76.204 ü kaynaştırma eğitimi almaktadır. Bu rakamlar kaynaştırma uygulamalarının ülkemizdeki yerini açıkça ortaya koymaktadır. Kaynaştırma uygulamalarının yaygınlığını yukarıdaki rakamlar bize gösterirken, kaynaştırma uygulamalarına ilişkin araştırmalar da bize bu uygulamalarda rol alan ya da alacak olan öğretmen ve diğer personelin özellikle bilgi gereksinimi olduğunu ortaya koymaktadır. Elinizdeki bu kitap kaynaştırma uygulamalarında yer alan ya da alabilecek öğretmen ve diğer personelin kaynaştırmaya ilişkin temel kavramlar, kaynaştırma uygulamalarında yer alan özel gereksinimli öğrenciler ve ilköğretim düzeyinde akademik ve akademik olmayan becerilerin öğretimi konularında bilgi ve beceri sahibi olmasını hedeflemektedir. Bu amaçla hazırladığımız kitapta toplam 16 bölüm beş ana bölüm altında yer almaktadır. Birinci ana bölüm Kaynaştırmada temel kavramlara ilişkin bölümler içermektedir. Bu ana bölümde kaynaştırmaya giriş ve kaynaştırmada aile katılımı konularında bölümler yer almaktadır. İkinci ana bölümü kaynaştırma uygulamalarında yer alan özel gereksinimli öğrencileri ve akademik ve sosyal özelliklerini tanıtmaya yönelik dört bölüm oluşturmaktadır. Kaynaştırmada değerlendirme ve bireyselleştirilmiş eğitim programları süreci adını verdiğimiz üçüncü ana bölümde ise değerlendirme ve bireyselleştirilmiş eğitim programlarını geliştirme ve işbirliği süreci bölümleri yer almaktadır. Dördüncü ana bölüm, kaynaştırmada akademik olmayan becerilerin desteklenmesi başlığı ile davranış problemleri ile başetme, sosyal beceriler ve sosyal uyumların desteklenmesi ve iletişim becerilerinin desteklenmesi konularına odaklanmaktadır. Beşinci ana bölüm kaynaştırmada akademik becerilerin desteklenmesine yönelik bölümleri içermektedir. Bu bölümler okuma öğretimi, yazma öğretimi, matematik öğretimi, hayat bilgisi ve sosyal bilgiler öğretimi ve fen bilgisi öğretimi adını taşımaktadır. Uzun soluklu bir çalışma sonucu ortaya çıkan elinizdeki kitaba, 6 ayrı üniversiteden alanın uzmanlarından 16 öğretim elemanı bölüm yazarak katkıda bulunmuşlardır. Kendilerine emeklerinden dolayı teşekkür ederim. Ayrıca kitabı yayına dönüştürerek sizlere ulaşmasını sağlayan PEGEM AKADEMİ ekibine de teşekkür ederim. Kitabın ilköğretimde kaynaştırma uygulamalarına katkı getirmesi dileğiyle Prof. Dr. İbrahim H. Diken
KİTABIN KULLANIMI HAKKINDA Değerli okuyucu, Kitapta yer alan bilgileri sizlere daha etkili bir biçimde aktarabilmek için bölümleri yazarken birtakım düzenlemelerde bulunduk: Her bölüm, bölümdeki içerik hakkında bilgi veren ANAHTAR KAVRAMLAR ile başlamakta, ÖĞRENME ÇIKTILARI ise o bölümün kazandırmayı hedeflediklerini içermektedir. İÇİNDEKİLER kısmı bölümde yer alan ana başlıkları size sunarken, BAŞLAMADAN ÖNCE bölümde yer alan bilgilere ilişkin okuyucuyu ya da öğrencileri düşündürmek ve bölüme başlamadan tartışma bağlamı yaratmak amacıyla düzenlenmiştir. Bölümlerin içerisinde ise aşağıdaki ikonları göreceksiniz: Yer aldığı paragrafta çok önemli olduğu düşünülen bilgileri ifade etmektedir. Yer aldığı paragraftaki bilgiye ilişkin okuyucuların üzerinde düşünüp, tartışmaları için hazırlanmış sorulardan oluşmaktadır. Yer aldığı paragraftaki bilgiye ilişkin daha fazla bilgiye nerelerden ulaşabileceğine dair okuyucuya faydalı kaynakları (Örn., yazılı, görsel ya da çevrimiçi) önermektedir. Bölümlerin sonunda ise ÖZET başlığı ile bölümü kısaca özetleyen bir kısım yer alırken, bölüm içerisinde geçen DİKKAT/ÖNEMLİ NOKTALAR bölüm sonunda liste halinde tekrar verilmiştir. Yine bölüm içerisinde geçen DÜŞÜN VE TARTIŞ soruları bölüm sonunda kısa açıklamalar/yanıtlar ile yer almaktadır. Her bölüm, 10 adet çoktan seçmeli sorudan oluşan DEĞERLENDİRME SORULARI ile o bölümde kullanılan kaynakların yer aldığı KAYNAKÇA ile sonlanmaktadır.
Bölümler ve Yazarları Bölüm 1 (Prof. Dr. İbrahim H. Diken ve Doç. Dr. Sema Batu) KAYNAŞTIRMAYA GİRİŞ Bölüm 2 (Yrd. Doç. Dr. Ayşegül Ş. Öz) KAYNAŞTIRMADA AİLE KATILIMI Bölüm 3 (Yrd. Doç. Dr. Osman Özokçu) ZİHİNSEL YETERSİZLİK, GÖRME YETERSİZLİĞİ, İŞİTME YETERSİZLİĞİ Bölüm 4 (Doç. Dr. Macid A. Melekoğlu) ÖĞRENME GÜÇLÜĞÜ, DİKKAT EKSİKLİĞİ/HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU, DUYGU/ DAVRANIŞ BOZUKLUĞU Bölüm 5 (Yrd. Doç. Dr. Elif Sazak Pınar) FİZİKSEL YETERSİZLİK, ÇOKLU YETERSİZLİK, SÜREĞEN HASTALIKLAR Bölüm 6 (Yrd. Doç. Dr. Necdet Karasu) ÜSTÜN ZEKA/YETENEK, DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞU, OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU Bölüm 7 (Yrd. Doç. Dr. Oğuz Gürsel ve Doç. Dr. Sezgin Vuran) DEĞERLENDİRME VE BİREYSELLEŞTİRİLMİŞ EĞİTİM PROGRAMLARINI GELİŞTİRME Bölüm 8 (Doç. Dr. Hasan Gürgür) İŞBİRLİĞİ SÜRECİ Bölüm 9 (Doç. Dr. Sezgin Vuran) DAVRANIŞ PROBLEMLERİ İLE BAŞ ETME Bölüm 10 (Doç. Dr. Selda Özdemir) SOSYAL BECERİLERİN VE SOSYAL UYUMUN DESTEKLENMESİ Bölüm 11 (Yrd. Doç. Dr. Özlem Diken) İLETİŞİM BECERİLERİNİN DESTEKLENMESİ Bölüm 12 (Öğr. Gör. Dr. Arzu Doğanay Bilgi ve Prof. Dr. Rüya Güzel Özmen) OKUMA ÖĞRETİMİ Bölüm 13 (Prof. Dr. Rüya Güzel Özmen) YAZMA ÖĞRETİMİ Bölüm 14 (Yrd. Doç. Dr. Oğuz Gürsel) MATEMATİK ÖĞRETİMİ Bölüm 15 (Prof. Dr. Rüya Güzel Özmen ve Yrd. Doç. Dr. Çığıl Aykut) HAYAT BİLGİSİ VE SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİ Bölüm 16 (Prof. Dr. Rüya Güzel Özmen ve Öğr. Gör. Tamer Karakoç) FEN BİLGİSİ ÖĞRETİMİ
İÇİNDEKİLER I. KAYNAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR 1. BÖLÜM KAYNAŞTIRMAYA GİRİŞ GİRİŞ... 2 ÖZEL EĞİTİM ve KAYNAŞTIRMA... 2 ETKİLİ KAYNAŞTIRMANIN İLKELERİ... 5 EN AZ KISITLAYICI ORTAM... 6 KAYNAŞTIRMANIN YARARLARI... 8 KAYNAŞTIRMA UYGULAMASININ YASAL DAYANAKLARI İLE TARİHSEL GELİŞİMİ... 9 TÜRKİYE DE KAYNAŞTIRMA İLE İLGİLİ YAPILMIŞ ARAŞTIRMALAR...17 ÖZET...19 ÖNEMLİ NOKTALAR...19 DÜŞÜN ve TARTIŞ...20 DEĞERLENDİRME SORULARI...21 KAYNAKÇA...23 2. BÖLÜM KAYNAŞTIRMADA AİLE KATILIMI GİRİŞ...31 AİLEYİ ANLAMAK...31 AİLE SİSTEMİ VE İŞLEME BİÇİMİ...33 ÇOCUĞUN ÖZEL GEREKSİNİMİNİN AİLE ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ...38 AİLE VE PROFESYONELLER: ÖNEMLİ İŞBİRLİĞİ...40 ÖZET...48 ÖNEMLİ NOKTALAR...49 DÜŞÜN ve TARTIŞ...50 DEĞERLENDİRME SORULARI...51 KAYNAKÇA...53
II. KAYNAŞTIRMADA ÖZEL GEREKSİNİMLİ ÖĞRENCİLER 3. BÖLÜM ZİHİNSEL YETERSİZLİK, GÖRME YETERSİZLİĞİ, İŞİTME YETERSİZLİĞİ ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER...56 İŞİTME YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER...65 GÖRME YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER...74 ÖZET...82 ÖNEMLİ NOKTALAR...83 DÜŞÜN ve TARTIŞ...83 DEĞERLENDİRME SORULARI...84 KAYNAKÇA...86 4. BÖLÜM ÖĞRENME GÜÇLÜĞÜ, DİKKAT EKSİKLİĞİ/HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU, DUYGU/DAVRANIŞ BOZUKLUĞU GİRİŞ...90 ÖĞRENME GÜÇLÜĞÜ OLAN ÖĞRENCİLER...91 DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER...98 DUYGU VE DAVRANIŞ BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER... 107 ÖZET... 112 ÖNEMLİ NOKTALAR... 113 DÜŞÜN ve TARTIŞ... 114 DEĞERLENDİRME SORULARI... 115 KAYNAKÇA... 117 5. BÖLÜM FİZİKSEL YETERSİZLİK, ÇOKLU YETERSİZLİK, SÜREĞEN HASTALIKLAR GİRİŞ... 120 FİZİKSEL YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER... 121 SÜREĞEN HASTALIĞI OLAN ÖĞRENCİLER... 129 ÇOKLU YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER... 136 ÖZET... 153 ÖNEMLİ NOKTALAR... 154 DÜŞÜN ve TARTIŞ... 155 DEĞERLENDİRME SORULARI... 156 KAYNAKÇA... 158 İçindekiler vii
6. BÖLÜM ÜSTÜN ZEKÂ/YETENEK, DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞU, OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU GİRİŞ... 164 ÜSTÜN ZEKÂ VE YETENEKLİLER VE KAYNAŞTIRMA... 164 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞU VE KAYNAŞTIRMA... 173 OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU VE KAYNAŞTIRMA... 179 ÖZET... 187 ÖNEMLİ NOKTALAR... 188 DÜŞÜN ve TARTIŞ... 188 DEĞERLENDİRME SORULARI... 189 KAYNAKÇA... 191 III. KAYNAŞTIRMADA DEĞERLENDİRME VE BEP SÜRECİ 7. BÖLÜM DEĞERLENDİRME VE BİREYSELLEŞTİRİLMİŞ EĞİTİM PROGRAMLARINI GELİŞTİRME GİRİŞ... 194 EĞİTSEL DEĞERLENDİRME VE PROGRAM GELİŞTİRME... 194 EĞİTSEL DEĞERLENDİRME SÜRECİNİN ADIMLARI... 195 DEĞERLENDİRME TÜRLERİ... 201 BİREYSELLEŞTİRİLMİŞ EĞİTİM PROGRAMLARININ GELİŞTİRİLMESİ... 207 DEĞERLENDİRME SÜRECİNDE UYARLAMALAR... 212 ÖZET... 217 ÖNEMLİ NOKTALAR... 218 DÜŞÜN ve TARTIŞ... 218 DEĞERLENDİRME SORULARI... 219 KAYNAKÇA... 221 8. BÖLÜM İŞBİRLİĞİ SÜRECİ GİRİŞ... 232 İŞBİRLİĞİ KAVRAMI... 232 BAŞARILI BİR İŞBİRLİĞİ SÜRECİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ... 234 BAŞARILI İŞBİRLİĞİ İÇİN OLUŞTURULMASI GEREKEN ÖNEMLİ ÖN KOŞULLAR... 238 OKULLARDA İŞBİRLİĞİ KURMA YAKLAŞIMLARI... 240 AİLELERLE İŞBİRLİĞİ KURMA... 245 viii İLKÖĞRETİMDE KAYNAŞTIRMA
ÖZET... 248 ÖNEMLİ NOKTALAR... 249 DÜŞÜN ve TARTIŞ... 250 DEĞERLENDİRME SORULARI... 251 KAYNAKÇA... 254 IV. KAYNAŞTIRMADA AKADEMİK OLMAYAN BECERİLERİN DESTEKLENMESİ 9. BÖLÜM DAVRANIŞ PROBLEMLERİ İLE BAŞ ETMEK GİRİŞ... 260 SINIFLARDA ORTAYA ÇIKAN DAVRANIŞ PROBLEMLERİ... 260 DAVRANIŞ YÖNETİMİNDE TEMEL UYGULAMA ÖNERİLERİ... 264 GÖZLEM VE KAYIT... 274 PROBLEM DAVRANIŞLARI ÖNLEMEDE ÖNERİLER... 277 ÖZET... 281 ÖNEMLİ NOKTALAR... 282 DÜŞÜN ve TARTIŞ... 283 DEĞERLENDİRME SORULARI... 284 KAYNAKÇA... 287 10. BÖLÜM SOSYAL BECERİLERİN VE SOSYAL UYUMUN DESTEKLENMESİ GİRİŞ... 292 SOSYAL BECERİLER VE SOSYAL YETERLİLİK... 293 SOSYAL BECERİLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ... 296 SOSYAL BECERİ ÖĞRETİMİ... 300 ÖĞRETMEN TUTUMLARI... 305 SOSYAL DUYGUSAL GELİŞİMİ VE SOSYAL KABÜLÜ DESTEKLEYİCİ SINIF ORTAMLARI OLUŞTURMA... 312 ÖZET... 315 ÖNEMLİ NOKTALAR... 316 DÜŞÜN ve TARTIŞ... 316 DEĞERLENDİRME SORULARI... 318 KAYNAKÇA... 321 İçindekiler ix
11. BÖLÜM İLETİŞİM BECERİLERİNİN DESTEKLENMESİ GİRİŞ... 326 İLETİŞİM, DİL ve KONUŞMA... 327 İLETİŞİM, DİL ve KONUŞMA BOZUKLUKLARI... 330 KAYNAŞTIRMA SINIFLARINDA EN SIK RASTLANAN ÖZÜR GRUPLARININ DİL ÖZELLİKLERİ... 339 ÖZET... 352 ÖNEMLİ NOKTALAR... 354 DÜŞÜN ve TARTIŞ... 355 DEĞERLENDİRME SORULARI... 356 KAYNAKÇA... 358 V. KAYNAŞTIRMADA AKADEMİK BECERİLERİN DESTEKLENMESİ 12. BÖLÜM OKUMA ÖĞRETİMİ GİRİŞ... 362 OKUMA NEDİR?... 362 OKUMA GELİŞİM AŞAMALARI... 363 OKUMA GÜÇLÜĞÜ OLAN ÖĞRENCİLER VE ÖZELLİKLERİ... 364 OKUMANIN BİLEŞENLERİ... 366 KAYNAŞTIRMA ORTAMINDA KULLANILABİLECEK OKUDUĞUNU ANLAMA STRATEJİLERİ... 381 OKUDUĞUNU ANLAMANIN DEĞERLENDİRİLMESİ... 392 ÖZET... 392 ÖNEMLİ NOKTALAR... 394 DÜŞÜN ve TARTIŞ... 394 DEĞERLENDİRME SORULARI... 395 KAYNAKÇA... 397 13. BÖLÜM YAZMA ÖĞRETİMİ GİRİŞ... 404 YAZMAYA HAZIRLIK AŞAMASI... 404 x İLKÖĞRETİMDE KAYNAŞTIRMA
EL YAZISI AŞAMASI... 405 YAZIM KURALLARINA UYGUN YAZMA... 411 YAZILI İFADENİN ÖNEMİ... 414 YAZILI İFADEDE SÜREÇ ve ÜRÜN TEMELLİ YAKLAŞIM... 415 YAZMANIN BİR SÜREÇ OLARAK ÖĞRETİMİ... 416 SÜREÇ YAKLAŞIMINA GÖRE ÖĞRETİMİN TEMEL ÖĞELERİ... 428 ÖZET... 433 ÖNEMLİ NOKTALAR... 434 DÜŞÜN ve TARTIŞ... 435 DEĞERLENDİRME SORULARI... 436 KAYNAKÇA... 438 14. BÖLÜM MATEMATİK ÖĞRETİMİ GİRİŞ... 444 MATEMATİK ÖĞRETİMİNDE KARŞILAŞILAN ENGELLER... 445 MATEMATİK ÖĞRETİMİNDE ÖĞRENCİLERE KAZANDIRILACAK TEMEL BECERİLER VE ÖĞRENME ALANLARI... 447 ÖZEL GEREKSİNİMİ OLAN ÖĞRENCİLER İÇİN MATEMATİK PROGRAMI HAZIRLAMAYA KARAR VERME... 449 MATEMATİK BECERİ VE KAVRAMLARINI DEĞERLENDİRME... 451 MATEMATİK BECERİLERİNİ DEĞERLENDİRME TEKNİKLERİ... 457 ETKİLİ MATEMATİK ÖĞRETİMİNİN PLANLANMASI... 457 BİLİMSEL TEMELLİ UYGULAMALAR VE DOĞRUDAN ÖĞRETİM... 461 KAVRAMSAL, İŞLEMSEL VE SÖZEL BİLGİ İLE İLGİLİ MATEMATİK YETERLİKLERİNİN KAZANDIRILMASINDA BİLİMSEL TEMELLİ UYGULAMALARI KULLANMA... 464 ÖZET... 471 ÖNEMLİ NOKTALAR... 472 DÜŞÜN ve TARTIŞ... 473 DEĞERLENDİRME SORULARI... 474 KAYNAKÇA... 477 15. BÖLÜM HAYAT BİLGİSİ VE SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİ GİRİŞ... 480 HAYAT BİLGİSİ VE SOSYAL BİLGİLER DERSİ İÇERİĞİ VE AMAÇLARI... 480 HAYAT BİLGİSİ VE SOSYAL BİLGİLER DERSİ MÜFREDAT PROGRAMI... 482 İçindekiler xi
HAYAT BİLGİSİ VE SOSYAL BİLGİLER KONULARINI ÖĞRENME PROBLEMLERİ... 482 HAYAT BİLGİSİ VE SOSYAL BİLGİLER DERSİNDE YAPILACAK ETKİLİ DÜZENLEMELER... 483 ÖZET... 510 ÖNEMLİ NOKTALAR... 511 DÜŞÜN ve TARTIŞ... 512 DEĞERLENDİRME SORULARI... 513 KAYNAKÇA... 515 16. BÖLÜM FEN BİLGİSİ ÖĞRETİMİ GİRİŞ... 520 FEN BİLGİSİ ÖĞRETİMİNİN AMAÇLARI... 521 BİLİMSEL İŞLEMLER... 524 ÜNİTELERİN ANALİZİNDE DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR... 539 FEN BİLGİSİ ÖĞRETİM YÖNTEM VE ETKİNLİKLERİ... 541 KAYNAŞTIRMA ÖĞRENCİLERİ İÇİN ÖĞRENME ORTAMLARI OLUŞTURMA... 548 ÖZET... 550 ÖNEMLİ NOKTALAR... 551 DÜŞÜN ve TARTIŞ... 552 DEĞERLENDİRME SORULARI... 552 KAYNAKÇA... 554 CEVAP ANAHTARI... 556 xii İLKÖĞRETİMDE KAYNAŞTIRMA
KAYNAŞTIRMAYA GİRİŞ 1 Prof. Dr. İbrahim H. Diken Doç. Dr. Sema Batu ANAHTAR KAVRAMLAR Kaynaştırma, özel eğitim, en az kısıtlayıcı ortam, yasalar, kaynaştırma tarihi, kaynaştırma araştırmaları ÖĞRENME ÇIKTILARI Bu bölümü tamamladıktan sonra; - Özel eğitim kavramını tanımlayabilecek, - Kaynaştırma kavramını açıklayabilecek, - Etkili kaynaştırmanın ilkelerini tartışabilecek, - En az kısıtlayıcı ortamların neler olduğunu açıklayabilecek, - Kaynaştırmayla ilgili ABD deki, İngiltere deki ve Türkiye deki yasaları tartışabilecek, - Türkiye de kaynaştırmanın tarihi gelişimini yasal gelişmeler yardımıyla açıklayabilecek, - Türkiye de kaynaştırmayla ilgili yapılmış araştırma sonuçlarını tartışabileceksiniz. İÇİNDEKİLER Giriş Özel Eğitim ve Kaynaştırma Etkili Kaynaştırmanın İlkeleri En Az Kısıtlayıcı Ortam Kaynaştırmanın Yararları Kaynaştırma Uygulamasının Yasal Dayanakları ile Tarihsel Gelişimi Türkiye de Kaynaştırma ile İlgili Yapılmış Araştırmalar BAŞLAMADAN ÖNCE Sizce kaynaştırma uygulamasının normal gelişim gösteren ve özel gereksinimli öğrencilere ne gibi yararları olabilir?
GİRİŞ İnsanlar arasındaki boy, kilo, göz rengi, ten rengi, saç rengi gibi bireysel farklılıklar öğrenme özelliklerine de yansıyabilmektedir. Her bireyin öğrenme biçimi, hızı ve öğrendiklerini uygulamaya dökmesi farklılıklar gösterebilmektedir. Öğrenmeye ilişkin bireysel farklılıklar bazen belli bir nedene (örn., engel tanısı, yetersiz yaşantı ya da olumsuz yaşam koşulları gibi) bağlı olabilirken bazen de herhangi bir nedene bağlı olmayabilmektedir. Okullarımızda fiziksel, sosyal ve akademik açıdan benzer özelliklerde öğrencilerden oluşan homojen sınıfların mümkün olmadığı günümüzde öğretmenlerin sınıflarındaki farklı öğrenme özellikleri gösteren öğrencilerin öğrenme gereksinimlerine uygun yanıtlar vermeleri gerekmektedir. Bu bağlamda heterojen sınıflarda öğretimi, her öğrencinin öğrenme gereksinimlerini karşılayacak şekilde mümkün olduğunca bireyselleştirme öğretmenlerin en temel sorumlulukları arasında yer almaktadır. Bu bölümde farklı bireysel öğrenme özellikleri gösteren öğrencilerin birlikte eğitim almalarını amaçlayan elinizdeki bu kitabın ana temasını oluşturan kaynaştırma eğitimi hakkında giriş düzeyinde bilgilere yer verilecektir. ÖZEL EĞİTİM ve KAYNAŞTIRMA Özel eğitim Kaynaştırma terimini anlamak için özel eğitim terimini açıklamak gerekmektedir. Giriş bölümünde bireyler arası bireysel farklılıklara yapılan vurgu göz önüne alındığında bazı öğrenciler sahip oldukları engel türüne, içinde yaşadıkları çevresel ve biyolojik risk koşullarına ya da öğrenmede daha ileri performanslarına (üstün zekâ/ yetenek) bağlı olarak normal gelişim gösteren akranları gibi normal eğitim müfredatından normal koşullarda aynı düzeyde faydalanamayabilirler. Bu bağlamda özel eğitim; bilişsel, davranışsal, sosyal-duygusal, fiziksel, duyusal alanlarda yetersizlikleri ya da üstünlükleri olan öğrencilere kapsamlı, araştırma temelli değerlendirme ve öğretimin ve destek hizmetlerinin özel hazırlanmış programlar dâhilinde sunulması olarak tanımlanmaktadır (Bryant, Smith ve Bryant, 2008; Salend, 2008). 2 İlköğretimde Kaynaştırma
Prof. Dr. İbrahim H. Diken, Doç. Dr. Sema Batu Özel gereksinimli öğrenciler hakkında daha fazla bilgi için bu kitabın 3,4,5 ve 6. bölümlerine ayrıca Diken (2010). Özel Eğitim (2.baskı). Ankara: PEGEM Akademi bakabilirsiniz. Cook ve Schirmer (2003) ve Heward a (2006) göre verilecek eğitimin ve destek hizmetlerin öğrencilerin gereksinimleri ve güçlü yönleri temelinde hazırlanması ve sunulması esas iken özel eğitimin aşağıdaki temel ilkeleri yansıtması önemlidir (Akt., Salend, 2008): - Bireysel değerlendirme ve planlama: Öğrenci için belirlenecek öğretimsel amaçların ve öğretimsel uygulamalar bireysel değerlendirme temelinde olmalıdır. - Özel hazırlanmış/tasarlanmış öğretim: Öğretimsel uygulamalar (örn., müfredat, materyaller, ilgili hizmetler, destekleyici teknoloji) öğrencinin zayıf ve güçlü yönleri temelinde hazırlanmalı ve sunulmalıdır. - Uygun yoğunlukta öğretim: Öğretimsel uygulamaların belli bir zaman süresince (öğrencinin gereksinimleri temelinde yoğunlukta) sistematik olarak tasarlanmalı ve uygulanmalıdır. - Amaç-odaklı öğretim: Öğrencinin sosyal ve akademik yaşamda bağımsızlığını destekleyecek öğrenme amaçları temelinde öğretim sunulmalıdır. - Bilimsel dayanaklı öğretimsel uygulamalar: Araştırmalarla etkililiği saptanmış öğretimsel uygulamalar tercih edilmelidir. - İşbirliğine dayalı uygulamalar: Öğrenci için belirlenen amaçları gerçekleştirmede uzmanlar, öğretmenler, diğer okul personeli, aile üyeleri işbirliği içinde çalışmalıdır. - Öğrencinin performansının sürekli değerlendirilmesi: Öğrenci için belirlenen amaçlar ve öğretimsel uygulamalar öğrencinin performansı temelinde düzenli aralıklarla değerlendirilmeli ve gerektiğinde öğretimsel uygulamalar revize edilmelidir. Özel eğitimin temel ilkelerinin önemini tartışınız. Özel eğitim temel ilkeleri göz önüne alınarak sunulduğu zaman gerçekten özel eğitim adını alır. Kaynaştırmaya Giriş 3
Kaynaştırma Kaynaştırma (mainstreaming ya da inclusion) aslında bir felsefik görüş hareketi olarak adlandırılabilir. Bu görüş ya da felsefe; farklılıkları, farklılıkları ile birlikte bireyleri (Öğrencileri, aileleri, profesyonelleri) bir araya getirmeyi hedefler. Eğitimöğretim bağlamında ise güçlü ve zayıf yönleri ile birlikte ama öğrencilerin güçlü ve zayıf yönlerinin göz önüne alındığı bir bağlamda tüm öğrencilerin birlikte eğitim alabileceği anlamına gelmektedir. Güçlü ve zayıf yönlerin göz önüne alınması demek gerektiğinde öğrencilerin ve öğretmenlerin destek özel eğitim hizmetlerinden yararlanması, programda ve fiziksel ortamda uyarlamalar yapılması demektir. İlgili alan yazında (örneğin, Amerika Birleşik Devletleri nde) önceleri mainstreaming daha sonraları inclusion terimleri tarihsel süreçte kullanılırken, ülkemizde bu terimler için kaynaştırma, birlikte eğitim, bütünleştirme gibi kavramların kullanıldığı görülmektedir. Tarihsel süreç içerisinde inclusion terimi mainstreaming teriminin yerini almışken aslında bu iki terim arasında felsefesi aynı olsa da uygulama farkları bulunmaktadır. Tablo 1 e bakıldığı zaman inclusion terimi için tam kaynaştırma, mainstreaming terimi için ise kısmi kaynaştırma terimini kullabileceğimiz görülebilmektedir (Masropieri ve Scruggs, 2004; Salend, 2008). İlköğretimde Kaynaştırma hakkında daha fazla bilgi için bu Sucuoğlu, B. & Kargın,T. (2006). İlköğretimde kaynaştırma uygulamaları: Yaklaşımlar, yöntemler, teknikler. İstanbul: Morpa. kaynağa bakabilirsiniz. ETKİLİ KAYNAŞTIRMANIN İLKELERİ Salend e göre (2008) etkili kaynaştırma uygulamalarının birtakım ilkeleri bulunmaktadır. Bu ilkeler aşağıda kısaca özetlenmiştir. Tüm öğrenciler ve eşit erişim. Etkili kaynaştırma genel müfredata tüm öğrencilerin erişebildiği bir ortamdır ve öğrencilerin toplumda başarılı olmasını sağlar. Etkili kaynaştırma uygulamalarında genel müfredat öğrencilerin güçlü ve zayıf yönlerine göre bireyselleştirilerek sunulur. Etkili kaynaştırma uygulamaları yapan okullar cinsiyetleri, güçlü ve zayıf yönleri, ırkları, dini inançları, öğrenme biçimleri, dilsel özellikleri ne olursa olsun tüm öğrencilere hitap eder ve tüm öğrencilerin başarılı olabileceği eğitim-öğretim sunar. Bireysel farklılıklar, öğrencilerin güçlü ve zayıf yönleri. Etkili kaynaştırma bireysel farklılıklara duyarlıdır. Eğitimciler her öğrenciyi ayrı bir değer yapan, öğrencilerin bireysel farklılıklarını, güçlü ve zayıf yönlerini, ailesel durumlarını göz önüne almak zorundadırlar. Bu nedenle, etkili kaynaştırma uygulamaları öğrencilerin bireysel farklılıklarının göz önüne alındığı, kabul edici ve kaynaştırıcı eğitim-öğretim uygulamalarını gerektirir. 4 İlköğretimde Kaynaştırma
Prof. Dr. İbrahim H. Diken, Doç. Dr. Sema Batu Farklılaştırılmış ya da eğitim-öğretimde uyarlamalar. Etkili kaynaştırma uygulamaları öğrencilerin bireysel farklılıkları, güçlü ve zayıf yönleri temelinde eğitimöğretimde bireyselleştirmeyi, farklılaştırmayı ya da uyarlamaları gerektirir. Etkili kaynaştırma uygulamalarında eğitimciler öğrencilerin özelliklerine göre eğitim-öğretimlerini, değerlendirme sistemlerinde uyarlamalar yapan, duyarlı ve yanıt verici eğitimciler olmalıdırlar. Sınıftaki tüm öğrencilerin müfredattan yararlanmasını sağlamak ve tüm öğrencilerin başarılı olmasını desteklemek için gerekli önlemleri alırlar. Tablo 1. Mainstreaming ve Inclusion karşılaştırması* Inclusion (Tam Kaynaştırma) Tüm öğrencileri kapsar. Tüm öğrenciler genel müfredattan yararlanabilir ve genel (normal) öğretim ortamlarına dahil edilebilir. Genel müfredatın ve genel (normal) öğretim ortamlarının (akademik ve sosyal) tümünü kapsar. Kimleri kapsar? Neyi kapsar? Nerede ve Ne zaman? Genel müfredatın uygulandığı genel (normal) eğitim sınıflarında normal gelişim gösteren öğrencilerle tüm gün ya da programın süresi boyunca birlikte eğitim alınır. Nasıl? Gerektiğinde özel eğitim destek sistemleri ile birlikte genel eğitim sınıflarında işbirliğine dayalı öğretim sunmayı kapsar. Niçin? Öğrencilerin akademik, sosyalduygusal, davranışsal ve fiziksel gelişimin desteklemek, toplumun bir parçası haline getirmek amaçlanır. *Kaynak: Salend, (2008, s.7) den uyarlanmıştır. Mainstraming (Kısmi Kaynaştırma) Bazı öğrencileri kapsar. Genel müfredattan yararlanabilmeye hazır bazı öğrenciler genel müfredattan yararlanabilir ve genel (normal) öğretim ortamlarına dahil edilebilir. Genel müfredattan bazı dersleri ve genel (normal) öğretim ortamlarının (akademik ya da sosyal) bazılarını kapsar. Genel müfredatın uygulandığı normal sınıflarda normal gelişim gösteren öğrencilerle kısmi zamanlarda birlikte eğitim alınır. Gerektiğinde özel eğitim destek sistemleri ile birlikte genel eğitim sınıflarında, kaynak oda ya da özel alt sınıflarında öğretim sunmayı kapsar. Öğrencilerin akademik, sosyal-duygusal, davranışsal ve fiziksel gelişimin desteklemek, toplumun bir parçası haline getirmek amaçlanır. Kaynaştırmaya Giriş 5
Toplum ve işbirliği. Etkili kaynaştırma uygulamaları bir ekip işidir. Bu ekipte öğrenciler, eğitimciler, aileler, diğer uzmanlar ve toplumun diğer elemanları birlikte bir ekip anlayışı ile adım atmak durumundadır. EN AZ KISITLAYICI ORTAM Özel eğitimin en temel özelliklerinden biri özel eğitime gereksinimi olan öğrencilerin kendilerini en az kısıtlayan eğitsel ortamlarda eğitim-öğretim sürecine dahil edilmeleridir (Bryant, Smith ve Bryant, 2008). Özel eğitim bağlamında kaynaştırma (mainstreaming, inclusion) uygulamalarının da temeli en az kısıtlayıcı ortam (Least Restrictive Environment-LRE) kavramına dayanır. En az kısıtlayıcı ortam, özel gereksinimli öğrencilerin normal gelişim gösteren akranları ile mümkün olduğunca birlikte eğitim almalarını gerektirir. Özel gereksinimli öğrencinin özellikleri temelinde öğrencinin eğitsel gereksinimlerinin en üst düzeyde karşılanabileceği kendisini en az kısıtlayan ortama (Şekil 1) yerleştirilmesi esastır. En az kısıtlayıcı ortam, özel gereksinimli öğrencilerin genel eğitim sınıflarında normal gelişim gösteren akranları ile birlikte eğitim almalarını desteklerken, öğrencilerinin eğitsel gereksinimleri temelinde (öğrenci için daha olumlu sonuçlar doğuracaksa) özel alt sınıf, kaynak oda, ayrı özel okul uygulamalarını da içerebilmektedir (Şekil 1). En az kısıtlayıcı ortam ayrıca öğrencinin evine en yakın kurumda ya da ortamda eğitim alması anlamına gelmektedir. Gerek gelişmiş ülkelerde (Örn., ABD, İngiltere) ve gerekse ülkemizde özel gereksinimli öğrencilerin eğitim alabilecekleri farklı ortamlar bulunmaktadır. Bu ortamlar en az kısıtlayıcı olandan en fazla kısıtlayıcı olana doğru sıralanmaktadır. Şekil 1 de eğitsel ortam seçenekleri yer almaktadır. Bu seçenekler içerisinde öğrencinin özellikleri temel alınarak öğrencinin kendisini en az kısıtlayan ortama yerleştirilmesi esastır (Salend, 2008). Özel eğitime gereksinimi olan öğrencilerin en az kısıtlayıcı ortamlarda eğitim almasının önemini tartışınız. 6 İlköğretimde Kaynaştırma