- - 271 Yat l, Tafl mal ve Normal E itim Yap lan lkö retim Okulu Ö rencilerinin Davran fl-uyum Sorunlar, Okullar na liflkin Tutum, Alg lad klar Sosyal Destek ve Okul Baflar lar Aras ndaki liflkiler Leyla AK *, Melike SAYIL ** Özet Bu araflt rmada, ailesinin yan nda ve yat l olarak okuyan ilkö retim ö rencilerinin davran fl ve uyum sorunlar n n neler oldu u ile okul baflar lar n yordayan de iflkenler incelenmifltir. Araflt rmaya, Ankara n n Beypazar ilçesinde üç farkl okul türünde (yat l, tafl mal ve normal) e itim gören, 9-14 yafllar aras nda 203 (Ort. yafl = 11.24) k z ve 235 (Ort. yafl = 11.46) erkek olmak üzere toplam 438 ö renci kat lm flt r. Araflt rmada 6-18 yafl çocuk ve gençler için ö retmen bilgi formu, çocuklar ve ergenler için sosyal destek ölçe i, okula iliflkin tutum ölçe i ve kiflisel bilgi formu kullan lm flt r. Bulgular, özellikle yat l bölge okulu birinci kademe ö rencilerinin, ikinci kademe ö rencilerine göre toplam uyumlar n n düflük (S (2, 425) = 2.93, p <.05); problem davran fllar n n, içe yönelim (S (2, 425) = 4.13, p <.05), d fla yönelim (S (2, 425) = 4.03, p <.05) ve toplam problem de erlerinin (S (2, 425) = 12.42, p <.05) ise daha fazla oldu unu göstermifltir. Tafl mal e itim yapan okulda ise birinci kademe ile ikinci kademe aras nda bir fark bulunmam flt r. Okul baflar s n yordayan de iflkenlerde, s n f düzeyi (F (5, 242) = 4.61, p <.05), aile birlikteli i (beraber, ayr, boflanm fl) (F (5, 242) = 4.61, p <.05), okula iliflkin tutum (F (10, 242) = 4.64, p <.05), ebeveyn deste i (F (10, 242) = 4.64, p <.05), toplam uyum (F (14, 242) = 13.55, p <.05), içe yönelim (F (14, 242) = 13.55, p <.05), d fla yönelim (F (14, 242) = 13.55, p <.05) ve toplam problem puanlar (F (14, 242) = 13.55, p <.05) okul baflar s n yordam flt r. Sonuç olarak yat l bölge okullar ndaki ö renciler problem davran fllar, sosyal destek ve okula iliflkin tutum aç s ndan di er gruplara göre oldukça dezavantajl durumdad r. Ancak zaman içinde destekleyici koflullarda bunun üstesinden geldikleri ve okul baflar lar aç s ndan di er gruplara yetifltikleri görülmektedir. Anahtar Kelimeler lkö retim Okullar, Yat l Bölge Okullar, Tafl mal E itim, Davran fl-uyum Problemleri, Okul Baflar s. * Uzm., Ali Naili Erdem Anadolu Lisesi, Rehber ve Psikolojik Dan flman. ** Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü Ö retim Üyesi. Kuram ve Uygulamada E itim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 6 (2) May s / May 2006 271-300 2006 E itim Dan flmanl ve Araflt rmalar letiflim Hizmetleri Tic. Ltd. fiti. (EDAM)
272 Leyla AK Ali Naili Erdem Anadolu Lisesi Rehberlik Servisi 06000 Mamak /ANKARA Elektronik Posta: m_leylak@yahoo.com.tr Doç. Dr. Melike SAYIL Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü 06800 Beytepe/ANKARA Elektronik Posta: mekmel@hacettepe.edu.tr Yay n ve Di er Çal flmalar ndan Seçmeler Bayar, N., & Say l, M. (2005) Risk-taking behaviors in a non-western urban adolescent sample. Journal of Adolescence, 28 (5), 671-676. Say l, M. (2004). Çocuk çizimlerinin klinik amaçl kullan m üzerine bir de erlendirme. Türk Psikoloji Yaz lar, 14 (7), 1-13. Say l, M., Uçanok, Z. & Güre, A. (2002). Erken ergenlik döneminde duygusal gereksinimler, aileyle çat flma alanlar ve benlik kavram : Betimsel bir inceleme. Çocuk ve Gençlik Ruh Sa l Dergisi, 9 (3), 155-166. Say l, M., Güre Y lmaz, A. & Uçanok, Z. (2002). Ergenli e geçiflte bilgilendirmenin ergenin bilgi düzeyi ve benlik alg s na etkisi. Türk Psikoloji Dergisi, 17 (50), 47-58. Say l, M. (2001). Children s drawings of emotional faces. British Journal of Developmetal Psychology, 19, 493-505.
273 Yat l, Tafl mal ve Normal E itim Yap lan lkö retim Okulu Ö rencilerinin Davran fl-uyum Sorunlar, Okullar na liflkin Tutum, Alg lad klar Sosyal Destek ve Okul Baflar lar Aras ndaki liflkiler * Leyla AK, Melike SAYIL Sekiz y ll k zorunlu e itim ile birlikte yak n çevrelerinde okul bulunmayan yoksul aileler, çocuklar n n e itimleri için yat l bölge okullar n veya tafl mal e itim yapan okullar seçmektedir. Yat l bölge okulu, çeflitli sosyal ve ailevi nedenlerden ötürü, gündüzlü okullara devamda güçlüklerle karfl laflan çocuklar için ilkö retimi yat l olarak sa layan kurumlard r. Bu okullar yoksul aile çocuklar - n n yan nda, evsiz ve kimsesiz çocuklara da e itim hizmeti sunmaktad r. Tafl mal ilkö retim okulu, ikamet etti i çevrede ilkö retim okulu bulunmayan, çeflitli nedenlerle e itim ö retime kapal, birlefltirilmifl s n f uygulamas yapan ilkö retim okullar ndaki ö rencilerin, tafl ma merkezli ilkö retim okullar na günü birlik tafl narak kaliteli bir e itim ö retim görmelerini sa layan kurumlard r. Çeflitli nedenlerle ailelerinden uzakta yaflayan ve e itim gören çocuklar kendi geliflimlerini destekleyen bir aile ortam na sahip olmamakla birlikte, var olan koflullarda devlet taraf ndan korunmaya çal fl lmakta ve bu çocuklar n bir k sm bak m ve e itimleri için yetifltirme yurtlar na ya da yat l bölge okullar na al nmaktad r. Ülkemizde 299 yat l bölge okulu ve bu okullarda yaklafl k 142.788 ö renci, 280 pansiyonlu ilkö retim okulu ve bu okullarda yaklafl k 147.632 ö - * Bu çal flma Doç. Dr. Melike SAYIL dan flmanl nda Leyla (Coflkun) AK n Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde haz rlad Yat l, Tafl mal ve Normal E itim Yap lan lkö retim Okulu Ö rencilerinin Davran fl-uyum Sorunlar, Okullar na liflkin Tutum, Alg lad klar Sosyal Destek ve Okul Baflar lar Aras ndaki liflkiler isimli tezden üretilmifltir.
274 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER renci, 6337 tafl mal okul ve bu okullarda yaklafl k 698.061 ö renci (Millî E itim Bakanl, 2005) bulunmakla birlikte, yat l bölge okullar ve tafl mal e itim yapan okullardaki ö rencilerin geliflim ve psikolojik iyiliklerine yönelik araflt rmalar n say s çok k s tl d r. Bu araflt rma, söz konusu eksiklikten hareketle yat l ve tafl mal e itim yap lan okullarda ö rencilerin okul baflar s yla iliflkili faktörleri incelemeyi amaçlamaktad r. Yat l bölge okulu ö rencilerinin sorunlar n belirlemeye yönelik 403 yat l ö renci üzerinde yap lan bir çal flmada, ö rencilerin sorunlar n n daha çok gelecekle ilgili sorunlar alan nda yo unlaflt, bunun yan nda okul yaflam, baflkalar yla iliflki kurma, sa l k ve beden geliflimi, aile ve ev yaflam sorun alanlar ndaki bildirimlerin de yo un oldu u görülmektedir (Güven, 1995). Uflak ilinde normal, tafl mal ve yat l olmak üzere üç farkl türden ilkö retim okulundaki ö retmen ve ö rencilerle yap lan görüflmelere dayal karfl laflt rmal bir araflt rmada, ö retmenlerin okullar n fiziki imkânlar n yeterli bulmad klar, yat l ve tafl mal okullarda görev yapmak istemedikleri görülmüfltür. Ö rencilerde aile özlemi, isteksizlik, sinirlilik gibi ruhsal rahats zl klar en yüksek oranda yat l okul ö rencilerinde, ikinci s rada tafl mal ilkö retim okulu ö rencilerinde ve üçüncü olarak da normal ilkö retim okulu ö rencilerinde gözlenmifltir. Yat l okulda okuyan ö rencilerde gün içinde bafl a r s gibi rahats zl klar en yüksek oranda iken, bu durum en düflük oranda normal okul ö rencilerinde görülmüfltür. Ayr ca ö rencilerin çok büyük bir bölümünün normal ilkö retim okullar nda ö renim görmeyi tercih ettikleri bulunmufltur (Ar, 2000). Tafl mal ilkö retim uygulamas n n de erlendirilmesinde, tafl nan ö rencilerin e itim ö retim aç s ndan olumlu etkilendikleri, ancak tafl ma merkezi olan okullar n fiziki koflullar ve e itim araç gereçleri yönünden yetersiz durumda olduklar, ayr ca tafl nan ö rencilerin beslenme problemlerinin oldu u görülmüfltür (Altunsaray, 1996). Gerek yat l gerekse tafl mal e itimin önemli amaçlar ndan biri, yoksul ve yoksun çevrelerden gelen çocuklara destekleyici ve nitelikli bir e itim ortam sa layarak, çocuklar n karfl laflabilecekleri geliflimsel ve çevresel riskleri en aza indirmektir. Çocuklar n büyük bir bölümü için yoksulluk içinde yaflamak psikolojik ve bedensel geliflim için yüksek bir risk ortam anlam na gelmektedir. Yoksul bir çevrede kalitesiz ev ortam, yetersiz beslenme,
AK, SAYIL / Yat l, Tafl mal ve Normal E itim Yap lan lkö retim Okulu Ö rencilerinin... 275 düflük sa l k hizmetleri, yetersiz ebeveyn deste i ve kalitesiz bak m hizmetleri çocuklar n psikolojik sa l n olumsuz flekilde etkilemektedir (Devaney, Ellwood & Love, 1997). Brooks-Gunn, Klebanov ve Liaw (1995) a göre, yoksul ailelerin çocuklar yoksul olmayanlara göre birçok risk faktörüyle karfl karfl yad r. Örne in, yoksul ailelerin çocuklar n n sadece % 2 si hiçbir risk faktörüne maruz kalmazken, % 35 i 6 ve daha fazla risk faktörüne maruz kalmakta; yoksul olmayan ailelerde ise % 19 u hiçbir risk faktörüne maruz kalmazken, sadece % 5 i 6 ve daha fazla risk faktörüne maruz kalmaktad r. Çocuklar n karfl laflt klar risk faktörleri düflük do um a rl kl do ma, düflük sa l k hizmetleri, iflsizlik, anne ve baban n e itimli olmamas, yüksek depresyon, yüksek düzeyde stresli yaflam olaylar, düflük sosyal destek, erinlik ça nda yasa d fl davran fllara kar flma ve baban n yoklu u gibi faktörlerdir. Yoksulluk, çocuklar n psikososyal geliflimleri için bir risk oldu u kadar, akademik baflar ve okul baflar lar için de bir risktir (Dubow & Ippolito, 1994). Yaflam n ilk dört y l nda yoksulluk içinde yaflayan çocuklar n befl yafl ndaki zekâ testi puanlar, yoksul olmayan çocuklar n puanlar ndan daha düflüktür (Duncan, Brooks-Gunn & Klebanov, 1994). Yoksul ailelerde stresli yaflam olaylar n n matematik ve okuma baflar s üzerindeki etkisi incelendi inde, yoksul aile çocuklar n n karfl laflt klar olumsuz yaflam olaylar n n okuma ve matematik baflar s n olumsuz yönde etkiledi i bulunmufltur (Pungello, Kupersmidt, Burchinal & Patterson, 1996). Ö rencilerin akademik baflar s, yoksullu un yan s ra onlar n sosyal ve duygusal davran fllar yla da iliflki göstermektedir. Örne in, olumlu sosyal davran fllar sergileyen, sosyal yönden amaçlar olan (Wentzel, 1996; 1999; aktaran: Gumora & Arsenio, 2002) ya da yetiflkinlerle (aileler, ö retmen) olumlu iliflkiler kuran ö rencilerin akademik yönden daha baflar l olduklar görülmektedir (Birch & Ladd, 1997 ve Pianta, 1999 dan aktaran: Gumora & Arsenio, 2002). Çocuklar n davran fl ve uyum problemleri üzerine yap lan boylamsal çal flmalar incelendi inde, erken çocukluk döneminde sevgi, bak m ve iletiflim eksikli inin çocukluk ve ergenlik döneminde d fla yönelim problemlerine (sald rganl k, dikkat eksikli i hiperaktivite bozuklu u gibi) yol açt bulunmufltur (Mesman & Koot, 2000; Olson, Bates, Sandy & Lanthier, 2000). Hakbilen (1984) ilkokul üçüncü s n f çocuklar n n okul baflar lar ile davran fl bozukluklar aras n-
276 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER daki iliflkiyi incelemifl, davran fl bozuklu u artt kça okul baflar s n n düfltü ünü bulmufltur. Davran fl bozuklu u gösterenlerin % 25,40 baflar l, % 74,54 ü az baflar l iken, davran fl bozuklu u göstermeyenlerin % 99 u baflar l, % 1 i ise az baflar l bulunmufltur. Davran fl bozuklu u gösterenlerde s n f geçme not ortalamas 5 üzerinden 3,13 iken, davran fl bozuklu u göstermeyenlerde 4,86 d r. Ayn zamanda alt sosyoekonomik düzeyden gelenlerin not ortalamas, üst ve orta gruptan gelenlere oranla düflük bulunmufltur. Achenbach taraf ndan gelifltirilen ve Erol taraf ndan Türkçe ye uyarlamas yap lan Ö retmen Bilgi Formu yla çocuk ve gençlerde kapsaml bir ruh sa l taramas gerçeklefltirilmifltir. Bu çal flmada, 5-18 yafl grubundan 2340 ö renci (1251 erkek, 1089 k z), ö retmenleri taraf ndan de erlendirilmifltir. Bu de erlendirmelerde ö rencilerin toplam uyum (okul baflar s, s k çal flma, uygun davran fllar ve mutluluk), içe yönelim (sosyal içe dönüklük, somatik yak nmalar, anksiyete/depresyon), d fla yönelim (suça yönelik davran fllar, sald rgan davran fllar) ve toplam problem (içe yönelim, d fla yönelim puanlar na ek olarak sosyal sorunlar, düflünce sorunlar, dikkat sorunlar ) puanlar elde edilmifltir. Ö renciler 5-11 yafl grubunda 1431 ve 12-18 yafl grubunda 909 ö renci olmak üzere iki grup hâlinde ele al nm flt r. Bunlardan 999 u il merkezinde, 682 si ilçede ve 659 u ise köyde yaflamaktad r. K zlar n toplam uyum puanlar n n erkeklerden daha yüksek oldu u ve büyük yafl grubundaki k zlar n küçük yafl grubundaki k zlara göre daha uyumlu oldu u görülürken; erkeklerde ise yafla ba l bir de iflim bulunmam flt r. Ayn zamanda toplam uyum puan n n il ve ilçelerde yaflayan çocuklarda köyde yaflayanlara göre daha yüksek oldu u, erkek çocuklar n k zlardan daha problemli oldu- u, k zlar n içe yönelim, erkeklerin ise d fla yönelim problem davran fllar n n yüksek oldu u görülmektedir. Yafla ba l de iflmelerde ise 5-11 yafl grubu çocuklar, 12-18 yafl grubu çocuklara oranla daha fazla problem davran fl göstermektedir. Toplam problemin ilçe ve köylere göre ilde yaflayan çocuklarda daha yüksek oldu u, d fla yönelim problemlerinde yerleflim yerine göre bir farkl l k gözlenmedi i, içe yönelim problemlerinin ise il ve ilçede köydekilere göre daha yüksek oldu u saptanm flt r (Erol & fiimflek, 1998). Davran fl problemleri cinsiyetler aras nda da farkl l klar göstermekle birlikte, en önemli farkl l klardan biri erkeklerin k zlardan daha fazla sald rgan davran fl sergilemesidir. Bongers, Koot, Van Der En-
AK, SAYIL / Yat l, Tafl mal ve Normal E itim Yap lan lkö retim Okulu Ö rencilerinin... 277 de ve Verhulst (2003) ün 4-18 yafllar nda 2076 çocuk üzerinde yapt klar araflt rmada, düflünce problemleri d fl nda kayg /depresyon, somatik yak nmalar, içe yönelim, sald rgan davran fllar, suça yönelik davran fllar ile bunlara ek olarak dikkat problemleri ve sosyal problem puanlar n n yafllara göre inifller ve yükselifller gösterdi i bulunmufltur. çe yönelim, sosyal problemler ve düflünce problemlerinin d fl ndaki di er problemlerde erkekler ve k zlar aras nda farkl l klar görülürken, bu üç problem davran flta cinsiyetler aras nda fark görülmemifltir. Çocukluk döneminde içe yönelim problemlerinde k zlar ve erkekler aras nda bir farkl l k yok iken, yafl ilerledikçe k zlarda içe yönelim problem davran fllar erkeklerden daha fazla görülmekte ve ergenlik döneminde en üst düzeye ç kmaktad r. D fla yönelim problemleri ise içe yönelimin tersine yafl n ilerlemesiyle azalmakta, ancak erkeklerde k zlara k yasla daha fazla d fla yönelim problem davran fllar görülmektedir. Problem davran fllar, çocukluk döneminde daha fazla görülürken yafl n ilerlemesiyle azalmakta ve ergenlik döneminde iki cinsiyet aras nda benzerlikler göstermektedir. Leadbeater, Kuperminc, Blatt ve Hertzog (1999) 11-14 yafllar aras nda de iflen 460 ö rencinin (yar s k z) cinsiyet farkl l klar na göre içe yönelim ve d fla yönelim problem davran fllar n incelemifl; k zlar n kifliler aras iliflkilerde, stresli yaflam olaylar yla bafla ç kmada, aile ve akran deste ini almada ve sosyal yeterlikte erkeklerden daha iyi oldu u, erkeklerin ise sald rganl k gibi d fla yönelim problemlerinin daha fazla oldu u görülmüfltür. Aile içi stres, erkeklerde düflük okul baflar s ve k zlarda davran fl bozuklu u ile iliflkili bulunmufltur (Mesman & Koot, 2000). Yoksulluk ve sosyal duygusal davran fl sorunlar gibi akademik baflar y olumsuz yönde etkileyen de iflkenlerin etkilerini zay flatan önemli etkenlerden biri de bilindi i gibi sosyal destektir. Ailelerinden uzakta e itim alan 7-14 yafl grubundaki çocuklar n, bulunduklar ortama uyum sa lamalar nda ve akademik yönden baflar l olmalar nda çevrelerindeki sosyal destek kaynaklar n n önemli bir etkisi vard r. Harter (1985) sosyal destek kaynaklar n ebeveyn, ö retmen, yak n arkadafl ve s n f arkadafl olarak dört gruba ay rm flt r. Yoksulluk içinde yaflayan ilkö retim ça ndaki çocuklar üzerinde yap lan araflt rmada, sosyal deste in çocu un yaflam ndaki birçok alanda etkili oldu- u, özellikle okul baflar s n ve okula uyumunu artt rd görülmüfltür. Ekonomik aç dan dezavantajl çocuklarda sosyal deste in, öz sayg -
278 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER n n geliflmesinde, okul baflar s n n artmas nda ve çeflitli grup aktivitelerine kat l mda çok önemli bir rolü bulunmaktad r (Guest & Biasini, 2001). Ailenin de erleri, ö retmen, okulun atmosferi ve destekleyici sosyal çevre ö rencinin motivasyonunu ve akademik yeterli ini belirleyici rol oynamaktad r (Marchand, Paulson & Rothlisberg, 2001). Akran iliflkilerinden sa lanan sosyal deste in de ö rencilerin akademik baflar lar yla iliflkili oldu u bulunmufltur. Bu yafllarda akran iliflkilerinin niteli i, okula uyumu ve okul baflar s n güçlü bir flekilde yordamaktad r (Wentzel, 1991). lkö retim ö rencilerinde sosyal deste in akademik baflar y olumlu yönde etkiledi i bulunmufltur (Levitt, Guacci-Franco & Levitt, 1994). Y ld r m ve Ergene (2003) lise son s n f ö rencilerinde sosyal destek alt ölçeklerinden ö retmen ve aile deste inin akademik baflar y anlaml ölçüde yordad n, ancak arkadafl deste inin yordamad n bulmufllard r. Boylamsal çal flmalar, evde ve okulda yeterli iletiflim deste i gören okul öncesi çocuklar n, ilkö retim y llar ndaki sosyal ve akademik performanslar ile kifliler aras iliflkilerinin (akran, ö retmen) daha iyi oldu unu, ergenlik döneminde de bu kazan mlar n sürdü ünü göstermifltir (Morrison, Rimm-Kauffman & Pianta, 2002). Destekleyici aile tutumlar n n yüksek, sert aile tutumlar n n düflük düzeyde oldu u bir ortamda yetiflen çocuklar n, ilkokula bafllad klar nda ve 6. s n fa gittiklerinde iyi uyum gösterdikleri, destekleyici aile tutumunda k z ve erkek çocuklar n 6. s n fta daha iyi akademik performans gösterdikleri görülmektedir (Pettit, Bates & Dodge, 1997). Sosyal ba lamsal bak fl aç s ndan di er önemli bir sosyalleflme ortam olan okulun özellikleri de ö rencilerin gelifliminde önemli paya sahiptir. Okulun ve s n f n mevcudu, düzenlenen faaliyetler, ö rencilerin sa l k durumu, akademik çal flmalar, s n f yönetimi, disiplin, ö renci kat l mlar ve sorumluluklar ile örgütün organizasyonunun ö rencilerin gelifliminde rol oynad bilinmektedir (Rutter, 1983). Ailelerin, ö retmenlerin ve akranlar n destekleyici iliflkileri ö rencilerin baflar lar n artt rmakta, okul ortam n güvenli ve destekleyici olarak alg layan çocuklar n okul baflar s daha yüksek olmaktad r (Wentzel, 1997). Bir y l süreli boylamsal bir araflt rmada, 11-14 yafllar nda, içe yönelim ve d fla yönelim problem davran fllar n düflük düzeyde olmas n n pozitif okul ortam yla iliflkili oldu u bulunmufltur. Okulun atmosferini olumlu alg layan çocuklarda düflük düzeyde davran fl problemleri görülmüfltür (Kuperminc, Leadbeater & Blatt, 2001).
AK, SAYIL / Yat l, Tafl mal ve Normal E itim Yap lan lkö retim Okulu Ö rencilerinin... 279 Planlanan araflt rma çerçevesinde yukar da, ilkö retim ö rencilerinin okul baflar lar nda rol oynayan yoksulluk, okul ortam ve alg lanan sosyal destek gibi sosyal ba lamsal de iflkenler ile ö rencinin sosyal duygusal davran fl sorunlar ve uyumu gibi kiflisel de iflkenlerle ilgili literatür özetlenmifltir. Özetle, okulun atmosferi, soysal duygusal uyum, okula yönelik tutumlar ve ö rencinin alg lad sosyal destek okul baflar s yla iliflkilidir. Bu araflt rmada sosyoekonomik özellikleri aç s ndan oldukça benzer özellikler gösteren ancak yat l, tafl mal ve ailelerinin yan nda yaflay p kendi mahallelerindeki okula giden ö rencilerin okul baflar lar, alg lad klar sosyal destek, davran fl-uyum sorunlar ile okula yönelik tutumlar aras ndaki iliflkiler incelenecektir. Bu genel amaç do rultusunda araflt rmada flu sorulara yan t aranm flt r: 1. lkö retim ö rencilerinin davran fl-uyum sorunlar okul türü (yat l, tafl mal, normal), cinsiyet ve kademe (birinci ve ikinci) düzeyine göre de iflmekte midir? 2. lkö retim ikinci kademe ö rencilerinin okul baflar lar n demografik de iflkenler (s n f, aile birlikteli i, annenin e itimi, baban n e itimi, ev ortam ), okula iliflkin tutum, alg lanan sosyal destek (ebeveyn, s n f arkadafl, ö retmen ve yak n arkadafl deste i) ile davran fl-uyum sorunlar (toplam uyum, içe yönelim, d fla yönelim ve toplam problem puanlar ) ne ölçüde yordamaktad r? Yöntem Model Bu araflt rma, de iflkenler aras ndaki iliflkileri incelemeye yönelik niceliksel ve korelasyonel bir çal flmad r. Veri toplama arac olarak kendini bildirim (self-report) türü ve ö retmen bildirimine dayal ölçekler kullan lm flt r. Elde edilen veri regresyon ve varyans analizi gibi istatistiksel teknikler kullan larak analiz edilmifltir. Evren ve Örneklem Bu araflt rman n evrenini Ankara ili s n rlar içindeki yat l bölge okullar, tafl mal e itim yap lan okullar ve ilçe ilkö retim okullar - n n ö rencileri oluflturmaktad r. Araflt rmaya 203 ü k z ve 235 i erkek olmak üzere toplam 438 ö renci kat lm flt r. Tablo 1 de görüldü ü gibi, ö rencilerin 83 ü yat l, 175 i tafl mal ve 180 i normal il-
280 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER kö retim okulunda okumaktad r. Araflt rmaya, yat l bölge okulunda yat l olarak okuyan tüm ö renciler, tafl mal ve normal semt okullar nda ise farkl s n flardan random olarak seçilen ö renciler kat lm flt r. Üç farkl okuldaki ö rencilerin anne ve babalar n n meslekleri, gelirleri ve ev özellikleri birbirine oldukça benzerdir. Tablo 1 Okul Türü, Kademe ve Cinsiyete Göre Kat l mc Say lar, Ortalama ve Standart Sapmalar Yat l Tafl mal Normal Cinsiyet I.Kademe II.Kademe I.Kademe II.Kademe I.Kademe II.Kademe 7 19 44 43 45 45 K zlar 10.17 (.226) 12.66 (.569) 10.05 (.494) 12.56 (.571) 9.65 (.508) 12.37 (.543) 10 47 44 44 45 45 Erkekler 10.37 (.616) 13.16 (.842) 10.06 (.507) 12.81 (.663) 9.91 (.572) 12.45 (.59) 17 66 88 87 90 90 Toplam 10.3 (.698) 13.02 (.871) 10.06 (.513) 12.69 (.637) 9.78 (.555) 12.41 (.570) Veri Toplama Araçlar 6-18 Yafl Çocuk ve Gençler için Ö retmen Bilgi Formu (TRF): Achenbach ve Edelbrock (1986) taraf ndan, 6-18 yafl grubu ö rencilerin okula uyumunu ve sorun davran fllar n ö retmenlerden elde edilen bilgiler do rultusunda standart bir biçimde de erlendirmek amac yla gelifltirilmifltir (aktaran Erol & fiimflek, 1998). Ölçek, uyum puan ve problem davran fllar olmak üzere iki bölümden oluflmaktad r. Uyum puan ile ilgili ilk bölüm okul baflar s, s k çal flma, uygun davran fllar ve mutluluk alt testlerinden oluflmakta ve bunlardan toplam uyum puan elde edilmektedir. Problem davran fllar ile ilgili ikinci bölüm ise 112 problem maddeyi içermekte ve sorun davran fllar son 6 ayda görülme s kl k derecesine göre 0, 1 ve 2 olarak derecelendirilmektedir. Burada içe yönelim sosyal içe dönüklük, somatik yak nmalar, anksiyete/depresyon ve d fla yönelim suça yönelik davran fllar, sald rgan davran fllar gibi iki ayr davran fl belirti puan elde edilmektedir. ayr ca sosyal sorunlar, düflünce sorunlar ve dikkat sorunlar alt ölçekleri de ölçekte yer almaktad r. Tüm alt ölçeklerin toplam ndan toplam problem puan elde edilmektedir. Ölçe in 2001 formu Erol taraf ndan Türkçe ye çevrilmifl ve Coflkun (2004) taraf ndan güvenirlik çal flmas yap lm flt r. Güvenirlik kat say lar toplam uyum için.66, içe yönelim için.76, d fla yönelim için.86 ve toplam problem için.76 olarak bulunmufltur.
AK, SAYIL / Yat l, Tafl mal ve Normal E itim Yap lan lkö retim Okulu Ö rencilerinin... 281 Çocuklar ve Ergenler çin Sosyal Destek Ölçe i: Araflt rmada çocuk ve ergenlerin alg lad klar sosyal deste i belirlemek amac yla Harter (1985) taraf ndan gelifltirilen ve lkin (1994) taraf ndan Türkçe ye uyarlamas yap lan Çocuklar ve Ergenler çin Sosyal Destek Ölçe i kullan lm flt r. Ölçekte 4 farkl sosyal destek kayna- yer almaktad r. Bunlar (i) ebeveyn, (ii) s n f arkadafllar, (iii) ö retmen ve (iv) yak n arkadafllard r. Ölçekte 24 madde yer almaktad r. Her madde bir olumlu, bir olumsuz olmak üzere iki ifadeden oluflmaktad r. Örne in: Baz çocuklar e lenceli fleyleri birçok kifliyle birlikte yapmay sever; oysa di er çocuklar e lenceli fleyleri az say da kifliyle birlikte yapmay sever. Kat l mc dan, önce bu iki ifadeden hangisinin kendine en uygun oldu unu, bu karar verdikten sonra da seçti i bu ifadenin kendisine az m yoksa çok mu uygun oldu unu belirtmesi istenir. E er kat l mc verilen maddelerdeki olumlu ifadeyi seçmifl ve kendisine çok uygun oldu unu söylemiflse 4 puan al r, az uygun oldu unu söylemiflse 3 puan al r. Di er taraftan olumsuz ifadeyi seçmifl ve az uygun oldu unu söylemiflse 2 puan al r, çok uygun oldu unu söylemiflse 1 puan al r. Ölçekten al nabilecek puan 24 ile 96 aras nda de iflmektedir. Ölçe in Cronbach Alfa iç tutarl k kat say lar iki alt örneklemde, ebeveyn alt ölçe i için.82 ve.78, s n f arkadafllar alt ölçe i için.79 ve.74, ö retmen alt ölçe i için.81 ve.82, yak n arkadafl alt ölçe i için ise.72 ve.74 aras nda de iflmifltir. Ölçe in test-tekrar test güvenirli i 90 kiflilik bir gruba on befl gün arayla iki kez uygulama yap larak hesaplanm flt r. Güvenirlik kat say lar, ebeveyn alt ölçe i için.77, s n f arkadafl alt ölçe i için.82, ö retmen alt ölçe i için.67 ve yak n arkadafl alt ölçe i için de.78 dir ( lkin, 1994). Coflkun un (2004) araflt rmas nda ölçe- in Cronbach Alfa iç tutarl k kat say lar, ebeveyn alt ölçe i için.73, s n f arkadafl alt ölçe i için.67, ö retmen alt ölçe i için.72 ve yak n arkadafl alt ölçe i için.76 olarak bulunmufltur. Okul Tutum Ölçe i: Okul Tutum Ölçe i, ö rencilerin okulu nas l alg lad klar hakk nda bilgi edinmek amac yla, Gürel (1986) taraf ndan gelifltirilen Okula liflkin Tutum Ölçe i (Lise ve Üniversite Formu) temel al narak ilkö retim ö rencileri (11-15 yafl) için yeni bir form fleklinde Coflkun (2004) taraf ndan gelifltirilmifltir. Öncelikle, Gürel in ölçe inde yer alan maddeler incelenmifl ve bunlar ilkö retim ö rencilerine yönelik olarak yeniden düzenlenmifltir. Olas 30 maddelik bir havuz oluflturulduktan sonra alanda uzman kifli-
282 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER lerin görüflleri al narak bu maddeler aras ndan 18 madde seçilerek 120 dene e uygulanm flt r. Ölçekte her madde, (1) Hiç Uygun De- il, (2) Biraz Uygun ve (3) Tamamen Uygun olarak 3 dereceli bir ölçek üzerinden de erlendirilmektedir. Ölçekte yer alan maddelerin bir yar s olumlu, di er yar s ise olumsuz ifadelerdir. lk aflamada 18 maddelik ölçe in toplam madde test korelasyonlar hesaplanm fl ve bu korelasyon de erlerinin.23 ile.67 aras nda de iflti i görülmüfltür. Ayr ca ölçek bir hafta ara ile 51 ö renciye uygulanm fl ve Pearson Momentler Çarp m Korelasyon kat say s yla güvenirli i.65 ve Cronbach Alfa iç tutarl k kat say s. 73 olarak bulunmufltur. Madde test korelasyonu en yüksek olan 5 olumlu ve 5 olumsuz madde al narak 10 maddelik bir ölçek haz rlanm flt r. Ölçek ikinci kademede okuyan 243 ö renciye uygulanm fl olup, ölçe in Cronbach Alfa iç tutarl k kat say s.74 olarak bulunmufltur. Kiflisel Bilgi Formu: Deneklerin aile yap lar (kardefli olup olmad, anne babas n n beraber, ayr ya da boflanm fl olma durumu, ebeveynlerin meslekleri ve e itimleri vb.) ve ev durumlar (evin kaç odas oldu u, ne ile s nd, kendisine ait bir oda olup olmad ) hakk nda bilgi toplamak amac yla gelifltirilmifl bir bilgi formu kullan lm flt r. Okul Baflar s : Okul baflar lar hakk nda bilgi edinmek amac yla, 2002-2003 ö retim y l y l sonu karne not ortalamalar al nm flt r. Bu ortalamalar 5 lik not sistemine göre hesaplanm flt r. fllemler Uygulamalara bafllanmadan önce ö retmenlere ölçek hakk nda ayr nt l bilgi verilerek her ö retmene ö renci say s kadar ölçek zarf içinde da t lm fl ve en fazla iki hafta içinde ölçekler toplanm flt r. Ö rencilerle yap lan uygulamalar ise gruplar hâlinde uygun bir salonda yap lm fl ve ö rencilere kiflisel bilgi formu, Okula liflkin Tutum Ölçe i ile Alg lanan Sosyal Destek Ölçe ini yan tlamalar için yeterli süre verilmifltir. Bulgular Araflt rmada 6-18 yafl çocuk ve gençler için ö retmen bilgi formu, alg lanan sosyal destek ölçe i ve kiflisel bilgi formu hem birinci hem de ikinci kademe ö rencilerine, okula iliflkin tutum ölçe i ise sadece ikinci kademe ö rencilerine uyguland için analizlerin planlan-
AK, SAYIL / Yat l, Tafl mal ve Normal E itim Yap lan lkö retim Okulu Ö rencilerinin... 283 mas nda bu durum dikkate al nm flt r. Araflt rman n birinci sorusuna yan t aramak amac yla birinci ve ikinci kademe ö rencilerinin toplam uyum, içe yönelim, d fla yönelim ve toplam problem puanlar na 3 (Okul türü: Yat l, tafl mal, normal) x 2 (Cinsiyet) x 2 (Kademe: Birinci ve ikinci) faktörlü MANCOVA uygulanm flt r. Yat l bölge okulunda okuyan çocuklar yaflça daha büyük ve yafl n tüm ba ml de iflkenlerle korelasyonu anlaml (p <.05) bulundu u için yafl, analizlere kovaryans de iflkeni olarak al nm flt r. Birinci ve ikinci kademe ö rencilerinin ö retmen bilgi formundan elde ettikleri ham puanlar n da l - m Tablo 2 de sunulmufltur. Tablo 2 Okul Türü, Cinsiyet ve Kademe De iflkenlerine Göre Toplam Uyum, çe Yönelim, D fla Yönelim ve Toplam Problem Puanlar n n Düzeltilmifl Ortalama ve Standart Kayma De erleri OKUL I. Kademe II. Kademe K z Erkek Genel Ort. TÜRÜ Ort. (S) Ort. (S) Ort. (S) Ort. (S) Toplam YATILI 15.73 (4.70) 19.30 (4.61) 18.58 (4.64) 16.45 (4.60) 17.51 (4.68) Uyum TAfiIMALI 19.00 (4.42) 20.46 (5.54) 20.26 (4.88) 19.19 (5.08) 19.73 (5.00) NORMAL 20.13 (3.95) 20.09 (4.33) 20.96 (4.14) 19.26 (4.03) 20.11 (4.17) GENEL ORT. 18.29 (4.41) 19.95 (4.90) 19.93 (4.56) 18.30 (4.66) çe YATILI 13.89 (12.47) 6.72 (6.80) 10.51 (8.36) 10.09 (8.29) 10.30 (8.27) Yönelim TAfiIMALI 8.66 (7.24) 6.80 (7.03) 8.52 (7.46) 6.94 (6.95) 7.73 (7.22) NORMAL 9.97 (4.47) 5.28 (5.36) 7.83 (4.58) 7.41 (5.26) 7.62 (4.92) GENEL ORT. 10.84 (6.92) 6.26 (6.45) 8.96 (6.53) 8.15 (6.80) D fla YATILI 11.08 (8.09) 3.75 (7.31) 6.46 (7.89) 8.38 (7.47) 7.42 (7.61) Yönelim TAfiIMALI 5.21 (5.81) 4.58 (8.06) 3.99 (6.05) 5.81 (7.89) 4.90 (7.08) NORMAL 4.84 (5.54) 2.10 (4.55) 2.33 (3.56) 4.62 (5.96) 3.47 (5.05) GENEL ORT. 7.05 (6.19) 3.48 (6.84) 4.26 (5.53) 6.27 (7.17) Toplam YATILI 54.74 (31.62) 18.90 (21.99) 32.71 (27.03) 40.94 (24.88) 36.82 (25.57) Problem TAfiIMALI 25.33 (21.54) 21.15 (25.14) 22.03 (23.05) 24.45 (24.55) 23.24 (23.79) NORMAL 26.67 (11.93) 13.85 (13.77) 17.24 (9.66) 23.28 (14.64) 20.26 (12.85) GENEL ORT. 35.58 (20.90) 17.97 (21.06) 23.99 (19.47) 29.56 (21.92) DE fikenler Okul türü (F 12, 840 = 5.131; p <.05, Eta 2 =.068), kademe ( F 6, 420 = 6.337; p <.05, Eta 2 =.083) ve cinsiyet (F 6, 420 = 4.910; p <.05, Eta 2 =.066) de iflkenlerinin temel etkilerinin istatistiksel olarak anlaml oldu u görülmektedir. Okul türü ve kademe de iflkenleri aras ndaki ortak etki de anlaml d r (F 12, 840 = 5,873; p <.05, Eta 2 =.077). Ancak okul türü x cinsiyet, s n f x cinsiyet ve okul türü x s n f x cinsiyet ortak etkileri anlaml bulunmam flt r. Analize kovaryans de iflkeni olarak kat lan yafl n temel etkisi ise anlaml d r (F 6, 420 = 14.779; p <.05, Eta 2 =.174). MANCOVA da gözlenen anlaml etkilerin hangi ba ml de iflkenlerden (toplam uyum puan, içe yönelim, d fla yönelim ve toplam
284 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER problem puanlar ) kaynakland n incelemek üzere yap lan ileri ANOVA analizlerine göre, cinsiyetin temel etkisi, toplam uyum puan (F 1, 425 = 9.387; p <.05, Eta 2 =.022), d fla yönelim (F 1, 425 = 7.524; p <.05, Eta 2 =.017) ve toplam problem puanlar (F 1, 425 = 6.105; p <.05, Eta 2 =.014) üzerinde gözlenmektedir. Bu sonuçlara göre, k zlar n toplam uyum puan ortalamalar erkeklere k yasla daha yüksektir. D fla yönelim ve toplam problem puanlar aç s ndan bak ld nda ise erkeklerin puanlar n n k zlara göre daha yüksek oldu u görülmektedir (Bkz. Tablo 2). Okul türü temel etkisinin toplam uyum (F 2, 425 = 6.478; p <.05, Eta 2 =.030), içe yönelim (F 2, 425 = 3.705; p <.05, Eta 2 =.017), d fla yönelim (F 2, 425 = 8.117; p <.05, Eta 2 =.037) ve toplam problem (F 2, 425 = 14.547; p <.05, Eta 2 =.064) puanlar üzerinde; yine kademe de iflkeninin toplam uyum puan (F 1, 425 = 4.613; p <.05, Eta 2 =.011), içe yönelim (F 1, 425 = 17.579; p <.05, Eta 2 =.040), d fla yönelim (F 1, 425 = 11.232; p <.05, Eta 2 =.026) ve toplam problem (F 1, 425 = 28.952; p <.05, Eta 2 =.064) puanlar üzerindeki temel etkilerinin anlaml oldu u gözlenmektedir. Ancak ayn de iflkenler üzerinde okul türü x kademe etkileflimi de anlaml oldu u için, ileri karfl laflt rmalar bu etkileflim üzerinden yap lm flt r. Okul türü ve kademenin ortak etkisi toplam uyum (F (2, 425) = 3.453; p <.05, Eta 2 =.016), içe yönelim (F 2, 425 ) = 4.233; p <.05, Eta 2 =.020), d fla yönelim (F 2, 425 = 5.818; p <.05, Eta 2 =.027) ve toplam problem (F 2, 425 = 13.552; p <.05, Eta 2 =.060) puanlar üzerinde gözlenmektedir. Bu etkiler fiekil 1 de yer alan dört grafikle gösterilmifltir. Okul türü ve kademe düzeyinde gözlenen etkilerin kayna n belirlemek amac yla Scheffe Testi yap lm flt r. Toplam uyum puan aç s ndan bak ld nda, yat l bölge okulunun ikinci kademesindeki ö rencilerin toplam uyum puan n n, birinci kademe ö rencilerinkinden daha yüksek oldu u görülürken (S 2, 425 = 2.93, p <.05), tafl - mal ve normal e itim yap lan okullarda birinci ve ikinci kademe ö rencilerinin toplam uyum puanlar aras nda anlaml bir fark elde edilmemifltir (bk. fiekil 1a). çe yönelim puan nda, yat l bölge okulu (S 2, 425 = 4.13, p <.05) ve normal semt okulunun (S 2, 425 = 2.21, p <.05) birinci kademesindeki ö rencilerin içe yönelim puanlar n n, ikinci kademe ö rencilerinkinden daha yüksek oldu u görülürken tafl mal e itim yapan okulun birinci ve ikinci kademe ö rencilerinin içe yönelim puanlar aras nda anlaml bir fark elde edilmemifltir
AK, SAYIL / Yat l, Tafl mal ve Normal E itim Yap lan lkö retim Okulu Ö rencilerinin... 285 fiekil 1. Toplam Uyum, çe Yönelim, D fla Yönelim ve Toplam Problem Puanlar na liflkin Grafikler (Bkz. fiekil 1b). D fla yönelim puan nda, yat l bölge okulu (S 2, 425 = 4.03, p <.05) ve normal semt okulunun (S 2, 425 = 2.16, p <.05) birinci kademesindeki ö rencilerin d fla yönelim puanlar n n, ikinci kademe ö rencilerininkinden daha yüksek oldu u görülürken tafl mal e itim yapan okulun birinci ve ikinci kademe ö rencilerinin d fla yönelim puanlar aras nda anlaml bir fark elde edilmemifltir (Bkz. fiekil 1c). Toplam problem puan nda, yat l bölge okulu (S 2, 425 = 12.42, p <.05) ve normal semt okulunun birinci kademesindeki ö rencilerin toplam problem puanlar n n, ikinci kademe ö rencilerininkinden daha yüksek oldu u görülürken (S 2, 425 = 6.64, p <.05) tafl mal e itim yapan okulun birinci ve ikinci kademe ö rencilerinin toplam problem puanlar aras nda anlaml bir fark elde edilmemifltir (Bkz. fiekil 1d). Etkileflime di er yönden bak ld nda, birinci kademede normal semt okulu ve tafl mal e itim yapan okulun toplam uyum puanlar, yat l bölge okulunun puan ndan daha yüksek (S 2, 425 = 2.94, p <.05) iken ikinci kademede üç okul türü aras nda anlaml bir farkl l k elde edilmemifltir. çe yönelim puanlar aç s ndan, birinci kademede yat l bölge okulunun puan tafl mal e itim yapan okuldan (S 2, 425 = 4.14, p <.05) daha yüksek iken ikinci kademede üç okul türü aras nda anlaml bir farkl l k elde edilmemifltir. D fla yönelim ve toplam problem puanlar aç s ndan da birinci kade-
286 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER mede yat l bölge okulunun d fla yönelim ve toplam problem puanlar tafl mal ve normal semt okulunun puanlar ndan daha yüksek iken (S d fla yön. 2, 425 = 4.04, p <.05, S toplam prob. 2, 425 = 12.42, p <.05) ikinci kademede her iki puan türünde de tafl mal e itim yapan okulun puanlar normal semt okulunun puanlar ndan daha yüksektir (S d fla yön. 2, 425 = 2.32, p <.05; S toplam prob. 2, 425 = 7.12, p <.05). Araflt rman n ikinci sorusuna yan t aramak amac yla okul baflar puanlar n n yordanmas na iliflkin olarak yap lan Hiyerarflik Regresyon Analizi sonuçlar Tablo 3 te özetlenmifltir. Yorday c de iflkenler olarak demografik de iflkenler [s n f, aile birlikteli i, annenin e itimi, baban n e itimi, ev ortam (oda say s + kendine ait oda + s nma durumu)], Sosyal Destek Alt Ölçekleri (ebeveyn, s n f arkadafl, ö retmen ve yak n arkadafl deste i), Okula liflkin Tutum ve 6-18 Yafl Çocuk ve Gençler çin Ö retmen Bilgi Formu Alt Ölçekleri (toplam uyum puan, içe yönelim puan, d fla yönelim puan, toplam problem puan ) al nm flt r. Tablo 3 Akademik Baflar Puanlar n n Yordanmas na liflkin Hiyerarflik Regresyon Analizi Tablosu Yorday c R R 2 Uyarlanm fl Standart Beta t De iflken R 2 Hata 1 (SAB T).298.089.069.8338 SINIF -.255* -4.078 A LE B RL KTEL +.140* +2.184 ANNE E T M.034.490 BABA E T M.060.862 EV ORTAMI -.007 -.102 2 (SAB T).408.167.131.8059 OKULA L fik N TUTUM.154* 2.399 EBEVEYN DESTE.194* 2.714 SINIF ARKADAfiI.064.791 Ö RETMEN.080 1.069 YAKIN ARKADAfi -.120-1.383 3 (SAB T).674.454.421.6579 TOPLAM UYUM.495* 8.605 ÇE YÖNEL M.274* 2.719 DIfiA YÖNEL M.309* 2.245 TOPLAM PROBLEM -.435* -2.278 Analiz Aflamas Okul baflar puanlar n n yordanmas na iliflkin olarak yap lan Hiyerarflik Regresyon Analizinde okul türleri aras nda anlaml bir fark elde edilmedi inden, okul türüne göre ayr lmaks z n tüm ö renciler analize dâhil edilmifl ve sonuçta üç aflamada analize girilen de iflkenlerin okul baflar puan nda gözlenen toplam varyans n %45 ini aç klad görülmüfltür (R 2 =.454, F 14, 242 = 13.55, p <.05).
AK, SAYIL / Yat l, Tafl mal ve Normal E itim Yap lan lkö retim Okulu Ö rencilerinin... 287 Her aflamada tek bafl na katk lar olan beta de erleri incelendi inde, birinci aflamada demografik de iflkenlerden s n f düzeyi (F (5, 242) = 4.61, p <.05) ve aile birlikteli inin (F (5, 242) = 4.61, p <.05) okul baflar puan n n yordanmas nda anlaml katk lar oldu u görülmüfltür. kinci aflamada s n f düzeyi (F (10, 242) = 4.64, p <.05), okula iliflkin tutum (F (10, 242) = 4.64, p <.05) ve ebeveyn deste inin (F (10, 242) = 4.64, p <.05) okul baflar puan n n yordanmas nda anlaml katk lar oldu u görülmüfltür. Üçüncü aflamada s n f (F (14, 242) = 13.55, p <.05), ebeveyn deste i (F (14, 242) = 13.55, p <.05), ö retmen de erlendirmesine göre toplam uyum (F (14, 242) = 13.55, p <.05), içe yönelim (F (14, 242) = 13.55, p <.05), d fla yönelim (F (14, 242) = 13.55, p <.05) ve toplam problem puan n n (F (14, 242) = 13.55, p <.05) okul baflar s n n yordanmas na anlaml katk lar oldu u görülmektedir. Tart flma K rsal kesimden olup farkl okul ortamlar nda e itim alan ilkö retim ö rencilerinin, ö retmenin de erlendirmesine göre davran fl-uyum sorunlar n n (toplam uyum, içe yönelim, d fla yönelim ve toplam problem puan ) ve akademik baflar lar n n k smen farkl laflt, ancak okul türüne göre önemli farkl l klar n yer almad görülmektedir. Araflt rman n bulgular verilifl s ras na uygun olarak afla da tart fl lm flt r. K zlar n toplam uyum puanlar n n erkeklerden daha yüksek olmas toplam uyum maddelerinin k smen okul baflar s yla iliflkili maddeler olmas na ba lanm flt r. An lan bulgu, bu alanda yap lan araflt rmalar (Lucia et al., 2000; Prior, Smart, Sanson & Oberklaid, 1993; Wentzel, 1997) destekler niteliktedir. Orta ve üst sosyoekonomik düzeyde oldu u gibi, yoksul çevredeki çocuklar n da okul baflar ölçümlerinde k zlar n puanlar n n erkeklerden daha yüksek oldu u, k zlar n akademik konularda erkeklerden daha yüksek puan ald, k zlarda ö renme problemlerinin erkeklerden daha az oldu u bilinmektedir (Buckner, Bassuk & Weinreb, 2001). Erol ve fiimflek (1998) in araflt rmalar nda da k zlar n toplam uyum puanlar n n erkeklerden daha yüksek oldu u bulunmufltur. D fla yönelim sorunlar aç s ndan, erkeklerin k zlara göre daha fazla d fla yönelim problem davran fllar göstermeleri di er araflt rma bulgular yla tutarl d r (Erol & fiimflek,
288 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER 1998; Keiley, Bates, Dodge & Petit, 2000; Verhulst et al., 2003). D - fla yönelim sorunlar n n cinsiyet fark n koruyarak yaflla birlikte düflüfl göstermesi di er araflt rmalarda da gözlenmifltir (Bongers et al., 2003). Toplam problem aç s ndan da ö retmenlerin erkek ö rencileri k zlardan daha problemli olarak bildirmeleri literatürle uyumlu bir sonuçtur (Bongers et al., 2003; Erol & fiimflek, 1998). Araflt rmada içe yönelim puanlar nda cinsiyetler aras nda bir fark görülmemifltir. Bu konuda literatür incelendi inde (Bongers et al., 2003; Leadbeater et al., 1999; Mesman & Koot, 2000) k zlar n içe yönelim puanlar n n erkeklerden daha yüksek oldu u görülürken bizim araflt rmam zda fark görülmemesi örneklemin daha çok k rsal bölgede yafl yor olmas na, literatür bilgilerinin ise daha çok kent popülasyonuna dayal olmas na ba lanabilir. Kent ve k rsal bölgelerde yap lacak olan karfl laflt rmal araflt rmalarda, içe yönelim davran fl n n cinsiyetler aras nda nas l bir farkl l k gösterece i merak konusudur. Okul türü ve kademe ortak etkisinde toplam uyum, içe yönelim, d - fla yönelim ve toplam problem puanlar n n anlaml katk lar oldu u görülmüfltür. An lan de iflkenler aç s ndan okul türüne göre ikinci kademedeki 12-14 yafl grubundaki ö renciler aras nda bir farkl l k gözlenmezken birinci kademede, yani okula yeni bafllayan grubun da dâhil oldu u 6-11 yafl çocuklar nda, yat l bölge okulunda okuyanlar n di er okul ö rencilerine göre daha olumsuz bir durumda olduklar gözlenmifltir. Toplam uyuma bakt m zda, en düflük toplam uyum puan n n yat l bölge okulu birinci kademe ö rencilerinde görülmesi, yoksul aile ortam ndan gelen ve ailesinden uzaktaki ö rencilerin birçok alanda olumsuzluklar ve uyum sorunlar yaflamalar n n bir sonucu olarak görülebilir. Bu konuda yap lm fl araflt rmalar, evsiz ve yoksul ev ortam ndaki ailelerin çocuklar n n düflük akademik performans gösterdi ini (Buckner et al., 2001), yoksullu un çocuklar n akademik baflar s için bir risk faktörü oluflturdu unu göstermektedir (Dubow & Ippolito, 1994; Duncan & Brook-Gunn, 2000; Hakbilen, 1984; Kantor & Lowe, 1995; Pungello et al., 1996). çe yönelim sorunlar nda elde edilen benzer sonuç, yat l bölge okulunun özellikle birinci kademe ö rencilerinin, hem ailelerinden uzakta olmalar ve hem de bafllang çta çevrelerinde çok fazla sosyal destek kayna bulamamalar, sorunlar n içsellefltirmelerine yol aç yor olabilir. Bu ö renciler yaflça küçük ve ortama yabanc olduklar için çok fazla kendilerini açamam fl ve yafllar nedeniyle de so-
AK, SAYIL / Yat l, Tafl mal ve Normal E itim Yap lan lkö retim Okulu Ö rencilerinin... 289 runlar yla bafl etmede yeterli biliflsel becerileri henüz gelifltirememifl olabilirler. Bu alanda yap lan araflt rmalar incelendi inde, yoksul evlerde yaflayan çocuklarda kayg, depresyon, sosyal içe çekilme ve bedensel yak nmalar gibi içsel davran fl problemleri görüldü ü; evsiz çocuklar n, ev ortam nda yaflayan yoksul çocuklara göre daha yüksek depresyon ve kayg belirtileri gösterdi i yönündeki bulgulara rastlanmaktad r (Buckner, Bassuk, Weinreb & Brooks, 1999). Ülkemizde yap lan ruh sa l taramas nda, ilçelerdeki ö rencilerin (5-18 yafl) içe yönelim puan ortalamas ile araflt rmam zdaki ortalamalar karfl laflt r ld nda, yat l (10,30), tafl mal (7,73) ve normal semt okulunun ortalamas n n (7,62) ülke ortalamas ndan (11,1) daha düflük oldu u görülmektedir (Erol & fiimflek, 1998). D fla yönelim ve toplam problem puanlar aç s ndan bak ld nda da yine benzer biçimde, birinci kademede, yat l bölge okulu ö rencilerinin d fla yönelim ve toplam problem puanlar n n, tafl mal e itim yapan okul ve normal semt okulu ö rencilerinin puanlar na göre daha yüksek oldu u bulunmufltur. kinci kademe ö rencilerinde ise tafl mal e itim yapan okulun d fla yönelim ve toplam problem puanlar n n, normal semt okulu ö rencilerinin puanlar ndan daha yüksek oldu u gözlenmifltir. Birinci kademede yoksul ortamdan gelen çocuklarda d fla yönelim ve toplam problem puanlar n n en yüksek olmas farkl araflt rmalar n sonuçlar yla paraleldir (Masten et al., 1997; Olson et al., 2000). Yat l bölge okulu ö rencilerinin, özellikle toplam problem puan nda (36,82), ülke ortalamas n n (29,0) üstünde bir puana sahip olmalar bu ö rencilerin davran fl problemleri oldu unu gösterebilir. Burada yat l bölge okulu ve tafl mal okulda gözlenen d fla yönelim sorunlar n n farkl nedenlerden kaynaklanabilece i akla gelmektedir. Özellikle yat l bölge okulu ö rencileri için okul baflar lar n n da düflük olmas nedeniyle gerçek bir d fla yönelim probleminden söz etmek mümkün iken tafl mal okul ö rencileri için evdeki disiplin eksikli i ve köy ortam d flsallaflt r lm fl davran fllar için uygun bir ba lam sa l yor olabilir. Köydeki aileler zamanlar n n büyük k sm n tarlada geçirdikleri için çocuklar yla çok fazla ilgilenememekte ve çocuklar da aç k havada fiziksel güç ve harekete dayal oyunlar daha fazla oynuyor olabilirler. Ancak bu gruplar n gerçek anlamda farkl olup olmad araflt r lmal d r. Okul baflar s n yordayan de iflkenlerle ilgili bulgular, 12-14 yafllar aras ndaki ikinci kademe ö rencilerinin yafllar ilerledikçe okul ba-
290 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER flar lar n n düfltü ünü, birlikte olan ailelerin çocuklar n n, ayr ve boflanm fl ailelerin çocuklar na göre okul baflar lar n n daha yüksek oldu unu, okullar na yönelik tutumu olumlu olan ve ebeveyn deste i alan ö rencilerin okul baflar lar n n daha yüksek oldu unu; davran fl-uyum sorunlar nda ise toplam uyum, içe yönelim ve d fla yönelim puanlar yüksek olan ö rencilerin okul baflar lar n n yüksek, toplam problem puanlar yüksek olan ö rencilerin ise okul baflar lar n n düflük oldu unu ortaya koymufltur. Destekleyici aile ortam nda yaflayan çocuklar n okul performanslar n n daha yüksek oldu u yönündeki araflt rma bulgular (Petit et al., 1997; Wentzel, 1997) ile bu araflt rman n bulgular benzerlik göstermektedir. Ailenin birlikteli i ö rencinin motivasyonunu ve okul baflar s n etkilemektedir (Marchand et al., 2001). Araflt rmalarda boflanm fl ailelerden gelen çocuklar n ö retmen bildirimlerine göre, düflük okul baflar s ve sosyal yeterlik gösterdi i görülmüfltür (Liu et al., 2000). Hat rlanaca gibi okul baflar s n yordayan di er de iflkenler okula yönelik tutum ve ebeveyn deste iydi. Ö rencilerin okullar na iliflkin olumlu tutum sergilemelerinin okul baflar lar aç s ndan önemli oldu u görülmektedir. Özellikle yat l bölge okulunda okuyan çocuklar ailelerinden uzakta olmalar nedeniyle, ilk y llarda okula uyumda zorlanmakta, ancak zaman içinde okul ortam nda tüm gün birlikte yaflad ö retmenlerinin deste iyle okula daha iyi uyum sa lamakta ve okul ortam ndan memnuniyetleri artmaktad r. Bu alandaki araflt rmalar ö retmenin deste i, okulun atmosferi, destekleyici sosyal çevre ve ö retmenin ö renciyle iliflkisinin ö rencinin motivasyonu ve okul baflar s üzerinde belirleyici bir rol oynad n göstermektedir (Barth, Dunlap, Dane, Lochman & Wells, 2004; Marchand et al., 2001; Rutter, 1983). Ebeveynden alg lanan sosyal deste in okul baflar s n pozitif yönde yordamas, çocu un sosyal destek kaynaklar artt nda okul baflar - s n n da artt yönündeki bulgularla tutarl d r. Sosyal deste in çocu- un okul baflar s n ve okula uyumunu artt rd (Guest & Biasini, 2001; Levitt et al., 1994), ailelerin destekleyici iliflkilerinin ö rencilerin baflar lar nda rol oynad (Wentzell, 1997), destekleyici aile tutumlar nda ö rencilerin okul baflar s n n yükseldi i (Petit, Bates & Dodge, 1997) bilinmektedir. çe yönelim ve d fla yönelim de iflkenleri d fl nda di er de iflkenlerin literatürdeki benzer araflt rma bulgular yla benzeflti i görülürken (Hakbilen, 1984; Pettit et al., 1997;
AK, SAYIL / Yat l, Tafl mal ve Normal E itim Yap lan lkö retim Okulu Ö rencilerinin... 291 Wentzel, 1991) içe yönelim ve d fla yönelim davran fllar nda literatürdeki bulgular n tersine bir sonuç elde edilmifltir. Beklenen durum, çocuklar n içe yönelim ve d fla yönelim problem davran fllar artt kça okul ortalamalar n n düfltü ü yönünde iken bu araflt rmada davran fl problemlerinde elde edilen puanlar artt nda okul baflar - s n n da artt görülmektedir. Ö rencilerin içe yönelim ve d fla yönelim problem puanlar n n da l m incelendi inde, problem davran fl puanlar n n sola do ru bir y lma gösterdi i ve grubun büyük bir k sm n n esasen içe yönelim ve d fla yönelim problemleri aç s ndan klinik düzeyin alt nda yer ald görülmektedir (Coflkun, 2004). çe yönelim ve d fla yönelim puanlar n n klinik düzeyin alt nda ya da üstünde olmas n n okul baflar s yla farkl yönlerde iliflkili olup olmad - araflt r lmal d r. Toplam problem aç s ndan ise durum farkl d r ve di er araflt rma bulgular na (Hakbilen, 1984) paralel biçimde davran fl bozuklu u artt kça okul baflar s n n düfltü ü görülmektedir. Yat l, tafl mal ve normal okula giden ö rencilerin okul baflar s ve ilgili davran fl-uyum sorunlar aç s ndan sergiledikleri farkl l klar geliflimsel olarak ortaya konarak, çocukluk ve ergenlik dönemindeki ö renciler için geliflimsel aç dan uygun e itim koflullar n n belirlenmesine çal fl lan bu araflt rmada, yat l bölge okulu ö rencilerinin birinci kademede okul baflar s, toplam uyum, içe yönelim, d fla yönelim ve toplam problem aç s ndan dezavantajl durumda olduklar, ancak zaman içinde di er okullardaki ö rencilerle aradaki fark kapatt klar n görülmüfltür. Bu nedenle yat l bölge okullar na sa lanacak psikolojik destek hizmetlerinin bu uyum sürecini h zland rabilece i düflünülmektedir. Bu okullarda çocuklarla yak ndan ilgilenecek psikolog ve rehber ö retmen bulundurulmas, ayr ca bu çocuklar için okul ortam nda evdeki eksiklikleri ödünlemeye yönelik düzenlemeler yap lmas, kendilerini daha fazla ifade etme olana tan nmas, yak n ve sürdürülebilir sosyal destek a lar n n oluflturulmas gerekir. Yat l bölge okullar n n önemli bir ifllevi de çocuklara okumay sevdirmek, e itimlerine daha uzun süre devam etmelerini sa lamak ve böylece geldikleri bölgelerdeki e itimli ve yetiflmifl insan gücünü artt rmakt r. Bu aç dan bak ld nda devlet himayesinde yat l okuyan tüm çocuklar için sadece uygun e itim ö retim ortamlar n n de il, ayn zamanda sa l kl geliflim ve karakter oluflumu ortamlar n n sa lanmas da önemlidir. Bu amaçla yat l ö renciler için müfredat, karakter oluflumunu ve sa l kl bireyleflmeyi de sa -
292 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER lay c yönde gelifltirilebilir ve ö rencilerin yat l olarak okuduklar yörenin insanlar yla kaynaflmalar n, dolay s yla kendilerini daha fazla o ortama ait hissetmelerini sa layacak etkinlikler planlanabilir. Tek bir bölgede e itim yapan üç farkl okul türünün incelendi i bu araflt rmada, bölgesel farkl l klar n bulgular ne yönde etkileyece i bilinmemekte ve bu durum da bulgular n genellenebilirli ini k s tlamaktad r. K rsal kesimden ve göreli olarak yoksul aile ortam ndan gelen ve bir k sm ailelerinden uzakta e itim alan çocuklar n kent örnekleminden seçilmifl ve göreli olarak daha avantajl koflullarda e itim alan ö rencilerle karfl laflt rma olana n n olmamas bu araflt rman n bir di er s n rl l d r. Elde edilen not ortalamalar n n göreli olarak düflük olmas ve di er ölçümlerden elde edilen puanlar bu grubun kent örneklemlerinden niteliksel olarak farkl oldu una iflaret etmektedir. Bu çocuklar birçok yönden dezavantajl olarak büyümektedir. Anne ve babalar n n e itim düzeylerinin düflük olmas, uygun çal flma ortamlar n n ve kendilerine ait odalar n n olmamas, evlerinin sobal olmas, kardefl say lar n n fazla olmas, oyun ve e itim materyallerinin k s tl l önemli dezavantajlard r ve bu do rultuda ileri araflt rmalara gereksinim vard r. Ayr ca okullar na iliflkin alg lar olumlu olan ö rencilerin okul baflar lar n n daha yüksek olmas nedeniyle özellikle yat l bölge okulunda okuyan ö rencilerin okullar na iliflkin olumlu tutum gelifltirmeleri için okulun ve ö retmenlerin görev koflullar n n iyilefltirilmesi ve desteklenmeleri önemlidir. Ülkemizde yat l bölge okuluna yönelik s n rl say da araflt rma incelendi inde, bunlar n, okullar n ö retmen ve ö renci ihtiyaçlar ile okulun fiziki durumuna yönelik çal flmalar oldu u, bu ö rencilerin do rudan geliflimsel durumlar na ve psikolojik iyiliklerine yönelik olmad görülmektedir. Dezavantajl koflullarda yaflayan çocuklar n e itimi için gelifltirilmifl bu türden okul sistemlerinin, fiziksel çevre, sosyal destek a ve ö rencilerin psikolojik ve akademik özellikleri gibi farkl yönleriyle ele al nd araflt rmalar n, sistemlerin gelifltirilmesine ve iyilefltirilmesine önemli katk lar yapaca düflünülmektedir.