NAZIM PLAN ÇALIŞMALARINDA ORTOFOTOLARIN KULLANILABİLİRLİĞİ Akın Kısa 1, Tarık Demirdağ 2, Sedat Bakıcı 1 1 Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Harita Dairesi Başkanlığı, 06450 Oran Ankara, 2 Şehir Plancısı, 06450 Ankara, akinkisa@gmail.com tdemirdag@gmail.com sbakici@tkgm.gov.tr ÖZET Ülke, bölge, çevre düzeni planlarının devamı niteliğinde olan nazım ve uygulama imar planları kentlerin her yönden gelişimini ve dönüşümünü sağlayacak nitelikte hazırlanır. Nazım imar planı; onaylı halihazır haritalar üzerine varsa kadastral durumu işlenmiş olan, varsa bölge ve çevre düzeni planlarına uygun olarak hazırlanan ve konut, ticaret, sanayi bölgeleri ve yeşil alanlar gibi arazi parçalarının; genel kullanış biçimlerini, başlıca bölge tiplerini, bölgelerin gelecekteki nüfus yoğunluklarını, gerektiğinde yapı yoğunluğunu, çeşitli yerleşme alanlarının gelişme yön ve büyüklükleri ile ilkelerini, ulaşım sistemlerini ve problemlerinin çözümü gibi hususları göstermek ve uygulama imar planlarının hazırlanmasına esas olmak üzere 1:2000 ve 1:5000 ölçekte düzenlenen, detaylı bir raporla açıklanan ve raporu ile bir bütün olan planlardır. Nazım plan çalışmaları; plan yapılacak alanın belirlenmesi, kurum görüşleri ve arazi çalışmaları ile plan verilerinin toplanması, analiz ve sentez çalışmalarının yapılarak paftalarının oluşturulması, plan kararlarının verilmesi, planın çizilmesi ve raporunun hazırlanması ile ilgili mecliste görüşülerek onaylanması aşamalarını içerir. Bu aşamaların büyük bir kısmında çeşitli mekansal bilgilere ihtiyaç duyulur. Bu bilgilerin en temel altlıklarından bir tanesi imar kanununda belirtildiği üzere planlama bölgesine ait onaylı halihazır haritalardır. Nazım imar planları hazırlanırken yollar, yapılar, arazi eğimleri, hidroğrafya ve yeşil alanların güncel güncel durumlarını elde etmek amacı ile üretilen halihazır haritalar yerine aynı bilgileri içeren uygun görüntü altlıkları kullanılabilir. İçerik yeterliliği ve geometrik doğruluğu yanında uygun zamansal çözünürlükte elde edilecek ortofotolar plan hazırlama, planlanan alandaki gelişimin plana uygunluğunun kontrolü, projeksiyon yılına göre uygulanabilirliğinin takibi ve güncel duruma göre önlem alınması aşamalarında yöneticilerin karar-destek sistemlerine sağlam bir altlık teşkil edecektir. İmar kanunundaki "onaylı halihazır haritalar üzerine..." kavramlarına ek olarak ortofotoların da kullanılabilirliğinin eklenmesi, bu altlıkların kullanımını yaygınlaştıracaktır. Hem yasal düzenlemelerin yapılması hem de yönetimsel desteğin sağlanması bir zorunluluktur. Planlama çalışmalarında karar verme sürecinin en temel aktörleri olan büyükşehir belediyeleri, il özel idareleri ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ilgili birimleri arasında yürütülen çalışmalarda, aynı merkezden elde edilen altlıkları kullanmak zaman, maliyet ve işgücü tasarrufu da sağlayacaktır. Arazi çalışmaları ve kurum görüşleri neticesinde toplanan veriler derlenerek analiz paftaları hazırlanması, bu verilerin birbirleri ile çakıştırılıp, yorumlanarak sentez paftaları hazırlanması ve sentez çalışmalarının sonucunda yerleşilebilir alanlar tespit edilmesi aşamalarının tümünde yoğun bir mekansal bilgi kullanımı vardır. Çalışmada nazım plan hazırlama aşamalarında halihazır harita yerine ortofotoların kullanımı incelenmiştir. Ortofotolar ulusal mekansal bilgi altyapısı kapsamında ele alınmıştır. Planlama aşamalarının daha sağlıklı işleyebilmesi amacı ile diğer verilerle entegrasyonun sağlanabileceği modeller için öneriler ortaya konulmuştur. Uygun bir altyapı ve süreklilik içeren bir anlayışla paylaşımı gerçekleşecek ortofotolarla, hem nazım hem de uygulama planlarının çok daha kapsamlı, kaliteli ve hızlı hazırlanması ve uygulamaya konulması mümkün olacaktır. Anahtar Sözcükler: Kent Bilgi Sistemleri, Planlama, Uzaktan Algılama, Coğrafi Veri Altyapısı, Harita Üretimi 1. GİRİŞ Ülke çapında ekonomik ve sosyal yaşamın düzenlenmesi anlayışı ile kalkınma planları düzenlenmektedir. Ülke kalkınma planlarının gereğine uygun olarak kalkınma planı içinde bölgeler arası dengeyi sağlamak üzere bölge planlaması düşünülmüş ve bölge planlaması içinde şehirlere özelliklerine göre bir takım fonksiyonlar tanınmıştır. Bu düşünce gereği şehirler tek başlarına kendi verilerine göre değil, içinde bulunduğu bölge ve tüm ülkenin ihtiyaç verileri göz önünde bulundurularak planlanmaktadır. Bu anlayışa göre plan basamakları ülke-bölge planlaması, kırsal alanlar planlaması ve şehir planlaması olarak oluşturulur. Şehir planlaması da çevre düzeni planı, imar planı, yol istikamet planları ve mevzii imar planları olarak gerçekleştirilir. İmar planları da kendi içinde nazım ve uygulama planları olarak ayrıştırılırlar. Plana başlamadan önce, plan hazırlık çalışmaları kapsamında sınırların saptanması, halihazır haritaların yaptırılması ve analitik inceleme çalışmaları gerçekleştirilir. Sınırların saptanmasında; Arazinin kullanılışı, beldenin çalışma yapısı Arazinin tarımsal, jeolojik ve topoğrafik yapısı Yerleşmelerinin birbirleri ile olan ilişkileri Özellikle şehirlerin gelişme hız ve yönleri etken faktör olarak kabul edilebilir.
Halihazır haritalar; İmar ve yol istikamet planlarının düzenlenmesi ve uygulanması Yol, su, elektrik, doğalgaz ve kanalizasyon projelerinin düzenlenmesi ve uygulanması Kamu yararına olacak çeşitli yatırımların projelendirilmesi ve uygulanması amacı ile düzenlenir. Bir bölgede arazi değerinin yüksek ya da düşük olması, o yerin halihazır harita yapımında kullanılacak ölçü yöntemini, ölçü doğruluğunu ve harita ölçeğini etkiler. Gelişmiş ya da gelişme gösteren yerler ile, şehirden uzakta, gelişme olasılığı ve kültür değeri bulunmayan yerlerdeki halihazır harita üretimi değişkenlik gösterir. Kadastro, imar planları, arazi düzenlemesi ve kamulaştırma işlemlerine esas olacak haritaların yapımında çeşitli gruplara ayrılarak çalışmalar gerçekleştirilir. Şehirlerin geleceğine dönük hazırlanan planlar bir takım öneri, önlem, karar ve yasaklar getiren geniş kapsamlı projelerdir. Şehirlerin düzenli, rahat ve sağlıklı bir şekilde gelişmesini amaçlar. Bu amacı gerçekleştirecek bir planın elde edilebilmesi, şehrin tarihi gelişimi içinde bugünkü sorunları, ihtiyaçları ve kaynaklarının doğrulukla saptanmasına, buna göre gelişmelerin önceden kestirilerek en uygun çözüm yollarının bulunmasına bağlıdır. Bunun için de çok yönlü ve kapsamlı araştırma ve incelemeye ihtiyaç vardır. Planlamaya yön veren her türlü araştırma ve incelemelerin tümü analitik inceleme kapsamında gerçekleştirilir. Analitik inceleme araştırma ve inceleme çalışmaları ile değerlendirme kısımlarından oluşmaktadır. Araştırma, inceleme ve değerlendirme sonunda ortaya çıkan hedefler ve şehrin ana dokusu fiziki olarak da plan altlıklarına (pafta) işlenirler. İmar planları, varsa kadastro durumu da işlenmiş, onaylı halihazır haritalar üzerine nazım plan ve uygulama planı olarak düzenlenirler. Nazım planlar, şehirlerin belirli süreler arasındaki gelişmeleri göz önünde bulundurularak düzenlenmektedirler. Nazım planının amacı şehirsel yerleşme ve gelişmenin yön boyutunu belirtmek, genel anlamda yol göstermektedir. Kapsamında genel olarak sınırlar, ana ulaşım ağı ve tesisleri, çeşitli doku alanları ve altyapıları bulunmaktadır. Uygulama sırasında yanlış anlamalara yer vermemek için planlar, plan raporu olarak düzenlenen yardımcı hüküm ve belgelerle desteklenir. Nazım planlar onaylanmış halihazır haritalar üzerine çizilirler. Nazım plan için saptanmış kesin bir ölçek yoktur, planlamanın ayrıntılarını ve şehri olabildiğince toplu olarak gösterebilecek bir ölçek uygun olmaktadır. Ölçekleri genellikle 1:2000, 1:5000, 1:10000, 1:20000 veya 1:25000 olur. İmar uygulama planı nazım planın gösterdiği ilkelere uyularak beldenin şehirsel yerleşme ve gelişmesinde belirlenecek yolları, ilkeleri ve yapı düzenlerini ayrıntılı bir biçimce belirten, kesin ve bütün olarak hukuksal değer taşıyan planlardır. İmar uygulama planlarında yapı adaları, bu adalardaki yapı düzenleri, yapıların yükseklikleri, yollar ve genişlikleri kesin olarak belirtilmiştir. Uygulama için yerleşme ve yapı düzenini saptamak amacı ile düzenlenen uygulama ve parselleme haritalarına esas olur. Bu plan üzerinden ölçü alınarak uygulama yapılmaz, uygulama (aplikasyon) için uygulama haritaları düzenlenir. Kapsamında yol ve meydanlar, yapı adaları, kullanma şekilleri ve yapılar ile altyapı tesisleri bulunur. İmar uygulama planları onaylanmış halihazır haritalar ve mülk sınırlarının (kadastro durumunun) bu haritalar üzerine işlenmesi ile oluşturulacak altlıklar üzerine yapılırlar. Ölçekleri genellikle 1:1000 olur. Önemli kısımlar için 1:500, yol projeleri için 1:2000 olarak düzenlenebilirler (Gürler, 1983). Çalışmada plan hazırlanması aşamasında ihtiyaç duyulan yollar, yapılar, arazi eğimleri, hidrografya ve yapı alanları güncel durumlarını elde etmek amacı ile üretilecek (onaylı) halihazır haritalar yerine aynı bilgileri içerecek uygun ölçekte görüntü altlıklarının kullanılabilirliği incelenmiştir. Bu aşamada içerik yeterliliği, geometrik doğruluğu ele alınmıştır. Ayrıca çeşitli zamanlarda elde edilecek görüntü altlıkları ile plan hazırlama aşamasında, plana uyulmasının takibi aşamasında, planın gelişimi aşamasında yöneticilerin karar-destek sistemlerine nasıl bir altlık teşkil edebileceği meydana çıkartılmıştır. Çalışma bölgesi olarak Bursa-Doğanbey kentsel dönüşüm alanı kullanılmıştır. Plana altlık olarak kullanılan halihazır haritalar ile ortofotolar içerik yeterliliği, geometrik doğruluğu açısından karşılaştırılmıştır. Zaman içerisinde belirli periyotlarda elde edilen ortofotolar (fotogrametrik veya uydu) ile çalışmaların takibi ve kontrolü sağlanmıştır.
2. MATERYAL VE METODOLOJİ Çalışma kapsamında Bursa-Doğanbey bölgesine ait 1994 yılındaki fotogrametrik olarak üretilmiş halihazır haritalar temel harita olarak ele alınmıştır. Bu haritalar ile 2000 ve 2010 yıllarında elde edilmiş ortofotolar kullanılmıştır. Google Earth tarafından servis edilen uydu görüntüleri de zaman içindeki değişimleri izlemek amacı ile değerlendirilmiştir. 3. YAPILAN ÇALIŞMALAR Şekil 1. Bursa-Doğanbey Bölgesi Çalışma kapsamında öncelikli olarak fotogrametrik yöntemle üretilen halihazır haritalar (planlama çalışmalarında altlık olarak kullanılmıştır) ile ortofotolar karşılaştırılmıştır. Planlama için gerekli olan halihazır durumu belirten fotogrametrik haritalar ile ortofotolar arasında içerik olarak eksiklik olmayıp, hatta ortofotolar görsel olarak daha zengin bir içeriğe sahiptir. a Şekil 2. a)halihazır Harita, b) Ortofoto b Üzerinden ölçü alınarak uygulama yapılmayacak olan planlar için ihtiyaç duyulan geometrik doğruluk incelendiğinde, ortofotoların halihazır haritalar ile genel olarak çakıştığı gözlemlenmiştir. 1:5000 ve 1:25000 planlar düzenlenirken elde mevcut olan fotogrametrik halihazır haritalar kullanılmıştır. İnceleme yapılan bölge çok eski binalardan oluşmakta ve düzensiz bir şekilde yerleşim alanı olarak kullanılmakta iken yapılan planla birlikte daha düzenli bir toplu konut alanına dönüştürülmesi düşünülmüştür. Kentsel dönüşümün kentlere sağladığı faydalar da göz önüne alındığında bu çalışma çok önemli bir yere sahip olmaktadır. Ayrıca 1999 yılındaki Kocaeli-Adapazarı depremlerinden sonra başlatılan yeni kentleşme çalışmaları için de gerekli görülen bir kentleşme süreci içinde yer almaktadır.
a Şekil 3. a) Halihazır harita, b) Nazım Plan b Zamansal değişimin izlenmesi amacı ile 1994 yılında fotogrametrik yöntemle elde edilmiş halihazır haritalar ile 2002 yılında çekilmiş uydu görüntüsünden elde edilmiş ortofoto ile 2010 yılında fotogrametrik yöntemle üretilmiş ortofoto görüntüler incelenmiştir. Şekil 4. Halihazır harita ve uydu görüntüsü Şekil 5. Halihazır harita ve ortofoto
Ayrıca aynı bölgeye ait Google Earth uydu görüntüleri de çalışmalara dahil edilmiştir. 2006 2010 2011 2012 2012 2013 Şekil 6. Google Earth uydu görüntüleri
Hazırlanan plan ve görüntüler incelendiğinde yapılan plana uygun hareket edildiği, planın başarılı bir şekilde gerçekleştirildiği gözlemlenmiştir. Şekil 7. Bölgedeki zamana bağlı değişimler Zamana bağlı değişimler, özellikle yapılan çalışmaların plana uygunluğu, çeşitli zamanlarda fotogrametrik veya uydudan çekilmiş fotoğraflardan elde edilmiş ortofotolar ile kolaylıkla takip edilebilmektedir. Ayrıca planlanan alan etrafındaki diğer bölgeler için de gerçekleştirilmesi düşünülen çalışmaların yapılması, zamana bağlı olarak takip edilmesi çok kolay olmaktadır. Özellikle yerel yönetim yöneticileri ve planlama yapacak teknik elemanlar için karardestek sistemleri açısından çok önemli bir temel altlık olarak kullanılan ortofotoların, günümüz şartlarına uygun olarak, belirli periyotlarda sürekli üretilmesinin önemi de bu çalışmada gözlemlenmiştir.
4. SONUÇ Uygun bir altyapı içinde, özellikle Türkiye Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemi (TUCBS) kapsamında, temel bir altlık olarak elde edilecek ortofoto görüntülerin, süreklilik içeren bir anlayışla paylaşılması, mekansal altlık ihtiyacı bulunan tüm çalışmalarda olduğu gibi hem nazım hem uygulama planlarının çok daha kapsamlı, kaliteli ve hızlı hazırlanması ve uygulamaya konulmasına imkan sağlayacaktır. Uygulama ve karar verme sürecinin en temel aktörleri olan Büyükşehir Belediyeleri, diğer kurumlar ve bakanlıklar arasındaki koordinasyonun iyi sağlanması amacı ile bir bütünlük içinde üretilen görüntü altlıklarının tek bir merkezden sunumunun yapılması gerekli olmaktadır. Görüntü altlıklarından başka sayısal arazi modelinin, sayısal yükseklik modelinin de sunulması karar vericilere büyük destek sağlayacaktır. Özellikle yasada belirtildiği şekilde onaylanmış halihazır harita kavramının içerisinin çok iyi netleştirilmesi, ortofotoların da (özellikle sayısal arazi modelleri ile desteklenmiş) halihazır harita kapsamında onaylı olarak kullanılmasının sağlanması gerekmektedir. Kullanılan kadastro verilerinin eski ED50 datumunda olması, çalışmalar sırasında büyük sorunlardan bir tanesi olmaktadır. ITRF96 datumunda gerçekleşen tüm çalışmalar sonucunda üretilen ortofotolar, bölgede bulunan ortak jeodezik noktalardan faydalanarak elde edilen genel dönüşüm parametreleri ile dönüştürülerek, ED50 datumunda yeniden oluşturulmak zorunda kalınmaktadır. Hatta çalışmaların büyük bir bölümü (kadastro müdürlüklerinin talebi dolayısı ile) ED50 datumunda gerçekleştirilmektedir. Tek bir sistem ve altyapı üzerinden elde edilemeyen mekansal verilerin en büyük sorunlarından bir tanesi olan farklı datumlarda üretimlerin de bir an önce tek bir sisteme, ulusal olarak kabul edilmiş ITRF96 datumuna, dönüştürülmesi gerekmektedir. Birlikte çalışılabilirlik için de gerekli olacak bu yapılarla devam ettirilmesi büyük bir öneme sahiptir. Daha ileri aşamalarda şehirlere ait eğik resim fotogrametrisi yöntemi ile üretimi gerçekleştirilmiş görüntülerin de mevcut sistemleri desteklemesi ile gelişme ve değerlemelerin daha sağlıklı elde edilmesi sonucunda planların gelişmesinin, uygulanabilirliğinin takibi ve gerekli durumlarda da planın revizyonunun yapılması sağlanabilecektir. Kentsel dönüşümden amaçlanan daha sağlıklı, daha düzenli bir yapılaşma olması gerekirken ortaya şehrin yapısını bozacak görüntülerin de çıkmaması tasarımın doğru yapıldığı anlamını taşıyacaktır. Ülkemizde kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektör de kendisini yenileyerek kapasite artırımına gitmektedir. Kentsel alanlarda değişimin hızla takip edilmesi ve planlanabilmesi, arazi değerlemesinin yapılabilmesine imkan sağlanabilmesi açısından, görüntü altlığı olarak kullanılan ortofotolar yanında eğik resim fotogrametrisi ve ürünlerinin kullanılması çalışmaları da ülkemizde gelişim göstermektedir.
KAYNAKLAR Gürler, M., 1983, İmar Planları ve Uygulama Tekniği, TMMOB-HKMO Yayınları, Ankara Kısa, A., 2012. Ortofoto Harita Üretiminde Jeodezik Altyapının İrdelenmesi, Doktora Tezi, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Kısa, A., Çolak, S., Bakıcı, S., Özmüş, L., 2012, Tapu ve Kadastro Ortofoto Üretim Faaliyetleri ve Güncel Yansımaları, TUFUAB VII Teknik Oturumu, 23-25 Mayıs 2013, Trabzon Maraş, H., Aşık Ö., Yılmaz, A., Kısa, A., 2011, Türkiye Ulusal Ortofoto Bilgi Sistemi ve Gerçekleştirilen Çalışmalar, TMMOB Harita ve Kadastro Odası 13. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı, 18-22 Nisan 2011, Ankara