Türkiye de Entansif Hindi Yetiştiriciliği Cevat SİPAHİ* Özet Dünya nın ve Avrupa nın önde gelen ülkelerinde hayvansal protein tüketiminin, Türkiye ile mukayese edildiğinde oldukça yüksek olduğu gözlenmektedir. Üretim süreci 20-24 civarında olan entansif hindi yetiştiriciliği, kırmızı eti andıran lezzeti ve kanatlı etine özgü sağlığıyla Türkiye de hayvansal protein ihtiyacının karşılanmasında ciddi bir alternatif olabilir. Anahtar Kelimeler: Et Üretimi, Hindi Yetiştiriciliği,. Intensive turkey breeding in Turkey Summary Animal originate protein consumption in World and Europa compared with Turkey is observed too high. Intensive turkey breeding whose production period about 20-24 weeks, can be a serious alternative with its taste which like red meat and healthiness which special to poultry meat. Keywords: Meat Production, Turkey Breeding, Turkey Meat. Giriş Sanayi Devriminden sonraki ilk yıllarda gelişmişliğin yegâne ölçütü olarak görülen sanayi ve teknolojide önder olma durumu, günümüz sanayi ötesi toplumları için gelişmişlik ölçütlerinden sadece biridir. İkinci Dünya Savaşı esnasında yaşanan kıtlık hali tarım ve hayvancılığın öneminin tekrar kavranmasını sağlamıştır. Yaşadığımız yüzyılda, yüksek toplumsal refah düzeyine sahip, kültürel olarak dünyaya önderlik eden toplumlar; sektörlerarası dengeli kalkınmayı başarmış olup hemen her sektörde belirli bir gelişmişlik düzeyine ulaşmışlardır. Sanayi ve teknoloji deyince akla ilk gelen ülkelerden olan ABD, Fransa, Almanya, İngiltere aynı zamanda hayvansal üretimin pek çok alanında da ilk sıralarda yer almaktadır. Ulusal kalkınmasını gerçekleştirmek isteyen Türkiye nin hedefi; her sektörde olduğu gibi tarım ve hayvancılık sektörlerinde de mevcut kaynakları rasyonel bir şekilde değerlendirecek politika tedbirlerini almaktır. Bu hususta hayvancılık sektörü ile ilgili yapılacak bilimsel çalışmalarda, hayvansal, akılcı ve isabetli politikalar geliştirebilmede, ulusal ve uluslararası konjonktürün iyi analiz edilip iyi yorumlanmasına gereksinim vardır. Global açıdan hayvansal üretim ele alındığında; Malthus, T., R. tarafından 1798 de ortaya atılan nüfusun geometrik bir şekilde artarken yiyecek arzının aritmetik bir şekilde artacağını ve bu * Veteriner Hekim, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Sağlığı Ekonomisi ve İşletmeciliği A.D. 16 Veteriner Hekimler Derneği Dergisi Cilt: 77 Sayı: 4 Yıl: 2006
durumun kitlesel açlığa yol açacağını öngördüğü teorinin; dünya nüfusunun artışıyla her geçen gün daha da önem kazandığı ve toplumların gıda arzını artırabilmek için yeni arayışlara yöneldiği görülmektedir. Nitekim; Yalçın (1993) çalışmasında bu duruma atıfta bulunmakta; yüksek nüfus artış hızının içinde bulunduğumuz çağda insanları kaynakları ekonomik kullanmaya zorladığını vurgulamakta, ekonomik koşullar ve piyasa istekleri dikkate alındığında tüm üretim kaynaklarından maksimum verimi sağlamanın amaç halini aldığını ifade etmektedir. Sarıözkan (2005) ve Yüksekkaya (1998) de nüfus artış hızının ileride bütün ülkeleri ciddi bir açlık tehlikesiyle karşı karşıya bırakabileceğini; açlığı gidermek, yeterli ve dengeli beslenmeyi sağlayabilmek için ülke nüfusuna yetecek kadar hayvansal orijinli besin maddelerinin, sürdürülebilir arzının sağlanması gerektiğini vurgulamaktadırlar. Dünya da ve Türkiye de Hayvansal Protein Tüketimi Hayvansal üretimi diğer üretim dallarından ayıran önemli bir özellik, hayvansal proteinin insan metabolizması için öneminden kaynaklanmaktadır. Zihinsel ve bedensel gelişim, ruh ve beden sağlığı açısından özellikle çocukluk ve ilk gençlik yıllarında olmak üzere bütün yaşam boyu insanların her gün belli oranda hayvansal proteini tüketmesi gerekmektedir. Erişkin ve sağlıklı 70 kg ağırlığında bir bireyin günde tüketmesi gereken protein miktarının yaklaşık 70 g civarında olduğu, tüketilen proteinin yaklaşık olarak da yarısının (35 g) hayvansal protein olması gerektiği belirtilmektedir. Günlük kişi başına hayvansal protein tüketiminin gelişmiş ülkelerde 44 g düzeyinde olduğu, kişi başına tüketimde dünya ortalamasının 27 g civarında bulunduğu belirtilmektedir. Türkiye de hayvansal protein tüketimi, dünya ortalamasının altında olup 20 g civarındadır. Geri kalmış ülkelerde ise kişi başına hayvansal protein tüketiminin 9 g kadar olduğu ifade edilmektedir (Türkoğlu ve ark., 1996). Yine VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı - 2005 Yılı Programı nda Türkiye de kişilerin ortalama günlük hayvansal protein tüketiminin gelişmiş ülkelerin üçte biri düzeyinde iken kişi başına ortalama bitkisel protein tüketimi düzeyinin de gelişmiş ülkelerin yaklaşık iki katı olduğu belirtilmektedir. Tablo 1 de yer alan istatistikler de bu verileri hem doğrular hem de pekiştirir niteliktedir (FA- OSTAT, 2006). Tablo 1. Türkiye ve çeşitli ülkelerde tüketilen günlük protein miktarları (g/kişi/gün) ve hayvansal proteinin toplam protein tüketimindeki payı. ÜLKELER 1979 1981 Protein (g/kişi/gün) 1989 1991 2000 2002 Hayvansal Proteinin Toplam Protein Tüketimi İçindeki Payı (%) 1969 1971 1979 1981 1990 1992 1995 1997 Fransa 112 117 119 63 67 67 66 65 Almanya 96 99 99 59 62 62 61 59 İsrail 106 111 126 49 52 51 52 56 Hollanda 93 96 109 63 66 66 69 65 İspanya 96 104 111 48 56 59 61 64 Türkiye 96 101 96 27 27 25 26 24 A.B.D. 99 107 114 68 67 64 64 64 Dünya 67 72 75 - - - - - 2001 2003 Veteriner Hekimler Derneği Dergisi Cilt: 77 Sayı: 4 Yıl: 2006 17
Tablo 1 de görüldüğü gibi AB ve Dünyanın önde gelen ülkelerinde hayvansal protein tüketimi genel olarak yıldan yıla artma ya da en azından stabil kalma eğiliminde olduğu halde Türkiye de endişe verici olarak, kişi başına hayvansal protein tüketiminde, yıldan yıla bir azalma olduğu gözlemlenmektedir. Gelişmişlik kriterlerinin pek çoğunda dünya ortalamalarının altında kalmayan Türkiye nin, önemli bir gelişmişlik kriterleri olan hayvansal protein tüketimi açısından da kısa vadede dünya ortalamasını yakalayacak tedbirleri sektörlerarası dengeli kalkınmanın bir gereği olarak acilen alması gerektiği de çok açıktır. Hindi Yetiştiriciliğinin Dünya ve Türkiye Hayvancılığındaki Yeri Hindi eti yağ oranı (%8,02), piliç eti yağ oranının (%15,06) hemen hemen yarısı düzeyinde olup düşük düzeyde kolestrol içermektedir. Ayrıca kendine has farklı bir lezzeti de vardır. İşte bu özellikleri hindi etini, piliç etine göre özgün kılmakta ve özellikle kolestrol oranının düşüklüğü ile orta ve ileri yaş grubunda tercih edilirliğini artırmaktadır (Cevger ve Türkyılmaz, 2001). Ayrıca vurgulanması gereken bir nokta da, hindi etinin hem renk hem de lezzet olarak dünyada kanatlı etinden çok kırmızı ete alternatif görüldüğüdür. Majkovic ve ark. (2005) çalışmalarında hindi eti ve piliç etinin birbirinin ikamesi olmadığı sonucuna ulaşmış, İşgüzar (2003) da hindi etinin, gelecekte sığır etine bir alternatif olabileceğini belirtmiştir. Windhorst (2002) AB nde kanatlı üretimiyle ilgili yaptığı bir çalışmada, hindi etine olan talebin 1980 li yılların sonlarına doğru artmaya başladığını, buna özellikle değişen tüketici tercihlerinin neden olduğunu, BSE krizinin yaşandığı yıllarda da kanatlı ürünleri içinde hindi etine olan talebin piliç etine göre daha fazla arttığı sonuçlarına ulaşmıştır. 1995 yılından sonra gelişen hindi eti entegre işletmeleri ve Türk mutfağına uygun olarak geliştirilen şarküteri ürünleri ile Türkiye, hindi eti üretim ve tüketiminde bu artış trendini 2000 li yılların başında yakalamıştır (Tan ve Dellal, 2002). Tüm bu gelişmeler hindi etini Türkiye de et ve et ürünlerinin üretiminde açıkların kapatılabilmesi için önemli bir alternatif üretim alanı haline getirmiştir. Türkiye de etlere ait üretim miktarları ve bunların toplam et üretimi içindeki yüzde payları yıllar itibariyle Tablo 2 de gösterilmiştir (IX. Kalkınma Planı, 2006). Tablo 2. Türkiye de 1980-2004 yılları arasında kırmızı et ve kanalı eti üretim miktarları ve toplam et üretimi içindeki yüzde payları. ET 1980 1990 2000 2004 1980 1990 2000 2004 Kırmızı Et Toplamı Kanatlı Eti Toplamı 433 040 742 149 732 683 605 200 63,40 64,14 52,57 38,80 250 000 415 000 660 916 954 610 36,60 35,86 47,43 61,20 Toplam 683 040 1 157 149 1 393 599 1 559 810 100,00 100,00 100,00 100,00 Tablo 2 nin incelenmesinden; Türkiye de kanatlı eti üretiminin, 1980-2004 arası dönemde 250 000 tondan 954 610 tona ulaştığı ve kanatlı eti üretiminin toplam üretim içindeki payının % 36,6 seviyesinden % 61,2 düzeyine çıktığı görülmektedir. 18 Veteriner Hekimler Derneği Dergisi Cilt: 77 Sayı: 4 Yıl: 2006
Türkiye de kanatlı eti üretim miktarları, üretim miktarlarındaki değişim ve kişi başına tüketim miktarları Tablo 3 de verilmiştir (BESD-BİR, 2006). Tablo 3. Türkiye de yıllara göre kanatlı eti üretimi, hindi etinin toplam kanatlı eti üretimi içindeki payı ve kişi başına hindi eti tüketim miktarları. YILLAR Piliç Eti Üretimi (Ton) Piliç Eti Üretim İndeksi (2000=100) Üretimi (Ton) Üretim İndeksi (2000=100) Kanatlı Eti Üretimi (Ton) / Kanatlı Eti*100 (%) Tüketimi (kg/kişi-yıl) 2000 662 096 100 23 265 100 752 382 3,1 0,364 2001 592 567 89 38 991 168 673 371 5,8 0,563 2002 620 581 94 24 582 106 705 206 3,5 0,341 2003 768 012 116 34 078 146 853 345 4,0 0,468 2004 941 000 142 50 000 215 1 045 555 4,8 0,686 2005 957 416 145 53 530 230 1 063 795 5,0 0,705 Tablo 3 incelendiğinde Türkiye de hindi eti üretiminde gözle görülür bir gelişme izlenmektedir. 2000-2005 yılları arasında hindi eti üretimi, piliç eti üretiminden daha hızlı büyümüş ve büyüme oranı % 230 olmuştur. Kişi başına hindi eti tüketimi de aynı dönemde 364 g/yıl dan 705 g/yıl a çıkmıştır. Kişi başına hindi tüketiminin yıllık 705 g a çıkması olumlu bir gelişme olmakla birlikte bu miktar, gelişmiş ülke ortalamaları olan 8-10 kg/yıl seviyelerine göre oldukça düşüktür. (Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 2004). Dünya da yıllar itibariyle kanatlı eti üretimi (milyon ton) ve hindi eti (H.E.) üretiminin toplam kanatlı eti (K.E.) üretimi içindeki payına ilişkin veriler Tablo 4 de sunulmuştur (BESD-BİR, 2006). Dünya kanatlı eti üretimi içinde hindi etinin payı 2002 verileriyle %7 dir. Tablo 4. Dünya da yıllara göre kanatlı eti üretimi (milyon ton) ve hindi eti (H.E.) üretiminin (milyon ton) toplam kanatlı eti (K.E.) üretimi içindeki payı. 1998 1999 2000 2001 2002 K.E. H.E. K.E. H.E. K.E. H.E. K.E. H.E. K.E. H.E. AFRİKA 2,80-2,90-3,00-3,10-3,10 - AVRUPA 11,90 1,95 11,80 1,88 12,00 1,97 12,50 2,05 12,70 2,01 ASYA 20,40 0,13 21,40 0,12 23,10 0,13 23,70 0,13 24,70 0,13 GÜNEY AMERİKA 8,10 0,14 9,00 0,15 9,60 0,17 10,10 0,20 10,90 0,22 KUZEY VE ORTA. AMERİKA 18,60 2,52 19,70 2,53 20,30 2,59 20,90 2,67 21,50 2,73 OKYANUSYA 0,80-0,70-0,80-0,80-0,80 - DÜNYA 62,40 4,80 65,40 4,76 68,70 4,94 71,10 5,13 73,9 5,17 DÜNYA HE/KE*100 (%) 7,7 7,3 7,2 7,2 7,0 Veteriner Hekimler Derneği Dergisi Cilt: 77 Sayı: 4 Yıl: 2006 19
Türkiye de hindi eti üretiminin toplam kanatlı eti üretimine oranı ise Tablo 3 de yer alan verilere göre %5 civarında olup hindi eti üretiminin artış eğiliminde olduğu izlenmektedir. Cevger ve Türkyılmaz (2001), makalelerinde domuz eti tüketiminin yasak olduğu İslam ve Musevi toplumlarında, hindi eti tüketiminin bir hayvansal protein kaynağı olarak değerinin daha da arttığını vurgulamaktadır. Bu görüş dikkate alındığında Türkiye de kanatlı eti tüketimi içinde hindi eti tüketim oranın Dünya ortalaması olan %7 nin çok daha üzerinde olması gerektiği söylenebilir. Türkiye de Entansif Hindi Yetiştiriciliği Türkiye de hindicilik, 1990 lı yılların ortalarına kadar sadece geleneksel olarak mera hindiciliği şeklinde yapılmıştır. Bu tip hindicilik Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı na bağlı Kocaeli/Kandıra, Balıkesir/Bigadiç ve Kırıkkale/Keskin de üretme istasyonlarının damızlık, kuluçkalık yumurta ve hindi palazı üretimi yaparak yetiştiricilere dağıtması biçiminde sürdürülmüştür. Diğer yandan, dünyada hindi eti üretimi 1980 lerden sonra entegre işletmelerde yapılmaya başlanmış; Türkiye de ise bu süreç, 1995 yılından sonra ortaya çıkmıştır. Türkiye de entansif hindicilik ilk olarak 1995 yılında bölgede uzun yıllar boyunca sürdürülen broiler yetiştiriciliğinin sağladığı deneyimin de etkisiyle Bolu da yapılmaya başlanmıştır. Bu girişimi daha sonra İzmir de yine entegre ikinci bir firma izlemiştir. Bu iki öncü kuruluşu takiben ülkemizin değişik yörelerinde pek çok yeni fakat daha küçük ölçeklerde işletmeler kurulmuştur. Ancak 2006 yılının başlarında etkisini yoğun olarak hissettiren Kuş Gribi Krizi sonrasında bu küçük işletmelerin bir çoğu n çekilmişlerdir. Bu alanda halen faaliyetini sürdüren büyük ölçekli entegre işletmeler fason üretim olarak adlandırılan sözleşmeli hindicilik modeli ile çalışmaktadır. Palaz, yem, veteriner hekimlik hizmetleri ile kesim ve pazarlama firmalar tarafından sözleşmeli üreticiye satılırken; ısıtma, elektrik, su, altlık ve işçilik gibi girdi unsurları bizzat üreticiler tarafından tedarik edilmektedir. Türkiye de mevcut uygulamaların tümünde sözleşme şartlarını firma belirlemektedir. Firma sözleşme şartlarını belirlerken üretim dönemi başında bir hindi alım fiyatı tespit ederek üretim süreci sonunda canlı ağırlık, yemden yararlanma oranı gibi bazı kriterleri de dikkate alarak ürün teslim edildikten sonra ödeme yapmaktadır. Yine firma tarafından sağlanan girdilere ait fiyatları da firma belirlemektedir. Sözleşmeli hindicilikte üç tip üretim süreci bulunmaktadır. Bunlardan birincisi 6 haftalık palaz (hindi civcivi) büyütme süreci, ikincisi 6 haftadan kesim sonuna kadar olan yetiştirme süreci ve üçüncüsü ise, ilk iki üretim sürecini kapsayan palaz üretiminden kesim sonuna kadar yapılan besiciliktir. Büyütme kümeslerinde yetiştirilen palazlar 6 haftalık yaştan sonra yetiştirme kümeslerine aktarılmaktadır. Yetiştirme kümeslerine alınan palazlara 10-18 hafta süre ile bakılmakta; dişiler 18-20 hafta, erkekler ise 20-24 haftalık yaşta kesime sevk edilmektedir. Palaz büyütme kısa sürdüğünden bu yetiştiriciler yılda 5 dönem üretim yapabilmektedir. 6 haftalık palazları yetiştirmeye alanlarda, besi süresi daha uzun olduğundan yılda en fazla 3 dönem üretim yapılabilmektedir. Üçüncü tip üretim ise, ortalama olarak yılda iki dönem yapılabilmektedir. Üretim süreci sonunda firma kendi belirlediği tarihte ürünü canlı olarak almaktadır. 20 Veteriner Hekimler Derneği Dergisi Cilt: 77 Sayı: 4 Yıl: 2006
Sonuç Hindi eti, beyaz et sağlıklılığına ve kırmızı et lezzetine sahip olması, toplumun yiyecek tercihleri konusunda etkilendiği dini ve kültürel yaptırımlara uygunluğu nedeniyle ülkenin et ihtiyacının karşılanmasında yararlanmak üzere üretiminin artırılması gereken bir sektör olarak ortaya çıkmaktadır. KAYNAKLAR BESD-BİR (2006). Dünya kanatlı eti ve hindi eti üretim miktarları. Erişim: [http://www.besd-bir.org/dunyakanatlietiististik.htm]. Erişim Tarihi: 20.12.2006 CEVGER, Y., TÜRKYILMAZ, K. (2001). Türkiye de hindi eti ve önemi. Veteriner Hekimler Derneği Dergisi, Cilt: 70, Sayı: 3. FAOSTAT (2006). Faostat foodsecurity files, food consumption. Erişim: [http://www.fao.org/faostat/foodsecurity/files/foodconsumptionnutrients_en.xls]. Erişim Tarihi: 19.12.2006 MAJKOVIC, D., TURK, J., CELOFIGA, P. (2003). Poultry meat supply in the case of a slovene enterprise. Erişim: [http://www.boku.ac.at/oega/tagung/2003/03_majkovic.pdf]. Erişim Tarihi: 25.12.2006. MALTHUS, T., R. (1798). An Essay on the Principle of Population. Erişim: [http://www.ac.wwu.edu/~stephan/malthus/malthus.0.html]. Erişim Tarihi: 29.12.2006 SARIÖZKAN, S. (2005). Afyon ili yumurta tavukçuluğu işletmelerinde kârlılık ve verimlilik analizleri. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. TAN, S., DELLAL, İ. (2002). Kırmızı et ve tüketim açığını kapatmak için alternatif bir yaklaşım: Hindi üretimi ve sözleşmeli yetiştiricilik modeli. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Proje Raporu 2002-3. Ankara. TÜRKİYE CUMHURİYETİ DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜSTEŞARLIĞI (2004). VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı 2005 Yılı Programı. Erişim: [http://ekutup.dpt.gov.tr/program/2005/tarim.html]. Erişim Tarihi: 20.12.2006 TÜRKİYE CUMHURİYETİ DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜSTEŞARLIĞI (2006). Dokuzuncu Kalkınma Planı. Erişim: [http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/ix/9kalkinmaplani.pdf]. Erişim Tarihi: 22.12.2006 TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI (2004). II. Tarım Şurası. IV. Komisyon; Hayvan, Su Ürünleri Yetiştiriciliği ve Sağlığı. Erişim: [http://tarimsurasi.tarim.gov.tr/pdfler/iv.komisyon.pdf]. Erişim Tarihi: 18.12.2006 TÜRKOĞLU, M., AKTAŞ, N., KOLSARICI, N. (1996). Tavuk Eti ve Yumurtanın Önemi ve Tüketimi. Ankara: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Matbaası, Yayın No:23. Erişim: [http://www.tarim.gov.tr/hizmetler/yayinlar/e-kitap/tavuketi_yumurta/ dengeli_beslenmeli.htm]. Erişim Tarihi: 21.12.2006 WINDHORST, H. (2002). Will European poultry meat producers be competitive in future? - perspectives from an importing country-. Erişim: [http://www.ispa.uni-vechta.de/staff/windhorst/lectures/vortragschottland.doc.]. Erişim Tarihi: 19.12.2006 YALÇIN, E.G. (1993). Ankara koşullarında entansif sistemde dört farklı hindi genotipinin verim özelliklerinin karşılaştırılması. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. YÜKSEKKAYA, C. (1998). Balıkesir ilinde hindi üreticilerinin sosyo-ekonomik yapısı ve sorunları. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Veteriner Hekimler Derneği Dergisi Cilt: 77 Sayı: 4 Yıl: 2006 21