GİRESUN İLİ MERKEZ İLÇEDE FINDIK YETİŞTİREN İŞLETMELERİN EKONOMİK ANALİZİ, ÜRETİM VE PAZARLAMA SORUNLARININ BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Erdal SIRAY Yüksek Lisans Tezi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Prof. Dr. Yaşar AKÇAY 2010 Her Hakkı Saklıdır.
T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜTÜSÜ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ GİRESUN İLİ MERKEZ İLÇEDE FINDIK YETİŞTİREN İŞLETMELERİN EKONOMİK ANALİZİ, ÜRETİM VE PAZARLAMA SORUNLARININ BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Erdal SIRAY TOKAT 2010 Her Hakkı Saklıdır.
Prof. Dr. Yaşar AKÇAY danışmanlığında, Erdal SIRAY tarafından hazırlanan bu çalışma 12 / 01 / 2010 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği/oy çokluğu ile Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı nda yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof. Dr. Yaşar AKÇAY İmza:.. Üye : Doç. Dr. Salih BARIŞIK İmza:.. Üye : Yrd. Doç. Dr. Metin AKAY İmza:.. Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Metin YILDIRIM Enstitü Müdürü. / 01 / 2010
TEZ BEYANI Tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, tezin içerdiği yenilik ve sonuçların başka bir yerden alınmadığını, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Erdal SIRAY
ÖZET Yüksek Lisans Tezi GİRESUN İLİ MERKEZ İLÇEDE FINDIK YETİŞTİREN İŞLETMELERİN EKONOMİK ANALİZİ, ÜRETİM VE PAZARLAMA SORUNLARININ BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Erdal SIRAY Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Yaşar AKÇAY Bu araştırmada, Giresun Merkez İlçesinde fındık yetiştiren işletmelerin ekonomik analizi yapılmış ve üretim ve pazarlama sorunlarının tespiti ortaya konulmuştur. Araştırmada kullanılan veriler fındık yetiştiriciliği yapan 126 adet işletmeden anket yoluyla elde edilmiştir. Elde edilen veriler 2008 2009 üretim dönemine aittir. Analiz aşamasında; işletmeler iki kuşağa ayrılmış, ilk kuşak 0-499 metre arası ve yüksek kuşak ise 500 metre ve üzeri rakımdaki köylerden seçilmiştir. Örnek hacmi bulunurken Neyman yöntemi uygulanmıştır. İlk kuşakta 86 ve yüksek kuşakta 40 adet işletme ile anket yapılmıştır. Analizde işletmelerin sosyo - ekonomik yapısı ortaya konmuştur. İlk kuşak işletmelerde aktif sermaye yüksek kuşak işletmelere göre daha yüksek hesaplanmış olup, aktif sermaye içinde her iki kuşak işletmelerde de yaklaşık %97 oranında arazi sermayesi tespit edilmiştir. Yine her iki kuşak işletmelerde de pasif sermaye içinde yaklaşık %90 oranında öz sermaye hesaplanmıştır. Üretim faaliyetleri bazında brüt marj analiz yöntemi uygulanmış ve brüt hasıla içinde fındık üretimi ilk kuşak işletmelerde %99,43 ve yüksek kuşak işletmelerde de %98,43 oranla en büyük paya sahip olduğu görülmüştür. İşletme bir bütün olarak ele alınmış ve faaliyet sonuçları tespit edilmiş, tarımsal gelir yıllık (her iki kuşak içinde geçerli) yaklaşık 3.000 TL civarında hesaplanmıştır. Toplam aile geliri içinde tarımsal gelir her iki kuşak işletmelerde de ancak yaklaşık 1/3 oranında yer almakta olduğu, kişi başına ortalama yıllık aile gelirinin de ilk ve yüksek kuşakta 2,8 bin TL civarında olduğu belirlenmiştir. Araştırmanın ana konusunu teşkil eden fındığın maliyet analizi yapılmış ve kilograma ilk kuşakta 7,91 TL/kg ve yüksek kuşakta ise 7,53 TL/kg olduğu hesaplanmıştır. Ayrıca üretimde en önemli sorunun girdilerin pahalı olması yer alırken, pazarlama sürecinde ise serbest piyasada ürün fiyatının düşüklüğü en önemli sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. 2010, 104 sayfa Anahtar kelimeler: Giresun, Ekonomik Analiz, Fındık, Fındık Maliyeti, Üretim ve Pazarlama Sorunları i
ABSTRACT Ms Thesis A RESEARCH ON THE DETERMINATION OF THE PRODUCTION AND MARKETING PROBLEMS, ECONOMIC ANALYSIS OF FARMS GROWING HAZELNUT IN CENTRAL DISTRICT OF GİRESUN PROVINCE Erdal SIRAY Gaziosmanpasa University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Prof. Dr. Yaşar AKÇAY In this study, economic analyses of hazelnut grown farms located in the center town of Giresun province were evaluated, and the problems related to production and marketing were determined and presented. The data used in the study were obtained with a face to face questionnaire of 126 hazelnut growers. The data belonged to the 2008-2009 production season. The farms were divided into two groups based on the locations of the farms. The first group was selected from farms located between 0 to 499 m altitude, and the second group was from above 500 m altitude. The Neyman method was applied to determine the sample volume. The questionnaires were conducted with 86 farms in the first group and 40 farms in the second group. Socio-economic structures of the farmers were found out with the analyses. The active capital in the first group farms was calculated higher than those located in the second group farms. The land capital in both group farms was composed approximately 97% of active capital. The rate of owned capital in both farm groups was calculated approximately 90%. Gross share analyses method was applied at the production activities level and hazelnut production within the gross income occupied 99,43% in the first group farms and 98,43% in the second group farms, respectively. The farm was evaluated as a whole and outputs of the activities were determined. The annual agricultural income (for both types of farms) was calculated as somewhere around 3.000 TL. The agricultural income was approximately 1/3 of the family income in both farm groups. Annual income per family for both farms was determined as 2,8 thousand TL. The total cost required for the hazelnut production was calculated as 7,91 TL/kg in the first group farm and 7,53 TL/kg in the second group farm. The most important problem in the production was the high cost of the inputs, and in the marketing; the price of hazelnut is considered the most important handicap. 2010, 104 pages Keywords: Giresun, Economic Analysis, Hazelnut, The Cost of Hazelnut, Pruduction and Marketing Problems ii
ÖNSÖZ Fındığın besleyici ve duyumsal özellikleri, onu gıda ürünleri için benzersiz ve ideal bir malzeme haline getirmektedir. Birçok araştırmacı, fındık tüketiminin insan beslenmesi üzerine olumlu etkileri olduğunu söylemiştir. Türkiye fındık üretimi dünya fındık üretiminin yaklaşık 2/3 kadar olup, ekonomik anlamda Karadeniz sahil kuşağında yetiştirilmektedir. Giresun İli nde fındık üretimi Türkiye fındık üretiminin yıllar ortalamasına göre yaklaşık 1/6 sı kadardır. Giresun un tamamına yakınında yetiştirilen tombul fındık ise çerezlik ve yağlık kalitesi ile Türkiye de en önemli fındık çeşidi konumundadır. Çalışma bölgesinde daha önce fındık işletmeleri üzerine benzer çalışmaların yapılmaması, bu kadar önemli olan bir üründe ve bu ürün için önemli bir bölgede bu çalışmanın yapılması gerektiği düşünülmüştür. Tarımsal işletmelerin başarı ya da başarısızlıklarındaki etkenlerin ortaya konulması tarımsal sorunların çözümünde en büyük rehber niteliği taşımaktadır. Bu amaçla her ürün ve her bölgede benzer çalışmaların yapılması faydalı olacağı mülahaza edilmektedir. Araştırma konusunun belirlenmesinden araştırmanın sonuçlanmasına kadar her türlü konuda yardımlarını esirgemeyen sayın hocam Prof. Dr. Yaşar AKÇAY a, değerli jüri üyelerim Doç. Dr. Salih BARIŞIK ve Yrd. Doç. Dr. Metin AKAY a, yine yardımlarını her daim eksik etmeyen Doç. Dr. Murat SAYILI ve Yrd. Doç. Dr. Meral UZUNÖZ e, çalışmalarım esnasında yardımlarını esirgemeyen mesai arkadaşlarıma ve anket aşamasında sabırla dinleyen çiftçilerimize teşekkürlerimi ve şükranlarımı sunarım. Yine araştırma çalışmaları süresince fedakârca desteklerini esirgemeyen eşim ve çocuğuma da teşekkürü bir borç bilirim. Araştırmanın ülkemiz ve ülkemiz çiftçilerine faydalı olması en büyük temennimdir. Erdal SIRAY Ocak - 2010 iii
İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ... iii İÇİNDEKİLER... iv ÇİZELGELER DİZİNİ... vi ŞEKİLLER DİZİNİ... ix 1. GİRİŞ...1 2. KAYNAK ÖZETLERİ...4 3. MATERYAL VE YÖNTEM...10 3.1. Materyal...10 3.2. Yöntem...10 3.2.1. Örnekleme Safhasında Uygulanan Yöntem...10 3.2.2. Anket Safhasında Uygulanan Yöntem...14 3.2.3. İşletmelerin Analizi Safhasında Uygulanan Yöntem...14 3.2.4. Fındıkta Maliyet Tespitinde Uygulanacak Yöntem...24 3.2.5. Fındık Üretimi ve Pazarlama Sorunları Tespitinde Uygulanan Yöntem...26 4. FINDIK ÜRETİM VE TİCARET DURUMU...27 4.1. Fındık Üretim Alanı ve Üretim Miktarları...27 4.2. Fındık Tüketimi...29 4.3. Fındık Ticareti...30 5. ARAŞTIRMA BÖLGESİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER...32 5.1. Araştırma Bölgesinin Tarihi ve Doğal Yapısı...32 5.1.1. Tarihçesi, Nüfusu ve Coğrafi Konumu...32 5.1.2. Yeryüzü Şekilleri ve Jeolojik Yapı...33 5.1.3. Akarsu ve Göller...35 5.1.4. İklim Özellikleri ve Bitki Örtüsü...36 5.2. Araştırma Bölgesinin Tarımsal Yapı ve Arazi Varlığı...37 6. BULGULAR...41 6.1. İncelenen İşletmelerde Sosyal ve Ekonomik Yapı...41 6.1.1. Nüfus ve Eğitim Durumu...41 iv
6.1.2. İşgücü Durumu...42 6.1.3. Arazi Mevcudu ve Kullanım Durumu...44 6.1.4. Sermaye Miktarı ve Bileşimi...47 6.1.4.1. Aktif Sermaye...47 6.1.4.2. Pasif Sermaye...51 6.1.5. İncelenen İşletmelerde Bitkisel ve Hayvansal Ürünlerin Üretim Durumu ve Üretimin Kullanılış şekli...53 6.1.5.1. Bitkisel Ürünlerin Üretimi ve Kullanış Şekli...53 6.1.5.2. Hayvansal Ürünlerin Üretim Durumu ve Kullanış Şekli...55 6.2. İncelenen İşletmelerde İşletme Faaliyet Sonuçları...57 6.2.1. Üretim Dalları İtibariyle Faaliyet Sonuçları...57 6.2.1.1. Üretim Dalları İtibariyle Brüt Üretim Değeri...57 6.2.1.2. Üretim Dalları İtibariyle Değişken Masraflar...59 6.2.1.3. Üretim Dalları İtibariyle Brüt Marjlar...62 6.2.2. İşletme Bir Bütün Olarak Faaliyet Sonuçları...64 6.2.2.1. Brüt Hasıla (Gayri Safi Hasıla)...64 6.2.2.2. İşletme Masrafları ve Gerçek Masraflar...67 6.2.2.3. Net Hasıla (Saf Hasıla)...70 6.2.2.4. Tarımsal Gelir (Net Çiftlik Geliri)...71 6.2.2.5. Toplam Aile Geliri...73 6.2.2.6. Rantabilite...74 6.3. Fındık Yetiştiriciliğinde Maliyet Tespiti ve Kâr Durumu...75 6.3.1. Tesis Maliyeti...75 6.3.2. Üretim Maliyeti...80 6.3.3. Fındık Yetiştiriciliğinde GSÜD ve Karlılık Durumu...83 6.4. Fındık Yetiştiriciliği, Üretim ve Pazarlama Sorunları...84 7. SONUÇ VE TARTIŞMA...92 KAYNAKLAR...100 ÖZGEÇMİŞ...104 v
ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 3.1. Popülasyonu Oluşturan İşletmelerin Tabakalara Göre Dağılımı ve Her Tabakadan Örneğe Seçilen İşletme Sayısı...13 Çizelge 3.2. Örneklemeye Seçilen işletmelerin Tabakalara ve ilk Kuşak ve Yüksek Kuşak Ayrımına Göre Dağılımı...13 Çizelge 3.3. Erkek İşgücü Birimine Çevirmede Kullanılan Katsayılar...15 Çizelge 3.4. BBHB ne Çevirmede Kullanılan Katsayılar...19 Çizelge 4.1. Ülkelere Göre Kabuklu Fındık Üretim Alanları (ha)...27 Çizelge 4.2. Ülkelere Göre Kabuklu Fındık Üretim Miktarları (ton)...28 Çizelge 4.3. Türkiye ve Giresun Kabuklu Fındık Üretim Alanları ve Miktarları...29 Çizelge 4.4. Türkiye ve Dünyada İç Fındık Tüketimi (ton)...30 Çizelge 4.5. Üretici Ülkelerin İç Fındık İhracatları (ton)...30 Çizelge 4.6. Türkiye Tarım Sektörü ve Fındık ve Mamulleri İhracatı Değeri (1.000 $) 31 Çizelge 4.7. Türkiye nin Fındık İhracatı Yaptığı Ülkeler (2008)...31 Çizelge 5.1. 2008 Yılı Giresun Nüfus Sayım Sonuçları (kişi)...33 Çizelge 5.2. Giresun İli Arazi Durumu...37 Çizelge 5.3. Giresun İli Arazi Sınıflarının Dağılımı...37 Çizelge 5.4. Giresun İli Tarım Arazisi Kullanım Durumu...38 Çizelge 5.5. Giresun İli İştigal Alanlarına Göre Çiftçi sayısı (2008)...38 Çizelge 5.6. Giresun İli 2009 yılı Hayvan Mevcutları (adet)...39 Çizelge 5.7. Giresun İli 2008 yılı Hayvansal Ürünlerin Üretim Durumu (ton)...39 Çizelge 5.8. Giresun İli Tarımsal Üretim Gelirleri (2008)...39 Çizelge 5.9. Giresun İli Tarla Ürünleri Üretimleri (2008)...40 Çizelge 5.10. Giresun İli Meyve Ürünleri Üretimleri (2008)...40 Çizelge 5.11. Giresun İli Sebze Ürünleri Üretimleri (2008)...40 Çizelge 6.1. Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı...41 Çizelge 6.2. Okuma-Yazma Bilen Nüfusun Eğitim Durumu (%)...42 Çizelge 6.3. İşgücünün İşletmede Kullanılan Aile ve Yabancı İşgücü Miktarları ve Yüzdeleri...43 Çizelge 6.4. Aile İşgücünün Kullanılma ve Atıl Kalma Durumu...44 Çizelge 6.5. Ortalama Arazi Varlığı, Tasarruf Sekli ve Parçalılık Durumu...45 vi
Çizelge 6.6. Arazi Nev ileri ve İşletme Arazisi İçerisindeki Dağılımı...46 Çizelge 6.7. Yetiştirilen Ürünler ve Ekiliş Alanları (Da)...46 Çizelge 6.8. İşletme Başına Aktif Sermayenin Dağılımı (TL)...49 Çizelge 6.9. İşletme Başına Aktif Sermayenin Dağılımı (%)...50 Çizelge 6.10. İşletme Başına Pasif Sermayenin Dağılımı (TL)...52 Çizelge 6.11. İşletme Başına Pasif Sermayenin Dağılımı (%)...52 Çizelge 6.12. Bitkisel Üretim Miktarları (kg/işletme)...53 Çizelge 6.13. Bitkisel Üretim Verim Durumları (kg/da)...54 Çizelge 6.14. Bitkisel Üretim Kullanılış Şekli (TL/işletme)...54 Çizelge 6.15. Bitkisel Üretim Kullanılış Şekli (%)...55 Çizelge 6.16. Hayvansal Üretim Miktarları (kg/işletme)...55 Çizelge 6.17. Hayvansal Üretim Miktarları (TL/işletme)...56 Çizelge 6.18. Hayvansal Üretimin Kullanılış Şekli (TL/işletme)...56 Çizelge 6.19. Hayvansal Üretimin Kullanılış Şekli (%)...56 Çizelge 6.20. Bitkisel Üretimde Brüt Üretim Değeri (TL/işletme)...57 Çizelge 6.21. Bitkisel Üretimde Brüt Üretim Değeri (%)...58 Çizelge 6.22. Bitkisel Üretimde Dekara Brüt Üretim Değeri (TL/da)...58 Çizelge 6.23. Hayvansal Üretimde Brüt Üretim Değeri (TL/işletme)...59 Çizelge 6.24. Hayvansal Üretimde Brüt Üretim Değeri (%)...59 Çizelge 6.25. Bitkisel Üretimde Değişken Masraflar (TL/işletme)...60 Çizelge 6.26. Bitkisel Üretimde Değişken Masraflar (%)...60 Çizelge 6.27. Bitkisel Üretimde Dekara Değişken Masraflar (TL/da)...61 Çizelge 6.28. Hayvansal Üretimde Değişken Masraflar (TL/işletme)...61 Çizelge 6.29. Hayvansal Üretimde Değişken Masraflar (%)...61 Çizelge 6.30. Bitkisel Üretimde Brüt Marjı (TL/işletme)...62 Çizelge 6.31. Bitkisel Üretimde Dekara Brüt Marjı (TL/Da)...63 Çizelge 6.32. Hayvansal Üretimde Brüt Marjı (TL/işletme)...63 Çizelge 6.33. Brüt Hasıla (Gayri Safi Hasıla) (TL/işletme)...65 Çizelge 6.34. Brüt Hasıla (Gayri Safi Hasıla) (%)...66 Çizelge 6.35. İşletme Masrafları (TL/işletme)...68 Çizelge 6.36. İşletme Masrafları (%)...69 Çizelge 6.37. Gerçek Masraflar (TL/işletme)...70 vii
Çizelge 6.38. Net Hasıla (Saf Hasıla) (TL/işletme)...71 Çizelge 6.39. Tarımsal Gelir (Net Çiftlik Geliri) (TL/işletme)...72 Çizelge 6.40. Harcanabilir Tarımsal Gelir (TL)...72 Çizelge 6.41. Toplam Aile Geliri (TL/işletme)...73 Çizelge 6.42. Toplam Aile Geliri (%)...73 Çizelge 6.43. Rantabilite Oranları...74 Çizelge 6.44. Fındık Tesis Masrafları (TL/da ve %)...76 Çizelge 6.45. Fındık Üretim Maliyeti (TL/da ve %)...81 Çizelge 6.46. Fındık Yetiştiriciliğinde GSÜD...83 Çizelge 6.47. Fındık Yetiştiriciliğinde Brüt ve Net Kar (TL/da)...83 Çizelge 6.48. Fındık Yetiştiriciliğine İlişkin Veriler...84 Çizelge 6.49. Gübre Çeşidine ve Miktarına Karar Verme Etkenleri (%)...85 Çizelge 6.50. Toprak ve Yaprak Analizi Yaptırma Durumu (%)...85 Çizelge 6.51. Toprak ve Yaprak Analizi Sonucunun Etkisi (%)...86 Çizelge 6.52. Toprak ve Yaprak Analizi Yaptırmama Nedeni (%)...86 Çizelge 6.53. İlaç Çeşidine ve Miktarına Karar Verme Etkenleri (%)...87 Çizelge 6.54. İlaç Satın Alınan Yere İlaç Kullanımının Sorulması (%)...87 Çizelge 6.55. Sivil Toplum Kuruluşlarına Üyelik Durumu (%)...88 Çizelge 6.56. Sivil Toplum Kuruluşundan Girdi Temini ve Onlara Ürün Satma Durumu (%)...88 Çizelge 6.57. Fındık Üretiminde Karşılaşılan Sorunlar (%)...89 Çizelge 6.58. Fındık Satış Yerleri (%)...89 Çizelge 6.59. Ürün Satış Şekli (%)...89 Çizelge 6.60. Fındığın Pazarlanmasındaki Problemleri (%)...90 Çizelge 6.61. Fındığa Alternatif Üretim Görüşleri (%)...91 viii
ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 3.1 - Giresun Merkez İlçe Köyleri Haritası...11 ix
1 1. GİRİŞ Türkiye, coğrafi konum itibariyle tropik meyvecilik dışında diğer meyvecilik faaliyetleri için oldukça uygun bir yapıdadır. İklim şartları ve toprak yapısı buna uygundur. Bu bakımdan Türkiye, bahçe bitkileri kültürünün doğuş yeri ve dünyada yetişen birçok meyve türünün ana vatanıdır. Ülkenin sahip olduğu gerek üretim alanı gerekse ekolojik yapısı itibariyle meyve üretiminde kendine yeterliliği ve ihracat potansiyeli olan ülkelerden birisidir. Tarım sektörünün, gelişmişlik düzeyleri hangi seviyede olursa olsun, tüm ülkelerin ekonomik ve sosyal yapısında önemli bir yeri vardır. İnsanların beslenebilmesi için gerekli hammaddeyi üretmesi gibi stratejik bir öneme sahip olan tarım sektörü, aynı zamanda ekonomi için katma değer artışı sağlamakta ve Türkiye de büyük bir nüfus kitlesi için istihdam oluşturmaktadır (Alkan, 2006). Türkiye de, gayri safi milli hâsılanın %7,7 sini karşılamakta olan tarım sektörünün, istihdamdaki payı %27,3 tür (Anonim, 2009a). Dünya fındık üretiminin önemli bir kısmını üreten Türkiye, bu açıdan da üstün bir konumdadır. Türkiye, dünya fındık üretiminde yaklaşık %70 lik pay ile birinci sıradadır. Üretimi çok eskilere dayanan fındık için dünyadaki en uygun ekolojik koşullar, Türkiye nin Karadeniz Bölgesi ne kıyı illerinde bulunmaktadır (Ayfer ve ark., 1986). Türkiye, fındığın en önemli yabani türlerinin ve kültür çeşitlerinin anavatanı olması nedeniyle, çok zengin bir çeşitliliğe sahiptir (Demir, 1997). Dünya fındık üretim ve ihracatında Türkiye nin bu kadar büyük bir payı olmasına rağmen, bu üründen arzu edilen ölçüde yararlanıldığını söylemek mümkün değildir. Bunun iki temel nedeni vardır. Bunlardan birisi, işlenmiş fındık ürünleri üretim ve ihracatının çok düşük olmasıdır. İkincisi ise, geleneksel pazarımız olan AB pazarı dışına çok az çıkılmasıdır (Usta, 2002).
2 Yoğun olarak Karadeniz Bölgesi nde üretilen fındık, bölge halkının başlıca geçim kaynaklarından biridir. Tarım ürünleri içinde Türkiye nin geleneksel ihraç ürünlerinden biri olan fındık, ülke ye önemli miktarda döviz girdisi sağlamaktadır. 2008 yılı gerçekleşen tarım ürünleri ihracatı Türkiye toplam ihracatı içinde %10 luk paya sahipken, fındık ve fındık mamulleri ihracatı tek başına bir ürün olarak tarım ürünleri ihracatındaki payı 1,4 milyar $ ile %10 dur (Anonim, 2009b). Başlangıçta sadece Doğu Karadeniz Bölgesi nde üretilen fındık, zamanla Batı Karadeniz Bölgesi ne doğru yayılmıştır. Fındık yetiştirilen alanların genişlemesinde, devletin fındığa alım garantisi vermesi ve bazı yıllar uygulanan yüksek destekleme fiyatlarının etkisinin büyük olduğu söylenebilir. Bu durum, fındık üretiminde arz fazlalığı sorununu ortaya çıkarmış ve sürekli artan fındık arzı, özellikle 1980 yılından sonra önemli miktarda fındık stoklarının oluşmasına sebep olmuştur. Devlet, fındık üretiminin uygun alanlarda yapılmasını sağlamak amacıyla, 1983 yılında 2844 sayılı Fındık Üretiminin Planlanması ve Dikim Alanlarının Belirlenmesi Hakkındaki Kanun u çıkartmıştır. Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren izin alınmadan yeni fındık bahçelerinin kurulması ve belirlenen alanlar dışında mevcut fındık bahçelerinin yenilenmesi yasaklanmıştır (Alkan, 2006). Anadolu fındığın anavatanı, en değerli yabani türlerinin doğal yayılma alanı ve kültür çeşitlerinin kaynağıdır. Fındık üretimine elverişli geniş ekolojik alanlara ve dünyanın en kaliteli fındık çeşitlerine sahiptir. Diğer taraftan Anadolu, ekonomik anlamda fındık yetiştiriciliği ve fındık ticaretinin yapıldığı ilk yerdir (Ayfer ve ark., 1986; Köksal, 2002). Türkiye de, fındık yetiştirilen alanlar 40-41º enlem ve 37-42 º boylamları arasında bulunmaktadır. Bu sınırlar içinde ekolojik koşullar bakımından en uygun alanlar Karadeniz kıyılarıdır. Fındık yetiştiriciliği Karadeniz kıyılarından 60 km içeriye ve 750 m yüksekliğe kadar çıkmaktadır (Özbek, 1978; Köksal, 2002). Türkiye de fındık üretimi 33 ilde yapılmasına karşın, üretimin tamamına yakın kısmı 6 ilde toplanmıştır. Bu iller; eski üretim bölgesi olarak adlandırılan Ordu, Giresun ve Trabzon ile yeni üretim bölgesi olarak adlandırılan Sakarya, Düzce ve Samsun illeridir (Anonim, 2009c).
3 Giresun ili 2008 yılı fındık üretim verilerine göre 136 bin ton ile Türkiye fındık üretimindeki payı %17 dir (Anonim, 2009e). İlde fındık üretimi merkez ile beraber 13 ilçede yapılmaktadır. Merkez ilçe, Giresun İli 2007 yılı toplam fındık üretiminin %8 ini gerçekleştirmiştir (Anonim, 2009d). Tombul fındık, uzun yıllar boyunca yetiştirici seleksiyonlarıyla ortaya çıkmış Dünya nın en önemli çeşidi konumundadır. Giresun ili de tombul fındık çeşidini en fazla yetiştiren önemli bir konumdadır. Giresun - Merkez İlçesinin ilk kuşak ve yüksek kesimindeki fındık yetiştiren işletmelerin ekonomik analizinin, üretim ve pazarlama sorunlarının tespitinin yapıldığı bu çalışmanın amaçları şunlardır; - İşletmelerin yapısal özellikleri, nüfus, işgücü ve eğitim durumu, sermaye bileşimi, arazi kullanım durumu, bitkisel ve hayvansal üretimi ortaya koymak, - Brüt marj analizi ile işletmelerin üretim dalları itibariyle faaliyet sonuçlarını ortaya koymak, - İşletmelerin bir bütün olarak yıllık faaliyet sonuçlarından brüt hasıla, işletme masrafları, net hasıla, tarımsal gelir, harcanabilir tarımsal gelir ve toplam aile gelirini hesap etmek, - Üretim ve pazarlama sorunlarının tespiti ve bu sorunlara ilişkin çözüm önerileri ortaya koymak.
4 2. KAYNAK ÖZETLERİ Bülbül (1979b), Ordu İlinin Merkez ve Fatsa İlçelerinde bulunan fındık işletmelerinin ekonomik analizini yapmış ve yeter gelirli işletme büyüklüğünü hesaplamıştır. Araştırmada, çiftlik sermayesinin aktif sermaye içindeki payı %95 olup, söz konusu sermayenin yaklaşık %89 u toprak ve bitki sermayesinden oluşmaktadır. Öz sermayenin aktif sermayeye oranı %97 olarak tespit edilmiştir. Araştırmada, işletme arazisinin dekarına düşen saf hâsılanın işletmeler büyüdükçe azaldığı tespit edilmiştir. Ayrıca 5,65 kişilik bir aile için yeter gelirli işletme büyüklüğü 20,70 dekar olarak hesaplanmıştır. İlkyaz (1986), Doğu Karadeniz tarımının ana ürünleri olan çay ve fındığın üretim girdi ve maliyetlerini hesaplamış, ürünlerde fiziki girdi kullanım durumunu ortaya koymuştur. Araştırma Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve Artvin illerinde yürütülmüştür. Fındık bahçelerinde yoğun olarak üretilen fındık çeşit sayısının 10 adet olduğu, ayrıca bahçelerde belleme, setleme ve budama işlemlerinin hiç yapılmadığı tespit edilmiştir. Pirinççioglu (1987) yapmış olduğu çalışmasında; Türkiye nin dünya fındık piyasasındaki yeri ve önemini anlatmış; fındık piyasasının özelliklerini, Türkiye nin bu piyasada daha etkili olmasının yolunu belirlemeye çalışmıştır. Türkiye nin fındık ihracatını arttırma yönünde yapması gerekenlerin basında fiyat politikasını düzenlemek ve fiyatlarda istikrar sağlamak, iç fındık ihracatına olduğu kadar işlenmiş fındık ihracatına da önem vermek ve etkili pazar araştırmaları yapmak olduğu ortaya konmuştur. Ayrıca Türk fındığı açısından ithalatçı ülkelere göre talebin fiyat, gelir ve çapraz elastikiyetleri saptanmıştır. Çetiner (1990) çalışmasında, fındık üretimi sırasında karşılaşılan sorunlar ile verimliliği arttırmak için alınması gereken tedbirleri açıklamıştır. Ayrıca fındık ihracatını ve tüketimini arttırmak için yeni mamuller ortaya konulması gerektiğini belirtmiştir. Genç (1992), Türkiye ve Avrupa Topluluğu üyesi ülkelerin fındık politikalarını incelemiş, fındığın dünya ve Türkiye deki üretim, tüketim, ihracat, ithalat durumlarını ele almıştır. Araştırmada, fındık üretiminde Türkiye açısından önemli olan faktörün alan
5 genişlemesine gitmeden, mevcut alanların ıslahı ve diğer üretici ülkelerin verim seviyesine ulaşmak olduğu belirtilmiş, bu nedenle İtalya, İspanya ve ABD gibi diğer üretici ülkelerin verim artırıcı önlemlerinin izlenmesinin yararlı olacağı ifade edilmiştir. Hacıibrahimoglu (1992) araştırmasında, fındıktan gereği gibi yararlanılamadığını, üreticilerin gerçek gelirlerinde artışlar olması için birim alandan sağlanan verimin artması gerektiğini, üretim ve pazarlama aşamalarında sorunların ortaya çıktığını ve bu nedenle dış talebin arttırılamadığını ve fiyatı yükselen fındığın ithalatçı ülkeleri alternatif ürünlere yönlendirdiğini ortaya koymuştur. Sayılı (1995) tarafından yapılan çalışmada, Türkiye de fındığın üretiminde ve pazarlamasında karşılaşılan sorunlar ele alınmış ve bu sorunlara ilişkin çözüm önerileri ortaya konulmuştur. Ayrıca, fındıkla ilgili gerçekçi ve uygulanabilir politikalara ihtiyaç duyulduğu, sorunların çözülmesi durumunda Türkiye ekonomisine, fındık üreticisine ve pazarlayıcılara önemli katkılarda bulunacağı belirtilmiştir. Sayılı ve Çiçek (1996) çalışmalarında, Türkiye ve diğer üretici ülkelerin fındık üretim durumunu ortaya koymuş, Fiskobirlik in üreticilere yönelik faaliyetleri ile fındığın yurtiçi ve yurtdışı pazarlama durumu ve pazarlama aşamasında yine Fiskobirlik ve özel sektörün rolleri araştırılmıştır. Bununla birlikte, Fiskobirlik in depolarında stokların olduğu, bu itibarla da fındık üretim alanlarının sınırlandırılması gerektiği, fındığın tüketimi ve yurtdışı pazarlaması konusunda reklam ve tanıtım faaliyetlerinin artırılması gerektiği dile getirilmiştir. Sayılı (1996a) çalışmasında, Karadeniz Bölgesi ve Türkiye ekonomisi açısından önemli olan fındıkta, destekleme politikasının eksik ve yanlış uygulanması sonucu üretim alanının genişlediğini, üretim miktarı dolayısıyla stokların arttığını ve kalitenin azaldığını bildirmiştir. Ayrıca çalışmada, fındıkta üretim planlamasının yapılmasının zorunluluğu ve planlamanın yapıldığı takdirde ülke ekonomisine ve üreticilere katkı sağlayacağı belirtilmiştir.
6 Bozoğlu ve ark. (1996) tarafından yapılan çalışmada, Türkiye de fındık ve antepfıstığı fiyatlarının serbest piyasa koşullarında oluşmadığını, destekleme alımları ile fiyatlara müdahale edildiğini, her iki ürünün ihracat fiyatlarında, üretim ve stok miktarlarına bağlı olarak yıllara göre dalgalanmalar görüldüğü, sert kabuklu meyvelerin yurt içi fiyatlarında yıllara göre cari artış olmasına rağmen, reel olarak azalışlar gerçekleştiği, Türkiye nin dünya sert kabuklu meyveler piyasasındaki etkinliğini artırabilmek için, mevcut politikalarda gerekli değişikliklerin yapılmasının zorunlu olduğu belirtilmiştir. Ceyhan ve ark. (1996) çalışmalarında, dünya ve Türkiye fındık piyasasına ilişkin verileri kullanarak, Türkiye fındık arzı ve talebi ile ihracatının ekonometrik analizini yapmışlardır. Türkiye nin fındık talebi ve ihracat miktarını etkileyen en önemli faktörün, fındık ihracatının büyük kısmını alan Almanya nın gayri safi yurt içi hasılası olduğu belirlenmiştir. Fındık arzını en fazla etkileyen faktörün ise fındık dikim alanları olduğu tespit edilmiştir. Çalışmada, fındık talebinin fiyat esnekliği -0,45, fındık arzının fiyat esnekliği ise 0,03 olarak hesaplanmıştır. Fındık üretimine paralel olarak fındık ihracatının artırılmasının, Türkiye fındık ihracatında karşılaşılan en önemli sorun olduğu saptanmıştır. Diğer şartlar sabit iken, fındık üretimi %100 artırıldığında, Türkiye fındık ihracatının %16,8 oranında arttığı belirlenmiştir. Sayılı (1996b) yaptığı araştırmada, Ordu İli nde fındığın 1974-94 zaman dilimindeki verim, fiyat ve brüt getiri için belirsizlik analizleri yapılmış, fındığın verim, fiyat ve brüt getirisinin araştırılan dönemde yıldan yıla gösterdiği dalgalanma ve bu dalgalanmanın sebep olduğu belirsizlik ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca, fındığın brüt getirisinde yıldan yıla görülen bu istikrarsızlığın üzerinde verimin ve fiyatın etkisi saptanmaya çalışılmıştır. Elde edilen bulgularla ne gibi tedbirlerin alınabileceği ve öncelikle ağırlığın verim ya da fiyat unsurundan hangisine verileceği ortaya konmuştur. Akçay ve Akay (1999) çalışmalarında, Tokat İli Erbaa Ovası tarım işletmelerinin sosyoekonomik yapılarını incelemiş ve üretim dönemi faaliyet sonuçlarını ortaya koymuşlardır. Ayrıca, incelenen işletmelerin tarımsal gelirlerinin yetersiz olduğu, aile işgücü ücret karşılığı ve öz sermayenin reel faiz karşılığı toplamını karşılamadığını tespit etmişlerdir.
7 Akçay ve ark. (1999) yaptıkları araştırmalarında, Tokat Merkez İlçede yetiştirilen şeftali, elma ve vişnede üretim maliyeti ve karlılığını belirlemeye çalışmışlardır. Sonuç olarak Tokat Merkez İlçede şeftali, elma ve vişne yetiştiriciliğinin karlı olduğunu, en karlı olarak da vişne yetiştiriciliğini göstermişlerdir. Akçay ve Uzunöz (1999), Tokat Merkez İlçede kapama şeftali bahçelerinin yatırım analizlerinin yapıldığı bu çalışmada, meyveciliğin uzun yıllar uğraşı gerektirdiğini, bu sebepten dolayı üretimden vazgeçme esnekliğinin düşük olduğu ve bu itibarla şeftali gibi çok yıllık bitkilerde maliyet ve karlılık analizinin büyük öneme sahip olduğunu açıklamış ve sonuç olarak kapama şeftali bahçelerine yapılan yatırımın ekonomik yönden uygulanabilir olduğu belirtilmiştir. Sayılı ve Esengün (1999) çalışmalarında, Ordu İli nde fındık işleme sanayinin mevcut durumunu incelemiş, sorunlarını saptamış ve buna yönelik çözüm önerilerini ortaya koymuşlardır. Araştırma bulgularına göre, işletmeler hammadde temini, üretim ve pazarlama ile ilgili çok önemli sorunlarla karşılaşmakta olup bu sorunların bir an önce çözüme kavuşturulması ile Ordu ve Türkiye ekonomisine önemli katkı sağlayacağı belirtilmiştir. Kılıç ve Özyazıcı (2003), Fındık alanlarının genişlemesine etki eden sosyo-ekonomik faktörleri belirlemeye çalışmışlardır. Araştırmada verilerin özelliğine göre khi-kare ve varyans analizi yöntemlerinden yararlanılmıştır. İşletmeler ortalamasına göre işletme başına düşen aile işgücü varlığı 2,35 EİB olarak belirlenmiştir. Araştırma sonucunda fındık arazisi büyüklük grupları arasında; aile genişliği, yaşam düzeyi, sosyal katılım düzeyi, kitle iletişim araçlarından faydalanma düzeyi, arazi varlığı ve brüt kâr bakımından istatistiksel olarak farklılıklar saptanmıştır. Yalçın (2003) doktora tezinde ülkemizdeki fındık piyasasının ekonometrik analizini yapmıştır. Bu çerçevede; fındığın üretim miktarını, yurtiçi kullanım miktarını, ihracat miktar ve fiyatını ve ABD nin badem ihracat fiyatını etkileyen faktörleri incelemiş, son olarak önemli ithalatçı ülkeler için fındık dış talebinin ekonometrik analizini yapmış ve fındık piyasasında yer alan kesimlerin kararlarında Amerika nın badem fiyatını, çapraz döviz kurlarını göz ardı etmemeleri gerektiğini belirtmiştir.
8 Gürler ve ark. (2004), Türkiye nin 1975-2003 döneminde fındık üretim alanları, üretim miktarları, verim, reel fiyatlar ve brüt üretim değerindeki gelişmeleri incelenmişlerdir. Çalışmada ele alınan döneme ait dalgalanmalar belirlenmiş ve projeksiyonlar yapılmıştır. Üretim miktarı, verim, fiyat ve brüt üretim değeri için belirsizlik analizlerine yer vermişlerdir. Analiz sonucunda en düşük belirsizliğin %20 ile reel fiyatlarda, en yüksek belirsizliğin ise %33 ile brüt üretim değerinde olduğunu ortaya koymuşlardır. Kılıç ve Demir (2004), Türkiye de fındık yetiştiriciliğinin yapısal özellikleri ile fındık yetiştiriciliğinde girdi kullanımı ve üretim maliyeti unsurlarını incelemişlerdir. Fındık yetiştiriciliğinde yaklaşık 6 aylık çalışma döneminde, dekara kullanılan işgücü miktarının 58 saat olduğunu tespit etmişlerdir. İşgücünün %62 sinin hasat işleminde, %26 sının budama ve dip sürgünü temizliğinde, geriye kalan %12 sinin de bahçe altı temizliği, gübreleme, ilaçlama ve harmanlama işlerinde kullanıldığını belirtmişlerdir. Fındık yetiştiriciliğinde makine çeki gücü kullanımının sınırlı oranda olduğunu ve makinenin toprak işleme, taşıma ve harmanlama işlerinde kullanıldığını ifade etmişlerdir. Ovada genellikle azotlu gübre olarak 26 N kullanıldığını, üreticilerin %30 unun ise azotlu gübreye ilaveten Diamonyum Fosfat (DAP) kullandığını belirtmişlerdir. Yavuz ve ark. (2005), Türkiye fındık sektörünü temsil eden beş denklemli ekonometrik bir model kullanarak, fındıkta arz fazlalığı probleminin nedenlerini araştırmışlar ve sektör için alternatif bir politika önerisi sunmuşlardır. Model sonuçlarına göre, fındığın piyasa fiyatı önemli derecede destekleme fiyatı tarafından, fındık dikim alanları ise piyasa fiyatı tarafından belirlenmektedir. Ayrıca, üretim maliyeti ve iklim şartlarının fındık üretimini, reklam, toptan fındık fiyatı ve gelir seviyesinin fındık talebini, dünya fındık fiyatının ve ihracat fonunun ise fındık ihracatını önemli derecede etkilediği belirtilmiştir. Modelden çıkarılan ana sonuç, uzun yıllar uygulanan yüksek destekleme fiyatının, fındık dikim alanlarının yayılmasına ve arz fazlalığına neden olmasıdır. Bu sonuçlara göre önerilen politika, üretim maliyetine ve piyasa fiyatına yakın bir hedef fiyatın, sadece üreticiye belli bir fiyatı garanti etmek amacıyla belirlenmesidir. Buna ilave olarak, doğrudan gelir desteğinin sadece kanunla sınırlanan alanlar içinde üretim yapan fındık üreticilerine verilmesi gerektiği ve taban arazideki fındık alanlarını başka
9 ürünler yetiştirmek üzere söken üreticilere, alternatif ürün desteğinin devam etmesi gerektiği belirtilmiştir. Alkan (2006) araştırmada, Samsun İli Terme İlçesinin ova ve yüksek kesimindeki işletmelerin ekonomik yapılarını karşılaştırmalı olarak analiz edip, fındık yetiştiriciliğinde girdi kullanımı ile üretim maliyetini belirlemiş ve fındığın pazarlama durumunu ortaya koymaya çalışmıştır.
10 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Giresun Merkez İlçede bulunan 4457 adet işletmeyi temsil niteliğine sahip örnekleme yolu ile seçilen 126 adet işletmeyle birebir yapılan anket yoluyla elde edilen birincil nitelikte veriler araştırmanın ana materyalini oluşturmuştur. Anketle elde edilen veriler 2008 2009 üretim dönemini kapsamaktadır. Materyalin elde edilmesinde kullanılan anket formları, tarımda işletme analizleri için değişik amaçlı formlardan yararlanılarak, fındık yetiştiriciliği yapan işletmelerin ekonomik analizine uygun bir içerikte hazırlanmıştır. Ayrıca Fiskobirlik, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ve diğer kurumların verileri ve konuyla alakalı benzer çalışmaların sonuçlarından da ikincil veri olarak yararlanılmıştır. Çalışma bölgesine ait veriler Giresun Valiliği, Giresun İl Tarım Müdürlüğü ve Fındık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğünden temin edilmiştir. 3.2. Yöntem 3.2.1. Örnekleme Safhasında Uygulanan Yöntem Örnekleme aşamasında, ilk olarak Merkez ilçede fındık yetiştiriciliği yapan işletmelere ait popülasyon tespiti yapılmıştır. Bunun için, merkeze bağlı köylerde fındık yetiştiriciliği yapan işletmelerin sayıları, köyleri ve üretim verileri çıkartılmıştır (Anonim, 2009d). İlde Fındık yetiştiriciliği yapan 64 köy/mahalle olup, gayeli örnekleme yöntemi yoluyla bunların 23 ünde anket yapılmıştır (Şekil 3.1).
11 KARADENİZ BULANCAK KEŞAP DERELİ Anket Yapılan Köyler Şekil 3.1 - Giresun Merkez İlçe Köyleri Haritası
12 Bu köylerden 13 köy (Akıncı, Barça, Çandır, Çiçekli, Çukurköy, Darıköy, Esentepe, Gürköy, Merkez (Mahalleler), Mesudiye, Tekkeköy, Ülper, Yukarıalınlı) ilk kuşaktan ve 5 köy (Akçalı, Demirci, Hamidiye, Kemaliye, Okçu) yüksek kuşaktan seçilmiştir. 5 köyde de (Çaldağ, Duroğlu, İnişdibi, Lapa, Pınarçukuru) arazi rakım farklılığından dolayı hem ilk kuşaktan hem de yüksek kuşaktan anket yapılmıştır. Seçilen köylerin arazi büyüklüğü, tarım tekniği ve diğer faktörler açısından bulundukları kesimdeki fındık üretimi yapan bütün köyleri temsil etmesine özen gösterilmiştir. Örnek işletme sayısı belirlenirken, örnekleme kriteri olarak işletme arazisi büyüklüğü esas alınmıştır. Daha sonra ilk kuşak ve yüksek kesimde popülasyonu oluşturan 3623 işletme örnekleme hesabında kullanılmıştır. Örnekleme için popülasyona alınan işletmeler arazi büyüklüğü itibariyle birbirinden çok farklılıklar göstermiştir. Varyasyon katsayısının yüksek çıkmasından dolayı (%76,30) tabakalı örnekleme sistemi kullanılması uygun görülmüş ve grafik yöntemi sonucu 3 adet tabakaya ayrılmıştır. Tabakalandırma sonucunda, daha küçük bir örnek ile çalışma imkanı olacağından dolayı, eldeki olanaklar zaman ve maddi açıdan daha etkin bir şekilde kullanılabilmektedir (Çiçek ve Erkan, 1996). Örnek hacminin tespitinde tabaka sınırları dikkate alınarak, tabakalı örnekleme yöntemlerinden olan Neyman Yöntemi kullanılmıştır. Yapılan hesaplamalar sonucunda, örnek hacmi 126 olarak belirlenmiştir (Çizelge 1). Örnek hacminin tespitinde %95 güven aralığında ve ortalamadan %5 (t=1,96) sapma ile çalışılmıştır. Örnek hacminin belirlenmesinde aşağıdaki formül kullanılmıştır (Yamane, 1967): 2 ( Nh* Sh) n =, D = ( d / Z ) 2 2 2 N * D + ( Nh*( Sh) ) Eşitlikte; n = örnek hacmini, Nh = h'ıncı tabakaya ait örnekleme çerçevesindeki işletme sayısını,
13 Sh = h'ıncı tabakadaki verilerin standart sapmasını, Sh2 = h'ıncı tabakadaki verilerin varyansını, N = örnekleme çerçevesindeki toplam işletme sayısını, d = ortalamadan belli bir % sapmayı, Z = güven aralığı için t tablo değerini ifade etmektedir. Belirlenen örnek hacminin tabakalara dağıtımında; ( Nh * Sh)* n n i = Nh * Sh formülü kullanılmıştır (Çizelge 3.1). Çizelge 3.1. Popülasyonu Oluşturan İşletmelerin Tabakalara Göre Dağılımı ve Her Tabakadan Örneğe Seçilen İşletme Sayısı Grup No Tabaka Sınırı Ort. Tabakadaki iş. Sayısı (Nh) St. Sapma (Sh) Nh * Sh Nh * Sh 2 n i 1 0-15 9,78 1 687 3,528 5 951,998 20 999,572 33 2 16-40 25,24 1 527 6,774 10 343,759 70 067,679 57 3 41+ 57,90 409 16,546 6 767,398 111 974,766 36 toplam Σ 3 623 23 063,155 203 042,018 126 genele ait 21,73 16,594 Daha sonra çıkan örnekleme işletme sayıları ilk kuşak ve yüksek kesim ile tabakalara dağılımı ise Çizelge 3.2 de gösterilmiştir. Çizelge 3.2. Örneklemeye Seçilen işletmelerin Tabakalara ve ilk Kuşak ve Yüksek Kuşak Ayrımına Göre Dağılımı ilk Kuşak (0-499 m rakım) (500 m + rakım) Grup İşletme Sayısı n i I. 1 169 23 II. 1 015 38 III. 279 25 I. 518 10 II. 512 19 III. 130 11 TOPLAM 3 623 126
14 3.2.2. Anket Safhasında Uygulanan Yöntem Giresun Merkez İlçesinde fındık yetiştiren işletmeler muhasebe kaydı tutmamaktadır. Muhasebe kayıtları tutulmadığı için veri elde etmek için en önemli yöntemin anket yöntemi olduğu görülmüştür. Her işletmede uygulanmak için bir anket formu hazırlanmış ve anket formları araştırmacı tarafından yüz yüze bizzat mahalline gidilerek doldurulmuştur. Anket formlarıyla işletmelerin nüfus, eğitim ve işgücü durumu, arazi varlığı ve tasarrufu, işletmenin sermaye unsurları, yıllık faaliyet sonuçları ve üretim ve pazarlama sorunları üzerine sorular sorulmuş ve cevaplar alınmıştır. 3.2.3. İşletmelerin Analizi Safhasında Uygulanan Yöntem Araştırmanın analiz aşamasında örnek seçilen işletmelere uygulanan anket formları üzerinde gerekli kontroller ve hesaplamalar yapıldıktan sonra, ayrıntılı dökümleri alınmış ve elde edilen bilgiler kullanılmaya hazır özet tablolar haline getirilmiştir. Elde edilen ilk kuşak ve yüksek kuşak verileri ayrı ayrı değerlendirilmiştir. İşletmelerdeki nüfus yapısı incelenirken cinsiyet, yaş ve eğitim durumları yönünden ele alınmıştır. İşletmelerin nüfusu hesaplanırken işletmecinin yanında yaşayanlar dikkate alınmış ve bunlarda cinsiyet, yaş ve eğitim durumlarına göre değerlendirme yapılmıştır. Eğitim durumu belirlenirken bitirmiş olduğu okul dikkate alınmıştır. Halen okuyan öğrenciler ise mevcut okulunu bitirmiş kabul edilmiştir. Aile işgücünün işletme içinde ve dışında çalışma durumu ile birlikte aile işgücü yanında yabancı işçilerin (geçici ve daimi işçiler) işletmede çalışma süreleri tespit edilmiştir. Bölgede çalışılan gün sayısının 300 gün olduğu kabul edilmiştir (Sayılı, 2001). İşletmelerde aile işgücü potansiyeli belirlenirken, devamlı hastalık, askerlik ve eğitim gibi çalışmayı engelleyici unsurlardan dolayı çalışamayan nüfus değerlendirilmemiştir.
15 Daha sonra bu iş gücü günleri erkek işgücü birimi (EİB) cinsinden hesaplanarak ortaya konulmuştur. Nüfusu erkek işgücü birimine çevirmede, kişilerin yaş ve cinsiyete göre değişen iş başarma katsayıları dikkate alınmıştır (Çizelge 3.3). Çizelge 3.3. Erkek İşgücü Birimine Çevirmede Kullanılan Katsayılar Yaş Grupları Erkek Kadın 0 6 - - 7-14 0,50 0,50 15-49 1 0,75 50 + 0,75 0,50 Kaynak : Erkuş ve ark., 1995 Ailede kullanılabilir işgücü miktarından, işletmede kullanılan aile işgücü miktarı ile işletme dışında çalışan aile işgücü miktarı çıkartılarak atıl aile işgücü belirlenmiştir. Arazi, tarımsal üretimin hem kuruluş yerini ve hem de genellikle üretimin bizzat yapıldığı alanı oluşturması bakımından vazgeçilmez bir unsur niteliğindedir. Bununla beraber arazinin kıt ve çoğaltılamaz olması, ona olan talebin nüfus artışına paralel olarak daha da yoğunlaşması, tarımsal üretimde arazi mülkiyetinin ve kullanım şeklinin önemini gittikçe artırmaktadır. Bu nedenle incelenen işletmelerin arazi varlığı ve kullanım durumu ortaya konulmuştur. Öncelikle arazilerin miktarları, mülkiyet durumu, parsel sayısı ve parsele düşen ortalama alanlar belirlenmiştir. Daha sonra arazinin nevine göre ve üzerinde yetiştirilen ürünlere göre dökümleri çıkarılmıştır. İşletmelerin analizi yapılacağı zaman kolaylık sağlaması ve sermaye yapısının belirlenebilmesi için sermaye çeşitlerinin fonksiyonlara göre sınıflandırılması tekniği uygulanmış olup, sınıflandırma şu şekilde yapılmıştır. (Aras, 1988): A. Aktif 1. Arazi (Çiftlik) Sermayesi 1.1. Toprak Sermayesi 1.2. Arazi Islah Sermayesi
16 1.3. Bina Sermayesi 1.4. Bitki Sermayesi 1.5. Tarla Demirbaşı 2. Müstecir (İşletme) Sermayesi 2.1. Sabit İşletme Sermayesi 2.1.1. Hayvan Sermayesi 2.1.2. Alet Makine Sermayesi 2.2. Döner İşletme Sermayesi 2.2.1. Malzeme ve Mühimmat Sermayesi 2.2.2. Para Mevcudu ve Alacaklar B. Pasif 1. Yabancı Sermaye (Borçlar) 1.1. Borçlar 1.2. İtibari Borçlar 2. Öz Sermaye Sermaye grupları değerlerinin saptanmasında temel olan yöntem ve teknikler her sermaye grubu için şu şekilde dikkate alınmıştır (Sivaslıgil, 1990): a- Toprak varlığının kıymet takdirinde; araştırma bölgesinde geçerli alım-satım değeri ortalaması esas alınmış olup, kiraya ve ortağa tutulan arazilerin kıymet takdiri yine aynı değerler üzerinden yapılmıştır. Bununla birlikte kiraya ve ortağa tutulan arazi kıymeti, mülk işletmelerde olduğu gibi aktifte gösterilmiş, diğer taraftan işletmeler aynı miktar üzerinden pasifte borçlandırılmıştır. Böylece değişik şekillerde çalışan işletmelerin sermayelerini mukayese edebilmek imkânı doğacaktır.
17 b- Arazi ıslah varlığının kıymet takdirinde; yeni yapılar için maliyet bedeli, eski yapılar için yeniden inşa bedelinden eskime ve yıpranma payları düşülerek yenileme değerleri esas alınmıştır. c- Bina varlığı kıymet takdirinde; yeni yapılar için maliyet bedeli, eski yapılar için mevcut durumlarına göre (ahşap, beton, vb.) yeniden inşa bedeli esas alınmıştır. d- Nebat (Bitki) varlığı kıymet takdirinde; bağ ve meyveliklerde arazi ile birlikte tespit edilen kıymetten çıplak toprak değeri düşüldükten sonra bulunan değer, dağınık meyveli ağaçlarda hasıla değeri ve işletmecinin takdiri ile bulunan değer, meyvesiz ağaçlarda yerindeki odun değeri ve genç plantasyonlarda tesis masrafları esas alınmıştır. e- Tarla demirbaşı varlığı kıymet takdirinde; sonraki üretim dönemi için yapılan faaliyetlerin maliyet bedeli esas alınmıştır. f- Alet-Makine varlığı kıymet takdirinde; yeni satın alınanlar veya özel yaptırılanlar için maliyet bedeli, eski olanlar ise şimdiki durumları dikkate alınarak araştırma bölgesi alım satım değerleri ortalaması esas alınmıştır. g- Hayvan varlığı kıymet takdirinde; işletme dışından alınanlarda maliyet bedeli, işletmede yetiştirilenler ve uzun süre işletmede bulunanlar için emsal bedeli esas alınmıştır. h- Malzeme ve mühimmat varlığı kıymet takdirinde; dışarıdan satın alınan malzeme ve mühimmat için maliyet bedeli, ailede ve işletmede kullanılmak üzere ayrılan ürünlerle, satılacak ürünlerde çiftlik avlusu fiyatı esas alınmıştır. ı- Para mevcudu ve alacaklar ile borçların belirlenmesinde işletmecinin beyanı esas alınmıştır. İşletmenin gerek üretim dalları düzeyinde ve gerekse işletmenin bir bütün olarak ekonomik analizi öncesinde bitkisel ve hayvansal üretimle ilgili fiziki bulguların ortaya konulmasının yararlı olacağı düşünülmüştür. Bu nedenle işletmede üretimi yapılan tarla
18 bitkileri, meyve ve sebze üretiminin yapısı, hayvansal üretim faaliyetleri, bunların verim durumu ve değerlendirme şekilleri ortaya konulmuştur. İşletmelerin yıllık faaliyet sonuçlarına ilişkin analizler, iki aşamada gerçekleştirilmiş, birinci aşamada üretim dalları düzeyinde analizler yapılmış, ikinci aşamada da işletme bir bütün olarak ele alınarak faaliyet sonuçları ortaya konulmuştur. Üretim dalları düzeyinde yapılan analizlerde Brüt-Marj analiz yöntemi kullanılmıştır (Aras,1988). Bir üretim dalının brüt üretim değerinden, değişken masrafların çıkarılmasıyla elde edilen brüt marj, üretim faaliyetlerinin nispi karlılık durumunu açıklamaktadır. Üretim faaliyetlerinin nispi karlılıkları planlama aşamasında en uygun üretim faaliyetleri bileşiminin seçilmesi konusunda temel faktördür. Brüt-Marj analizinde her bir üretim dalı bağımsız olarak ele alınmaktadır. Üretim dalları itibariyle Brüt-Marj'ların hesaplanabilmesi için, her bir üretim dalına ait Brüt Üretim Değeri ve Değişken Masraflar tespit edilmiştir. Brüt Üretim Değeri hesap edilirken, her bir üretim dalının üretim miktarı ile fiyatları çarpılmış ve bulunan değere ilgili üretim dalında yıl içerisinde meydana gelen prodüktif değer (envanter kıymet) artışı eklenmiş ve satılan bitkisel ve hayvansal ürünlerin miktarı satış fiyatlarıyla, ailede tüketilenler, işletmede kullanılanlar ve işçilere verilenlerin miktarı çiftlik avlusu fiyatlarıyla çarpılmıştır. Satış fiyatlarında işletmecinin ifadesi esas alınmıştır. Değişken Masraf, üretim hacmine bağlı olan ve tek bir üretim dalını ilgilendiren masraftır (Hopkins ve Heady, 1955). Üretim dallarına ait değişken masrafların hesabında aşağıdaki masraf unsurları yer alır; a- Dışarıdan satın alınan veya işletmeden temin edilen tohumluk masrafı, b- İlaç masrafı, c- Gübre masrafı, d- Sulama suyu masrafı e- İlgili üretim dalı için işletme dışından tutulan geçici işçiye ödenen ayni ve nakdi ücret,
19 f- İlgili üretim dalı için yapılan alet-makine kirası. g- Diğer değişen masraflar (ip, çuval, sandık vb. masraflar ile taşıma masrafları gibi). Hayvancılık üretim dalına ait değişken masraf unsurları şunlardır: a- İrat hayvanları için dışarıdan alınan ve işletmeden temin edilen yem masrafları, b- Veteriner, ilaç, aşı vb. gibi bakım masrafları, c- İrat hayvanları envanter kıymet eksilişi. Değişken masraf grubunu oluşturan masraf unsurlarının belirlenmesinde, dışarıdan temin edilen hammadde ve yardımcı maddelerde maliyet bedeli, işletmeden temin edilenlerde ise çiftlik avlusu emsal bedeli esas alınmıştır. Ayrıca yabancı işçilik ücretinin belirlenmesinde üreticinin ifadesi esas alınmıştır. Hayvansal üretimde brüt marj, ayrıca büyükbaş hayvan birimi (BBHB) başına da hesaplanmış olup, BBHB katsayıları Çizelge 3.4 de verilmiştir (Sayılı, 2001). Çizelge 3.4. BBHB ne Çevirmede Kullanılan Katsayılar HAYVAN TÜRÜ KATSAYI HAYVAN TÜRÜ KATSAYI Boğa (Kültür, Melez) 1,40 Manda Düvesi 1,05 Boğa (Yerli) 0,70 Toplam Genç Sığırlar İçin 0,50 0,70 Öküz (Kültür, Melez) 1,20 At (Küçük) 1,00 Öküz (Yerli) 0,60 At (Orta) 1,35 İnek (Kültür, Melez) 1,00 At (Büyük) 1,50 İnek (Yerli) 0,50 Tay (1 yaş) 0,50 Buzağı (Kültür, Melez) 0,16 0,20 Tay (2 yaş) 0,75 Buzağı (Yerli) 0,12 0,15 Katır 1,00 Dana (1 yaş) (Kültür, Melez) 0,50 Eşek 0,50 Dana (1 yaş) (Yerli) 0,25 Deve 2,40 Düve (2 yaş) (Kültür, Melez) 0,70 Koyun 0,10 Düve (2 yaş) (Yerli) 0,35 Toklu 0,08 Manda Boğası 2,10 Kuzu 0,05 Manda Öküzü 1,80 Keçi 0,10 Manda İneği 1,50 Oğlak 0,05 Manda Buzağısı 0,18 0,30 Tavuk 0,004 Manda Danası 0,75 Hindi 0,01 Üretim dalları itibariyle faaliyet sonuçları ortaya konduktan sonra, işletme bir bütün olarak ele alınmış ve yıllık faaliyet sonuçları belirlenmiştir.
20 Üretim dönemine ait faaliyet sonuçları olarak; Brüt Hâsıla (Gayri Safı Hâsıla), İşletme Masrafları ve Gerçek Masraflar, Net Hâsıla (Saf Hâsıla), Tarımsal Gelir (Net Çiftlik Geliri), Harcanabilir Tarımsal Gelir ve Toplam Aile Geliri değerleri hesaplanmış ve yorumlanmıştır. İşletmenin bir bütün olarak faaliyet dönemine ait yukarıda sözü edilen kriterlerin hesabında yararlanılan teknikler ve hesaplama biçimleri aşağıda sırayla açıklanmıştır. Brüt Hasıla, bir üretim dönemini kapsayan üretim faaliyeti sonunda yaratılan nihai mal ve hizmetlerin değer toplamı olarak tanımlamaktadır (Aras, 1988). Tanımdan da anlaşılacağı gibi Brüt Hâsıla da üretim dönemi sonunda yaratılan nihai mal ve hizmetler dikkate alındığından, işletmede üretilip de tekrar üretimde kullanılan ara mallarının değeri brüt hâsılada yer almamaktadır (Talim, 1983). Bu itibarla brüt hâsılayı oluşturan gelir unsurları aşağıda verilmiştir: a- Satılan bitkisel ürünlerin satış tutarı, b- Satılan hayvansal ürünlerin satış tutarı, c- Ailede tüketilen çiftlik ürünlerinin değeri, d- İşçilere verilen çiftlik ürünlerinin değeri, e- Dönem başı. dönem sonu envanter kıymet artışları, f- Hizmet gelirleri - Aile işgücünün başka işletmelerde tarımsal faaliyetlerde çalışması ile sağlanan gelir, - İşletmenin alet ve makinesinin kiraya verilmesi ile başka işletmelere yapılan hizmetler karşılığında sağlanan gelir, g- İkametgah kira bedeli, Brüt Hâsıla yı oluşturan gelir unsurlarının belirlenmesinde şu şekilde hareket edilmiştir (Esengün, 1990). a- Satılan bitkisel ve hayvansal ürünler satış fiyatlarıyla, ailede tüketilen ve işçilere verilen ürünler çiftlik avlusu fiyatlarıyla değerlendirilmiştir.
21 b- Envanter kıymet değişimlerinde, kıymet artışları brüt hasılaya dahil edilmiş ve envanter kıymet azalışları işletme masraflarında gösterilmiştir. c- Envanter kıymet değişimleri yıl başı ve yıl sonu değerler dikkate alınarak hesaplanmış ve envanter kıymet artışların konjonktür değişimlerinin etkisi dikkate alınmamıştır (Açıl ve Demirci, 1984). Hayvan varlığındaki envanter kıymet değişimi (EKD); EKD = (Yılsonu Mevcudu + Satılan) - (Yılbaşı Mevcudu + Satın Alınan) formülünden yararlanılarak hesaplanmıştır. d- Hizmet gelirlerinin belirlenmesinde işletmecinin ifadesi esas alınmıştır. e- İkametgah kira bedelinin belirlenmesinde bina kıymetinin %3 ü esas alınmıştır (Akay, 1996). İncelenen işletmeler de giderler işletme giderleri ve gerçek giderler olarak iki şekilde incelenmiştir. İşletme giderleri işletmecinin brüt hâsılayı elde etmek için işlemeye yatırılan aktif sermayenin faizi hariç, yapmış olduğu her türlü masrafların toplamı şeklinde tanımlanmaktadır. Bu çalışmada işletmeleri birbirleri ile karşılaştırılabilmek için bütün işletmeler ekonomik yönden bağımsız ya da diğer bir ifadeyle borçsuz ve mülk arazileri işleyen diğer bir ifade ile kirasız olarak düşünülmüş, bu itibarla da borç faizleri ve arazi kirası giderleri işletme masraflarına dâhil edilmemiştir. Ayrıca işletmede üretilip de tekrar üretimde kullanılan ürünlerin (çiftlik gübresi, hayvan yemleri gibi ara malların) işletme masraflarına dâhil edilmemişlerdir (Aras, 1988). İşletme giderleri şu masraf gruplarından oluşmuştur; 1 - İşçilik Masrafları a- Yabancı işçi ücretleri, b-işletmeci ve işletmede çalışan aile bireylerinin ücret karşılığı, 2 - Cari masraflar