T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2668 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1634 KT SAD KALKINMA

T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2668 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1634 KT SAD KALKINMA Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Ceyda ÖZSOY (Ünite 1, 2) Doç.Dr. Funda Rana ADAÇAY (Ünite 3) Prof.Dr. Muhsin KAR (Ünite 4) Prof.Dr. Sami TABAN (Ünite 5) Prof.Dr. Bülent GÜNSOY (Ünite 6) Yrd.Doç.Dr. B. Tu berk TOSUNO LU (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Tuba AKTAfi (Ünite 8) Editörler Prof.Dr. Bülent GÜNSOY Yrd.Doç.Dr. Ceyda ÖZSOY ANADOLU ÜN VERS TES

çindekiler iii çindekiler Önsöz... viii Kalk nma Ekonomisinin Anlam ve çeri i... 2 KT SAD KALKINMA: KAVRAM VE ÖLÇME YÖNTEMLER... 3 Büyüme ve Kalk nma... 3 Kalk nma Terminolojisi... 4 Kalk nman n De iflen Anlam... 5 Kalk nman n Ölçülmesi... 6 GSMH ve Kifli Bafl na GSMH le Ölçüm... 6 Sat nalma Gücü Paritesi Yaklafl m yla Ölçüm... 8 nsani Geliflme Endeksi ile Ölçüm... 9 Biny l Kalk nma Hedefleri... 12 KALKINMA VE AZ GEL fim fil K... 12 Az Geliflmiflli in Tan mlanmas ve Ölçülmesi... 12 Uluslararas Geliflme Farkl l klar na Göre... 13 Kaynaklar n Kullan m Durumuna Göre... 13 Toplumsal ve Bireysel Temel htiyaçlar n Karfl lanmas na Göre... 14 Az Geliflmifl Ülkelerin Özellikleri... 14 Makroekonomik Özellikleri... 14 Demografik Özellikleri... 17 Befleri Özellikleri... 18 Sektörel Özellikleri... 19 Sosyal Özellikleri... 20 Siyasal ve Yönetsel Özellikleri... 21 Özet... 22 Kendimizi S nayal m... 23 Yaflam n çinden... 24 Okuma Parças... 25 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 25 S ra Sizde Yan t Anahtar... 26 Yararlan lan Kaynaklar... 26 Kalk nma Teorileri... 28 GELENEKSEL KT SADA DAYALI YAKLAfiIMLAR... 29 K s r Döngü Teorisi... 29 Yoksullu un K s r Döngüsü... 30 K s r Döngü Teorisine Yöneltilen Elefltiriler... 31 Geliflme Aflamalar Teorisi... 31 Geleneksel Toplum Aflamas... 32 Kalk fla Haz rl k Aflamas... 32 Kalk fl Aflamas... 33 Olgunluk Aflamas... 34 Kitle Tüketim Ça... 35 Geliflme Aflamalar Teorisine Yöneltilen Elefltiriler... 36 YAPISALCI YAKLAfiIM... 36 BA IMLILIK YAKLAfiIMI... 38 K L L K (DÜAL ZM) TEOR S... 40 ktisadi kililik... 41 Bölgesel kililik... 42 Sosyal kililik... 42 YAPISAL DE fi M MODELLER... 44 Yap sal De iflme ve Basit Aflama Teorisi... 44 1. ÜN TE 2. ÜN TE

iv ktisadi Kalk nma Yap sal De iflme ve Basit Aflama Teorisine Yöneltilen Elefltiriler... 45 S n rs z Emek Arz yla Kalk nma Teorisi... 46 S n rs z Emek Arz yla Kalk nma Teorisine Yöneltilen Elefltiriler... 49 Özet... 50 Kendimizi S nayal m... 51 Yaflam n çinden... 52 Okuma Parças... 53 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 53 S ra Sizde Yan t Anahtar... 54 Yararlan lan Kaynaklar... 55 3. ÜN TE 3. ÜN TE Kalk nma ve Sanayileflme Stratejileri... 56 KALKINMA STRATEJ LER... 57 Dengeli Kalk nma Stratejisi... 57 Büyük tifl Modeli ve Rosenstein-Rodan... 58 K s r Döngü Kuram ve Dengeli Kalk nma... 59 Çapraz Ülke Modeli ve H. Chenery... 60 Düflük Gelir Tuza ve H. Leibenstein... 60 Dengesiz Kalk nma Stratejisi... 61 Dengesiz Kalk nma ve A. O. Hirschman... 62 Dengesiz Kalk nma ve P. Streenten... 63 Kalk nma Kutuplar ve F. Perroux... 64 Dengesiz Kalk nma Stratejisi Örne i Olarak: Tar m ve Sanayi Önceli i... 64 Dengesiz Kalk nma Stratejisi Örne i Olarak Bilgi Odakl Kalk nma... 66 SANAY LEfiME STRATEJ LER... 68 thal kamesine Dayal Sanayileflme Stratejisi... 68 thal kamesi ve Uygulama Türleri... 68 thal kamesine Dayal Sanayileflme ve çe Dönük Sanayileflme... 70 thal kamesine Dayal Sanayileflmenin Aflamalar... 70 thal kamesine Dayal Sanayileflme Stratejisine Yönelifl Nedenleri... 71 thal kamesine Dayal Sanayileflme Stratejisinin Araçlar... 72 thal kamesine Dayal Sanayileflme Stratejisinin Elefltirisi ve Uygulamada Karfl lafl lan Sorunlar... 73 hracata Dayal Sanayileflme Stratejisi... 75 hracata Dayal Sanayileflme Stratejisi ve D fla Dönük Sanayileflme... 75 hracata Dayal Sanayileflmenin Aflamalar... 75 hracata Dayal Sanayileflme Stratejisine Yönelifl Nedenleri... 76 hracata Dayal Sanayileflme Stratejisinin Araçlar... 77 hracata Dayal Sanayileflme Stratejisinin Elefltirisi ve Uygulamada Karfl lafl lan Sorunlar... 78 Temel Sanayileflme Stratejilerinin De erlendirilmesi: Bütünlefltirilmifl Sanayi Stratejisi... 79 Özet... 81 Kendimizi S nayal m... 82 Yaflam n çinden... 83 Okuma Parças... 84 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 85 S ra Sizde Yan t Anahtar... 85 Yararlan lan Kaynaklar... 86 Kalk nman n Finansman... 88 KALKINMANIN F NANSMAN HT YACI... 89 Ç F NANSMAN KAYNAKLARI... 90 Vergiler... 92

çindekiler v Gönüllü Bireysel ve Kurumsal Tasarruflar... 95 ç Borçlanma... 96 Yurt çi Kaynaklar n Mobilizasyonu: Finansal Sektörün Rolü... 98 Finansal Sektörün flleyifli... 98 Finansal Sektörün Fonksiyonlar... 99 Finansal Sektör Politikalar... 101 Enflasyonist Finansman... 103 DIfi F NANSMAN KAYNAKLARI... 105 Yabanc Özel Sermaye... 106 Do rudan Yabanc Sermaye Yat r mlar... 108 Portföy Yat r mlar... 109 D fl Yard mlar... 110 D fl Borçlar... 110 Özet... 112 Kendimizi S nayal m... 114 Yaflam n çinden... 115 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 117 S ra Sizde Yan t Anahtar... 117 Yararlan lan Kaynaklar... 118 Kalk nma Sürecinde Nüfus ve Befleri Sermaye... 120 NÜFUS VE KALKINMA... 121 NÜFUS ARTIfiINI BEL RLEYEN FAKTÖRLER... 121 Do um ve Ölüm Oranlar... 122 Yafl Bileflimi... 122 ç ve D fl Göçler... 123 DÜNYA NÜFUS YAPISI... 123 NÜFUS DÖNÜfiÜM TEOR S... 124 NÜFUS VE GEL R ARTIfiI... 125 Düflük Düzeyli Denge Tuza... 125 Optimum Nüfus... 127 BEfiER SERMAYE VE KALKINMA... 128 BEfiER SERMAYEN N UNSURLARI... 128 E itim... 128 E itim Düzeyini Belirleyen Kriterler... 129 Sa l k... 131 Sa l kl Bir Toplumun Göstergeleri... 132 Sosyal Sermaye... 133 Fiziki ve Befleri Sermayenin Tamamlay c l... 133 Ücret Düzeyi... 134 Motivasyon... 134 EKONOM K KALKINMADA E T M N ROLÜ... 134 EKONOM K KALKINMADA SA LI IN ROLÜ... 135 Özet... 138 Kendimizi S nayal m... 140 Yaflam n çinden... 141 Okuma Parças... 141 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 142 S ra Sizde Yan t Anahtar... 143 Yararlan lan Kaynaklar... 144 Gelir Da l m ve Yoksulluk... 146 YOKSULLUK, GEL R DA ILIMI VE KALKINMA... 147 GEL R DA ILIMI TÜRLER... 147 Bireysel Gelir Da l m... 148 5. ÜN TE 6. ÜN TE

vi ktisadi Kalk nma Fonksiyonel Gelir Da l m... 148 Bölgesel Gelir Da l m... 148 Sektörel Gelir Da l m... 148 Birincil ve kincil Gelir Da l m... 149 Dikey ve Yatay Gelir Da l m... 149 Ülkeler Aras ve Küresel Gelir Da l m... 149 GEL R DA ILIMI TEOR LER... 149 GEL R DA ILIMINI BEL RLEYEN FAKTÖRLER... 150 Befleri Sermaye... 151 Teknolojik De iflme... 151 Küreselleflme... 151 Ayr mc l k... 152 Servet Eflitsizli i... 152 Enflasyon... 152 Piyasa Yap s... 152 GEL R DA ILIMI Efi TS ZL ÖLÇÜTLER... 152 Lorenz E risi... 153 Gini Katsay s... 154 Yüzde Paylar Analizi... 154 Atkinson Katsay s... 155 Pareto Katsay s... 155 Kuznets Katsay s... 156 YOKSULLUKLA LG L KAVRAMLAR... 156 Mutlak Yoksulluk... 156 Göreli Yoksulluk... 157 Subjektif Yoksulluk... 158 nsani Yoksulluk... 158 Zay fl k ve Korunmas zl k... 158 YOKSULLU UN ÖLÇÜLMES... 159 Açl k S n r Yaklafl m... 159 Temel htiyaçlar Yaklafl m... 159 G da Oran Yaklafl m... 160 Medyan Gelir Yaklafl m... 160 Öznel Yaklafl m... 160 YOKSULLUK ENDEKSLER... 160 Kafa Say s Endeksi... 160 Yoksulluk Aç Endeksi... 160 Sen Endeksi... 161 YOKSULLU UN NEDENLER... 161 YOKSULLUKLA MÜCADELE STRATEJ LER... 162 TÜRK YE DE GEL R DA ILIMI VE YOKSULLUK... 164 Türkiye de Gelir Da l m... 164 Türkiye de Yoksulluk... 166 Özet... 168 Kendimizi S nayal m... 170 Yaflam n çinden... 171 Okuma Parças... 172 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 173 S ra Sizde Yan t Anahtar... 173 Yararlan lan Kaynaklar... 174 7. ÜN TE Teknolojik Geliflme ve Kurumsal Yap n n Önemi... 176 TEKNOLOJ K GEL fime VE KALKINMA... 177 Teknolojik Geliflme Kavram... 177 Teknolojinin Yay lmas ve Transferi... 179

çindekiler vii Do rudan Transfer Yöntemleri... 180 Dolayl Transfer Yöntemleri... 180 Teknolojik Geliflmenin Kalk nmada Önemi... 181 Teknoloji Seçimi... 182 Teknolojik Aç k... 183 Yaparak Ö renme... 184 Geriden Gelmenin Avantaj... 185 Ulusal Yenilik Sistemleri... 185 KURUMSAL YAPI VE KALKINMA... 186 Kurumsal Yap Kavram... 187 Kurumsal ktisat... 188 Yolsuzluk... 189 Bürokrasi... 190 Finansal Sistem... 191 Yarg Sistemi ve Mülkiyet Haklar... 192 Özet... 194 Kendimizi S nayal m... 195 Yaflam n çinden... 196 Okuma Parças... 197 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 198 S ra Sizde Yan t Anahtar... 198 Yararlan lan Kaynaklar... 199 Küreselleflme, Kalk nma ve D fl Ticaret... 202 KÜRESELLEfiME VE KALKINMA... 203 Küreselleflmenin Tan m ve Boyutlar... 203 Ekonomik Küreselleflme ve Türleri... 205 Finansal Küreselleflme... 206 Ticari Küreselleflme... 207 flgücünün Küreselleflmesi... 208 Ekonomik Küreselleflmenin De erlendirilmesi... 209 Ekonomik Küreselleflmenin Olumlu Etkileri... 210 Ekonomik Küreselleflmenin Olumsuz Sonuçlar... 211 DIfi T CARET VE KALKINMA... 212 Ekonomik Kalk nmada Önemli Bir Sorun: D fl Aç k... 213 D fl Ticaret Hadleri ve Kalk nma... 215 D fl Ticaret Hadleri... 216 Singer-Prebisch Tezi... 217 D fl Ticaret Hadlerinin Bozulma Nedenleri... 218 Talep le lgili Faktörler... 218 Arz le lgili Faktörler... 219 Özet... 221 Kendimizi S nayal m... 222 Yaflam n çinden... 223 Okuma Parças... 224 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 225 S ra Sizde Yan t Anahtar... 226 Yararlan lan Kaynaklar... 227 8. ÜN TE Sözlük... 229

viii Önsöz Önsöz Geri kalm fl bir ülke olarak bilinmek ve nitelendirilmek o ülkede yaflayanlar derin komplekslere sürükleyen ve özellikle bu durumu alg layabilenleri ömürleri boyunca zihinlerinde erimifl ac larla bafl bafla b rakan bir süreç. Sanayi Devrimi nin ard ndan büyük kalk fl yaflam fl bat l ülkeler ile di er ülkeler aras ndaki gelir uçurumu h zla büyüdü. flin dramatik yan ekonomik yar flta geri kalan ülkelerin kültürel de erlerinin bile bu çerçevede de erlendirilmesi ve rekabet unsuru yap lmas d r. Geri kalm fl ülkeler büyümek ve aradaki fark kapatmak üzere büyük fedakârl klarla baz giriflimlerde bulundular. Ama aradaki fark kapanmak bir yana daha da aç ld. Zira, ekonomik büyüme beraberinde mutlulu u ve sosyal refah getiren otomatik mekanizmalara sahip de il. Son yüzy ldaki geliflmeler ekonomik büyümede ola anüstü baflar lar gösteren birçok ülkenin sosyal göstergelerinde kal c bir iyileflme gerçekleflmedi ini göstermifl durumda. Milli gelirdeki art fl n geri kalm fl ülkelerin sosyal, kurumsal ve teknolojik yap s nda istenilen ilerlemeyi sa layamamas iktisadi büyüme ve iktisadi kalk nma kavramlar n n farkl laflmas na yol açm flt r. Geliflmifl bat l ülkelerin seviyesine ulaflmaya çal flan geri kalm fl ülkeler onlar n geliflme çizgilerini taklit ederek baflar l olabileceklerini sand lar. kinci Dünya Savafl sonras nda, ba ms zl n kazanan eski sömürge ülkeleri baflta olmak üzere çok say da ülke bu amaçla plânl -plâns z ulusal kalk nma çabalar na giriflti. Bu ülkelerin önemli bir k sm uzun bir dönem boyunca geliflmifl ülkelerin büyüme oranlar n n oldukça üzerinde büyüme oranlar na ulaflmay baflard lar. Buna ra men ekonomik ve sosyo-kültürel yap da umduklar de- iflimi yaflayamad lar. 1980 li y llardan itibaren dünyada esmeye bafllayan küreselleflme ve liberalleflme rüzgârlar geri kalm fl ülkeler ile geliflmifl ülkeler aras ndaki gelir uçurumunu daha da art rd. Oysa piyasa ekonomisinin iflleyifline bel ba layanlar kalk nman n kendili inden oluflaca varsay m ile geri kalm fl ülkeleri görünmeyen elin aya a kald raca n düflünmüfllerdi. Üçüncü Dünya ülkelerindeki yoksullar n say s nda ve küresel gelir eflitsizli inde belirgin bir azalma görülmedi i gibi özellikle 2007 Küresel Finans Krizi ve onu takip eden Avrupa Borç Krizi sürecinde geliflmifl ülkelerdeki yoksullar n say s nda da art fllar meydana geldi. Kendileri d fl ndaki bütün ülkeleri geri kalm fl veya daha nötr bir terim olan kalk nmam fl fleklinde niteleyen ve kalk nma kelimesinin de zaten isim babas olan geliflmifl bat l ülkelerin gelece i için yap lan tahminler çok da iyimser de il. Anlafl lan odur ki Asya ülkelerinin yükselifli karfl s nda dünya ekonomisindeki lider konumlar n yak n zamanda yitirecekler. Ve belki de kalk nm fll k yar fl nda roller de iflecek. Ama gerçek olan fludur ki küresel güç yar fl n n ebedi galibi yok. Güç dengeleri yüzy ll k periyodlarla sürekli de ifliyor. Üstelik kalk nma yar fl n önde götürmenin haz r reçetelerinin de baflar l olmad neredeyse kan tlanm fl durumda. Kalk nma süreci son derece karmafl k ve gizemli bir süreç. Bu süreci basit denklemlere indirgeyerek mekanik müdahaleler ile bir ülkeyi kalk nd rmak mümkün de il. ktisat teorisyenlerinin ve ülkeyi yönetenlerin kalk nma sürecini

Önsöz ix anlayabilmeleri için çok farkl disiplinlerden yararlanmalar gerekti ini düflünenlerdeniz. Fizik ve biyoloji ile iktisat bilimi aras ndaki iliflkileri sorgulayanlar daha flimdiden önemli ipuçlar na ulaflmaya bafllad lar bile. Bu çal flma iktisadi kalk nma konusunda her biri kendi alan nda de erli yazarlar n iflbirli i ile gerçeklefltirilmifltir. Yazarlar m za kendileri için verilen s n rl sürede gerçeklefltirdikleri bu titiz ve özverili çal flmalar için flükranlar m z sunuyoruz. Kitab m z n dizgi aflamas ndan bafllayarak siz de erli ö rencilerimize ulaflana dek eme i geçen tüm çal flanlara teflekkür eder, derslerinizde baflar lar dileriz. Editörler Prof.Dr. Bülent GÜNSOY Yrd.Doç.Dr. Ceyda ÖZSOY

1 KT SAD KALKINMA Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Kalk nma ve büyüme kavramlar n ay rt edebilecek, Kalk nma kavram na dünden bugüne yüklenen anlamlar ifade edebilecek, Kalk nman n ölçülmesinde kullan lan de iflkenleri s ralayabilecek, Az geliflmiflli in tan mlanmas ve ölçülmesinde kullan lan yöntemleri aç klayabilecek, Az geliflmifl ülkelerin özelliklerinden hareketle az geliflmifl ve geliflmifl ülkeleri farkl aç lardan karfl laflt rabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Kalk nma Büyüme Az Geliflmifllik Geliflmekte Olan Ülkeler Az Geliflmifl Ülkeler nsani Kalk nma nsani Geliflme Endeksi Sat nalma Gücü Paritesi çindekiler ktisadi Kalk nma Kalk nma Ekonomisinin Anlam ve çeri i KT SAD KALKINMA: KAVRAM VE ÖLÇME YÖNTEMLER KALKINMA VE AZ GEL fim fil K

Kalk nma Ekonomisinin Anlam ve çeri i KT SAD KALKINMA: KAVRAM VE ÖLÇME YÖNTEMLER Kalk nma ekonomisi iktisat biliminin en yeni konular ndan biridir. Her ne kadar az geliflmifllik olgusu kapitalist geliflme ve yay lma ile paralel bir geliflme gösterdiyse de konuya verilen önem ancak II. Dünya Savafl ndan sonra artm fl ve akademik olarak inceleme alan bulmufltur. Günümüzde dünya nüfusunun alt da biri az geliflmiflli in neden oldu u olumsuz koflullara maruz kalmaktad r. Bu ünitede kalk nma kavram n n neyi ifade etti i ve kalk nman n nas l ölçüldü ü tart fl lmakta ve az geliflmifl ülkelerin öne ç kan baz tipik özelliklerine de inilmektedir. Büyüme ve Kalk nma ktisadi kalk nma kavram çerçevesinde modernleflme, sanayileflme, büyüme ve yap sal de iflmeye atfedilen anlamlar ço u zaman birbirine kar flt r lmaktad r. Özellikle ekonomik kalk nma ile ekonomik büyüme birbirlerinin yerine geçecek flekilde kullan lmaktad r. Yap sal de iflme ise ekonomik kalk nma ve büyümeyi tan mlamak veya aralar ndaki fark vurgulamak üzere ara bir kategori olarak ortaya ç kmaktad r. Ekonomik geliflme, yap sal de iflme, modernleflme ve sanayileflme kavramlar n n ekonomik kalk nma anlam nda kullan ld da görülmektedir. ktisat literatüründe baz iktisatç lar geliflme ile kalk nma kavramlar n efl anlaml olarak kabul etmektedir. Bu kitapta kavram kargaflalar n önleyebilmek için kalk nma ve geliflme kavramlar birbirlerinin yerine kullan lm flt r. Ekonomik geliflme, ülkelerin gelirlerindeki art fllara ek olarak sosyal, kültürel ve siyasi yap n n da de iflmesini, bu anlamda yap sal dönüflümü kapsamaktad r. ktisadi kalk nma, sadece üretimin ve kifli bafl na düflen millî gelirin artt r lmas demek de il, az geliflmifl bir toplumda iktisadi ve sosyo-kültürel AMAÇLARIMIZ yap n n da de- AMAÇLARIMIZ ifltirilmesi, yenilefltirilmesidir. ktisadi kalk nma kavram üretim ve kifli bafl na düflen gelir art fl na ek olarak, yap sal de ifliklikler ile teknik ve kurumsal düzenlemeleri, üretim yap s ndaki de ifliklikleri ve sektörler aras ndaki K kaynak T A Ptahsisini de K T A P ifade etmektedir. Bu anlamda, iktisadi kalk nma sadece ekonomik boyutlarla s n rlanmayan, toplumu sosyolojik, psikolojik ve politik boyutlar yla kuflatan karmafl k bir süreçtir. Kalk nma her ne kadar iktisadi büyümeyi içerse TELEV ZYON de sadece varolan n TELEV ZYON niceliksel olarak büyümesi anlam na gelmemekte, olumlu anlamda yeni bir yap - n n kurulmas n da öngörmektedir. NTERNET NTERNET MAKALE MAKALE

4 ktisadi Kalk nma GSMH: Bir ülkede belli bir dönemde (genellikle 1 y lda) üretilen tüm nihai mal ve hizmetlerin parasal ifadesidir. ktisadi büyüme ise bir ülkenin reel Gayrisafi Millî Has la (GSMH) düzeyinde görülen art fl olarak tan mlanabilir. Büyüme, nitelikten çok nicelik bak m ndan ortaya ç kan bir de iflikliktir. Bir ekonominin büyümesi, mutlaka o ekonominin yap sal de iflimini gerektirmez. Büyüme, yaln zca üretimin ve kifli bafl na düflen gelirin artt r lmas olarak kabul edilir. ktisadi büyüme ile kalk nma aras ndaki temel farklardan biri de genel olarak kalk nman n sadece az geliflmifl ekonomilerle ilgili bir sorun olmas, büyümenin ise hem geliflmekte olan, hem de geliflmifl ülkelerin gerçeklefltirmeye çal flt klar bir hedef olmas d r. Özetle, bir ekonomide kalk nma olmadan büyüme gerçekleflebilir. 1 Bir ülkenin, SIRA belli S ZDE bir dönemde, büyüme oran n n h zl bir biçimde artt n varsayal m. Bu ülkede ilgili dönemde kalk nma da otomatik olarak sa lanm fl olur mu? Kalk nma Terminolojisi Kalk nma konusu, II. Dünya Savafl sonras baflta iktisatç lar olmak üzere bilim adamlar ve politikac lar n ilgisini en çok çeken konular aras nda yer alm flt r. ktisad n büyüme, para ve d fl ticaret konular na göre yeni bir çal flma alan olan kalk nma, elbette ki kendisine özgü yeni birtak m kavramlar n oluflmas na yol açm flt r. Bu kavramlar kimi zaman yanl fll kla birbirlerinin yerine kullan ld ndan, ön- celikle kalk nma terminolojisinden bahsetmek gereklili i do maktad r. Kalk nma SIRA ekonomisinin S ZDE inceleme alt na ald ekonomiler az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerdir. Bafllang çta bu ülkeleri adland r rken daha çok geri kalm fl ekonomi ya da geri ekonomi ifadeleri kullan lmaktayd. Ancak nezaket gerektiren diplomatik AMAÇLARIMIZ konuflma dili, bu ifadelerin yerine az geliflmifl ülke kavram n n kul- AMAÇLARIMIZ lan lmas nda etkili olmufltur. Az geliflmifl ülke kavram ise ngilizcede oldukça uzun bir ifade oldu undan (less developed country), daha k sa olan geliflmekte K T A P TELEV ZYON NTERNET K T A P olan ülke (developing country) kavram n n kullan lmas tercih edilmeye bafllanm flt r. Di er taraftan, az geliflmifl ülke ifadesi oldukça statiktir ve kalk nma kavram n n içinde bulundu u de iflim ve dinamizm ile ilgili anlamlardan yoksundur. TELEV ZYON Geliflmekte olan ülke kavram ise oldukça genifl bir kavramd r. Geliflen tüm ülkeler bu kavramla ifade edilebilirler. Öte yandan geliflmekte olan ülke kavram, az geliflmifl ve geri kalm fl ülke kavramlar na k yasla, geliflme için dinamik bir süreci vurgulamakta NTERNET daha üstündür. Geliflmekte olan ülkeler ya da geliflme yolundaki ülkeler ilgili konuyu adland rmada kullan lan en yeni kavramlard r. MAKALE Az geliflmifl ülke MAKALE kavram ngilizcede uzun olmakla birlikte Türkçede geliflmekte olan ülke ya da geliflme yolundaki ülke kavram ndan daha k sa bir ifadedir. Aralar ndaki farklar unutmamak kayd yla bu kitapta kullan mda kolayl k sa lamas için daha çok az geliflmifl ülke kavram n n kullan lmas tercih edilmifltir. AMAÇLARIMIZ Tan mlamada en kat ay r m geri ve ileri ekonomiler aras nda ya da geleneksel ve modern ekonomiler aras ndad r. Geri ya da geleneksel ekonomiler deyi- AMAÇLARIMIZ mi bu ülkelerin genelde ekonomik iliflkilerinde gelenekçi yap ya sahip olduklar - K T A P n n vurgulan lmas K T A Piçin kullan lmaktad r. Bu alanda kullan lan di er bir terim Üçüncü Dünya kavram d r. Birinci Dünya, genellikle Bat Avrupa, Kuzey Amerika ve Pasifik teki zengin ülkeleri içine almaktad r. TELEV ZYON Fakat bu kavram literatürde kullan lmamaktad r. kinci Dünya kavram TELEV ZYON ise 80 li y llar n öncesinde merkezi planl ekonomiler olan Do u Avrupa ülkeleri için kullan lmaktad r. Bu ülkelerin d fl nda kalan ülkeler ise Üçüncü Dünya ülkelerini oluflturmaktad rlar. NTERNET NTERNET MAKALE MAKALE

1. Ünite - Kalk nma Ekonomisinin Anlam ve çeri i 5 Sanayileflmifl ülkeler ve tar m ülkeleri ya da hammadde ülkeleri gibi daha çok d fl ticaret kuram nda kullan lan kavramlar da vard r. Bu kavramlar, ihracatlar büyük ölçüde sanayi mallar ndan oluflan ülkeler ile ihracatlar daha çok tar msal ürünlerden ve hammaddelerden oluflan ülkeleri adland rmak için kullan l r. Bir ülke tar m ülkesi iken ayn zamanda geliflmifl bir ülke olamaz m? SIRA Bu duruma S ZDE uygun bir ülkeyi örnek olarak veriniz. Kalk nman n De iflen Anlam ktisadi kalk nma, iktisat biliminin en yeni ve en ilgi çekici alanlar ndan biridir. Her ne kadar Adam Smith in ilk kalk nma iktisatç s, 1776 y l nda yay nlanan Uluslar n Zenginli i adl eserinin ise kalk nma konusundaki ilk bilimsel inceleme oldu u baz yazarlarca ileri sürülse de iktisadi kalk nma ile ilgili ilk sistematik çal flmalar 1940 l y llar n sonunda bafllam flt r. ktisadi kalk nma, II. Dünya Savafl ndan sonra, gerek yeni siyasi ba ms zl klar n ilan eden az geliflmifl ülkelerin, gerekse savafl sonras ekonomilerini düzeltmeye çal flan Bat ülkelerinin SIRA iktisadi S ZDEgeliflmeleri- ni sa lama amac yla oluflmufl ve ortaya ç kt dönemde oldukça popülerlik kazan- m fl bir alt disiplindir. Bu alt disiplinin iktisadi geliflme sorununa bak fl ve buna paralel olarak iktisadi geliflme için öne sürdü ü çözüm önerileri günümüze kadar ol- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ dukça farkl bir nitelik kazanm flt r. ktisadi geliflmeyle sanayileflme ve iktisadi büyümeyi efl K anlaml T A Pgören geleneksel kalk nma iktisad yaklafl m 1950 li ve 1960 l y llar boyunca bu alt disip- K T A P linin temelini oluflturmufltur. ktisadi kalk nma kavram n n birinci aflamas n oluflturan geleneksel yaklafl m, iktisadi geliflmenin gerçekleflebilmesi için ithal ikamesine dayal sanayileflme stratejisi yoluyla h zl sermaye birikimi ve daha yüksek mil- TELEV ZYON TELEV ZYON lî has la art fl n n sa lanmas gerekti ini öne sürmüfl ve bu do rultuda çeflitli politikalar ortaya koymufltur. 1960 l y llar n sonu 1970 li y llar n bafl nda iktisadi kalk nma NTERNET art k yoksulluk ve NTERNET eflitsizlik konular na do rudan odakland ikinci aflamas na gelmifltir. GSMH art - fl n n yoksullu un ortadan kald r lmas için yeterli bir koflul olmamas, az geliflmifl ve geliflmifl ülkeler aras ndaki fark n giderek aç lmas ve dünya MAKALE üzerinde çok say - MAKALE da insan n hâlen yoksulluk içinde yaflamas, kalk nmay sadece millî gelir art fllar - na atfeden, böylelikle insan ve refah faktörünü gözard eden geleneksel yaklafl - m n elefltirilmesine neden olmufltur. Bu durum beraberinde yeni aray fllar getirmifltir. 1970 li y llar yoksulluk ve bölüflüm sorunlar n n kalk nma ekonomisi içinde a rl k kazand bir dönem olmufltur. Bu dönemde iktisatç lar, dikkatlerini fiziksel sermayeden çok befleri sermayeye yöneltmifllerdir. Bu ba lamda Dünya Bankas ve Uluslararas Çal flma Örgütü (ILO) yoksullar n beslenme, bar nma, sa l k ve e itim gibi temel gereksinimlerinin karfl lanmas n hedefleyen temel ihtiyaçlar yaklafl m ad alt nda yeni bir yaklafl m üzerinde durmaya bafllam flt r. Temel ihtiyaçlar yaklafl m, iktisadi kalk nman n yoksullu u ortadan kald rmas n amaçlamaktad r. Bu yaklafl m, yoksulluk sorununu çözemeyen bir büyümenin, kalk nma ile özdefl say lamayaca n ifade etmekte, ayr ca, gelir da l m, beslenme, bar nma, giyinme, sa l k, temiz içme suyu ve e itim gibi temel problemlerin üstesinden gelmeden kalk nman n gerçekleflemeyece ini ileri sürmektedir. 1970 li y llarda oldukça popüler olan temel ihtiyaçlar yaklafl m 1970 li y llar n sonlar nda yerini, kalk nma sorununu do al kaynaklar n tükenmesine ba layan ve toplumlar n geliflmesinin sadece ekonomik aç dan de il, sosyal, befleri ve çevre aç s ndan da ele al nmas gerekti ini ileri süren sürdürülebilir kalk nma yakla- 2

6 ktisadi Kalk nma fl m na b rakm flt r. Bu yaklafl m çerçevesinde, kalk nma olgusu hem çevre ve do- al kaynaklar boyutu, hem de insani boyutuyla ele al nm flt r. Sürdürülebilir kalk nma, gelecek kuflaklar n ihtiyaçlar n karfl layabilmelerini tehlikeye sokmaks - z n, bugünkü kuflaklar n kendi ihtiyaçlar n karfl layabilen kalk nma olarak tan mlanmaktad r. Sürdürülebilir kalk nman n iki temel unsuru bulunmaktad r. Bunlardan ilki, kalk nmada do al kaynaklar n ve çevrenin korunmas, di eri de geliflmekte olan ülke insan n n temel ihtiyaçlar n n karfl lanmas d r. De iflik tan mlar yap - labilen sürdürülebilir kalk nma, kayna tekrar yerine koyabilme h z ndan daha h zl artan kaynak tüketimini önlemeyi amaçlamaktad r. Sürdürülebilir kalk nma kavram, mevcut ve gelecek kuflaklar n refah için çevrenin korunmas na büyük önem vermektedir. Son y llarda kalk nma kavram, insani kalk nma ba lam nda ele al nmakta ve ölçümünde de insani kalk nma ile ilgili göstergelerin kullan lmaya baflland gözlenmektedir. nsani kalk nma kavram, bilinen ekonomik kalk nma tan m na ek olarak, yaflam kalitesini, iyi bir e itimi, sa l kl ve uzun bir yaflam içine alan çok boyutlu bir kavramd r. Bu anlamda, ülkelerin geliflmifllik düzeylerinin belirlenmesinde, iktisadi büyümeden çok insani kalk nma alan nda kaydettikleri ilerlemeler daha belirleyici bir rol oynamaktad r. 1980 li y llardan itibaren popülerlik kazanan insani kalk nma yaklafl m asl nda fikir olarak çok eskilere dayanmaktad r. Bu yaklafl m n teorik ve kavramsal temelleri ilk olarak temel ihtiyaçlar yaklafl m yla at lm flt r. Bütün geliflme düzeylerinde de iflmeyen üç temel ihtiyaçtan söz edilebilir. Bunlar; uzun ve sa l kl bir yaflam sürme, bilgiye eriflme ve makul bir yaflam standard na ulaflmak için gereken kaynaklar temin edebilmedir. nsani kalk nma yaklafl m nda insan, kalk nma düflüncesinin merkezine konulmakta, maddi servet ve zenginli i ifade eden büyüme olgusu da bu amaca ulaflmada bir araç olarak görülmektedir. nsani kalk nma yaklafl m na göre, uluslar n gerçek zenginli i insand r. Birleflmifl Milletler Kalk nma Program (UNDP) 1994 y l nsani Kalk nma Raporu nda bu yeni kalk nma stratejisinin ad n Sürdürülebilir nsani Kalk nma olarak ifade etmifltir. Bu yeni kalk nma anlay fl, do al kaynaklara ve çevreye dayanan sürdürülebilir kalk nma yaklafl m ile insani kalk nma yaklafl m n içermektedir. Kalk nman n Ölçülmesi Kalk nman n ölçülmesi, ülkelerin dünya geliflme yar fl nda elde ettikleri s ray göstermesi bak m ndan büyük önem tafl maktad r. Elbette ki bu ölçümü belirli k staslara ba l olarak yapmak gerekmektedir. Genel olarak yararlan lan de iflkenler GSMH ve kifli bafl na GSMH, sat nalma gücü paritesi yaklafl m ve insani kalk nma endeksidir. Kifli bafl na GSMH=GSMH/Nüfus GSMH ve Kifli Bafl na GSMH le Ölçüm Ülkelerin geliflmifllik düzeylerinin ölçülmesinde uluslararas karfl laflt rmalarda kullan lan en önemli ölçüt GSMH de eridir. GSMH asl nda ekonomik büyümeyi ölçen yegâne ölçüttür. Di er taraftan GSMH yerine kifli bafl na GSMH de erinin kullan lmas daha yayg nd r. Kavram n ifadesinden de anlafl laca gibi, nüfus büyüklü ünün ekonomik büyüklü e sokulmas ölçütü daha hassas k lmaktad r. Ancak, kifli bafl na GSMH n n ortalama bir büyüklük oldu u gözlerden kaçmamal d r. Bu nedenle sözkonusu ölçüt ülkedeki gelir da l m hakk nda herhangi bir bilgi vermemektedir. Ayr ca kifli bafl na GSMH ölçütü, ülke ekonomilerinin boyutunu da yans tmamaktad r. Nüfusu az oldu u için kimi küçük ekonomik boyutlu

1. Ünite - Kalk nma Ekonomisinin Anlam ve çeri i ülkeler büyük boyutlu ülkelerle hemen hemen ayn, kimilerinde ise daha ileri geliflmifllik düzeyinde gösterilebilmektedir. GSMH n n ve GSMH y kullanarak hesaplanan kifli bafl na GSMH ölçütünün iktisadi kalk nmay ölçerken kullan lmas nda karfl lafl lan birtak m güçlükler bulunmaktad r. Bunlar: 1. GSMH, ekonomilerin bir geliflme düzeyi ölçüsü olmaktan çok, bir faaliyet hacmi ya da ekonomik boyut ölçüsüdür. GSMH kavram, tan m ndan anlafl ld gibi global bir büyüklüktür. Onu yaratan kaynak, ekonomik sektör ve verimlilik gibi nitelik ve yap sal farkl l klar yans tmaz. 2. GSMH ölçütünün hesaplanmas nda kullan lan fiyat unsuru da ülkeleri karfl laflt r rken birtak m sorunlara neden olmaktad r. Yarat lan mal ve hizmet miktarlar ayn olan iki ülkede, mal ve faktör piyasalar n n ülkeye özgü koflullar nda oluflan fiyatlar epeyce farkl olabilmektedir. Bu durum, her iki ülke için ayn olmas gereken ekonomik gücün, yapay bir biçimde farkl ç kmas na neden olmaktad r. Bu farkl l k, geliflmekte olan ülkelerde piyasaya ç kan yeni mal ve hizmetlerin bafllang ç fiyatlar n n geliflmifl ülkelere göre daha yüksek olmas ndan kaynaklanabilmektedir. 3. Reel gelir endeksinin hesaplanmas nda kullan lan GSMH deflatörü olarak kullan lacak fiyat endeksinin seçilmesi de oldukça önemli bir konudur. Baz y l n n belirlenmesi, ürün kalitesinde meydana gelen geliflmelerin millî gelir istatistiklerine yans t lmas, kullan lacak a rl kland rma sisteminin seçilmesi gibi endeksleme sorunlar asl nda sadece az geliflmifl ülkelerin de il, geliflmifl ülkelerin de karfl karfl ya kald sorunlar aras nda yer almaktad r. 4. GSMH hesaplan rken sadece kay t alt na al nm fl ekonomik faaliyetler dikkate al nmaktad r. Bu nedenle kay td fl ekonomi hesaplamaya dâhil edilemez. Kay td fl ekonomi, devletin resmî kay tlar na girmeyen fakat bir gelir ak m do uran bütün faaliyetleri kapsar. Bu tür faaliyetler ya ihmal edilir ya da basitçe tahmin edilir. Geliflmekte olan ülkelerde kay td fl ekonomi, gerçek ekonomik boyutun önemli bir parças n oluflturmaktad r. 5. Geliflmekte olan ülkelerde, özellikle üretimin geçinmek için yap ld k rsal kesimde, üretimin ço u piyasaya ulaflamaz. Tar msal ürünlerin belli bir k sm piyasaya girmeden aile içinde tüketilir. Bu ürünlere herhangi bir ödemede bulunulmad için ulusal gelir oldu undan daha düflük hesaplanmaktad r. Uzun dönemde ise ekonomik faaliyetlerin hanehalk ndan ve geçim sektöründen piyasaya dönüflmesiyle, asl nda üretim miktar de iflmemekle birlikte, bu ürünler art k piyasada al m-sat ma konu oldu u için GSMH yükseliyormufl gibi görünecektir. 6. Her ülke GSMH rakamlar n kendi para birimiyle hesaplamaktad r. Karfl laflt rma yapabilmek için bunlar n ortak bir para birimine (örne in ABD Dolar ) çevrilmesi gerekmektedir. Bu da bir kur sorunu yarat r. Nitekim resmî döviz kurlar her zaman paralar n gerçek de erini yans tmaz. Bu durum, özellikle paralar n n de erlerini belirli nedenlerle bilinçli olarak, gerçek de- erinin üstünde ya da alt nda tutan az geliflmifl ülkelerde GSMH n n oldu- undan daha yüksek hesaplanmas na neden olmaktad r. Bunun d fl nda ülkelerin yaflam standartlar birbirinden farkl oldu u için her ülkenin belli bir parasal büyüklükle sat nalma gücü de farkl d r. Bu sorunun afl lmas için ileride de inilecek olan sat nalma gücü paritesine göre hesaplanan GSMH rakamlar n n kullan lmas daha gerçekçi sonuçlar vermektedir. 7 Dünya Bankas n n 2012 de yay nlad Dünya Kalk nma Raporu na göre Norveç in 2010 y l GSMH 415 milyar dolar, nüfusu ise yaklafl k 5 milyon kiflidir. Kifli bafl na GSMH ise 85 bin dolard r. Oysa ayn y lda Çin in GSMH 5700 milyar dolar olmas na ra men, nüfusu 1.34 milyar oldu u için kifli bafl na sadece 4250 dolar düflmektedir. Buna göre, GSMH ölçütü kullan ld nda Çin, kifli bafl na GSMH ölçütü kullan ld nda ise Norveç daha geliflmifl bir ülke olarak s n fland r lmaktad r.

8 ktisadi Kalk nma Petrol ihraç eden birçok Arap ülkesi, millî gelir düzeyi yüksek olmas na karfl n, az geliflmifl ülke statüsündedir. Bu ülkelerde kifli bafl na düflen millî gelir ço u sanayileflmifl ülkeden çok daha yüksektir. Ancak, bu gelirleri sanayi ve teknolojiye ba l üretimden kaynaklanmad için söz konusu ülkeler ekonomik anlamda her ne kadar zengin olsalar da geliflmifl ülkelere özgü kimi yap sal özelliklerden yoksundurlar. 7. Uluslararas kurulufllar kullanacaklar verileri, her ülkenin kendi ulusal istatistik birimlerinden temin etmektedir. Ancak her ülkenin ham veri toplama anlay fl kavram ve yöntem olarak birbirlerinden farkl d r. Uluslararas kurulufllar n bu verileri kendi araflt rmalar do rultusunda yapmalar ise hem çok külfetli hem de maliyetlidir. 8. Bir ekonomide kalk nma olmadan büyüme gerçekleflebilir. Ülkenin GSMH düzeyi oldukça yüksek olmas na ra men az geliflmifl ülkelerin tipik özelliklerini tafl yabilir. GSMH ve kifli bafl na GSMH ölçütleri tüm bu eksikliklerini bir yana b rak rsak, ülkelerin geliflmifllik düzeylerinin karfl laflt r lmas nda genel bir fikir vermesi bak - m ndan bir ilk yaklafl m olarak de erlendirilebilir. 3 Kalk nman n SIRA ölçülmesinde S ZDE kullan lan GSMH ve kifli bafl na GSMH büyüklüklerinin üstünlük ve sak ncalar n belirtiniz. Sat nalma Gücü Paritesi Yaklafl m yla Ölçüm Ülkelerin GSMH de eri kendi ulusal para birimleri ile hesaplanmaktad r. GSMH de eri uluslararas karfl laflt rmalarda kullan l rken ulusal para birimi ile hesaplanan GSMH büyüklü ü genellikle ABD dolar na çevrilmektedir. Ancak farkl geliflme düzeylerine sahip iki ülke aras ndaki reel döviz kurunun, bu iki ülke aras ndaki sat nalma gücünün iyi bir ölçümü olmad bilinmektedir. Bunun nedeni ise ülkedeki döviz kuru hesaplan rken sadece d fl ticarete konu olan mal ve hizmetlerin dikkate al nmas, d fl ticarete konu olmayan mal ve hizmetlerin dikkate al n- mamas d r. Geliflmekte olan ülkelerde döviz kurlar n etkilemeyen ucuz, emek yo un ve standardize edilmemifl mal ve hizmetlerin nispi olarak fazla olmas döviz kurlar n n düflük olmas na ve bu ülkelerin GSMH de erlerinin oldu undan daha az hesaplanmas na neden olmaktad r. Sat nalma gücü paritesi yaklafl m nda ise K T A P hem d fl ticarete konu olan mallar hem de d fl ticarete konu olmayan mallar kullan lmaktad r. Ayr ca reel döviz kuru ülkelerin yaflam standartlar n n ayn oldu u varsay m na TELEV ZYON dayanmaktad r. Bu, 1$=2T ise Türkiye de 2 lirayla ald m z bir mal n ayn s n n ABD de 1 dolara sat n al nabilece i anlam na gelmektedir. Ancak gerçek hayatta ülkelerin yaflam standartlar birbirinden farkl oldu u için ço u zaman bu mümkün olmaz. NTERNET Bu nedenle de uluslararas geliflmifllik karfl laflt rmalar nda kifli bafl na GSMH rakamlar kullan l rken, GSMH rakamlar ortak bir döviz kuruna dönüfltürülmektedir. Buna Sat nalma MAKALE Gücü Paritesi (Purchasing Power Parity) yöntemi denir. Sat nalma gücü paritesiyle hesaplanan döviz kuru, serbest piyasada döviz arz ve talebine göre oluflan döviz kurundan farkl d r. Ülkenin reel sat nalma gücünü gösteren sat nalma gücü paritesi, belirli bir mal ve hizmet sepetinin çeflitli ülkelerde sat n al nmas için gerekli olan ulusal para tutarlar n n birbirine oran olarak tan mlanabilir. Belirli bir tarihte Türkiye deki fiyatlar Türk Liras (T) cinsinden P T, ABD deki fiyatlar dolar ($) cinsinden P A olsun. Bu durumda sat nalma gücünü yans tan gerçek döviz kuru (P)=P T /P A fleklinde ifade edilir. Örne in 1 kg elma Türkiye de 3T, Amerika da ise 2$ olsun. O halde Türkiye ile ABD aras nda sat nalma gücü paritesi 3/2=1,5 T/$ olacakt r. Bunun anlam sat nalma gücü paritesine gö- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET MAKALE

1. Ünite - Kalk nma Ekonomisinin Anlam ve çeri i 9 re hesapland nda 1$=1,5T dir. Ancak iki ülke aras ndaki sat nalma gücünü tek bir mala ba l kalarak ölçmek mümkün de ildir. Bu nedenle de karfl laflt rma yap labilir bir mal ve hizmet sepeti oluflturmak gerekmektedir. 2010 Döviz Kuru Yöntemine Göre Sat nalma Gücü Paritesine Göre ngiltere 38.540 36.580 Türkiye 9.500 14.580 Romanya 7.840 14.050 Tablo 1.1 de reel döviz kuru kullan larak yap lan hesaplamaya göre ngiltere de kifli bafl na düflen GSMH, Türkiye nin yaklafl k 4 kat iken, sat nalma gücü paritesi ile hesapland nda aradaki fark 2.5 kata inmektedir. Türkiye ile Romanya y karfl laflt rmak da mümkündür. Türkiye nin kifli bafl na düflen geliri reel döviz kuru ile hesapland nda Romanya dan büyükken, sat nalma gücü paritesi ile yap lan hesaplamalarda Romanya ile neredeyse eflit oldu u görülmektedir. Sat nalma gücü paritesi ülkeler aras ndaki fiyat farkl l klar n ortadan kald rd için, uluslararas geliflmifllik düzeylerinin karfl laflt r lmas nda daha güvenilir sonuçlar vermektedir. Tablo 1.1 Döviz Kuru ve Sat nalma Gücü Paritesine Göre Kifli Bafl na GSMH (Milyar $) Kaynak: World Bank, World Development Report 2012, Gender Equality and Development, World Bank Publications, s. 393. nsani Geliflme Endeksi ile Ölçüm nsani geliflme ve yaflam kalitesi göreli kavramlar olduklar ndan bunlar tan mlamak da oldukça güçtür. Bu nedenle Birleflmifl Milletler Kalk nma Program (UNDP), 1990 y l ndan itibaren dünya çap nda yaklafl k 200 gösterge seti ile ülkelerin geliflmifllik düzeylerini karfl laflt rmaktad r. Ça dafl anlamda insani kalk nma kavram n ifade eden ülkelerin refah ve geliflmifllik düzeylerini say sal de erlere dönüfltürerek hesaplayan nsani Geliflme Endeksi (Human Development Index), hem ekonomik hem de sosyal kalk nmay dikkate alan çok yönlü bir ölçüttür. nsani geliflme endeksi ( GE) nin üç bilefleni bulunmaktad r. Bunlar; e itim, yaflam süresi beklentisi ve gelirdir. GE hesaplan rken bu üç bileflenden yararlan l r. GE nin hesaplanmas nda kullan lan de iflkenler ise Tablo 1.2 de yer almaktad r. GE ni Oluflturan Bileflenler Yaflam Süresi E itim Gelir De iflkenler Do umda beklenen yaflam süresi Yetiflkinler için ortalama e itim süresi Çocuklar için beklenen e itim süresi Kifli bafl na GSMH (Sat nalma gücü paritesine göre, ABD dolar ) Tablo 1.2 nsani Geliflme Endeksinde Kullan lan De iflkenler Kaynak: UNDP, Human Development Report 2010, The Real Wealth of Nations: Pathways to Human Development (New York: Oxford University Press, 2011), s. 215.

10 ktisadi Kalk nma fiekil 1.1 nsani Geliflme Endeksinin Hesaplanmas Kaynak: UNDP, Human Development Report 2011, Sustainability and Equity: A Better Future For All, New York: Palgreve Macmillan, s. 167. Uzun ve sa l kl yaflam Do umda beklenen yaflam süresi Yaflam süresi beklentisi endeksi Ortalama e itim süresi Bilgiye eriflim E itim endeksi Beklenen e itim süresi nsani Geliflme Endeksi Kabul edilebilir bir yaflam standard Sat nalma gücü paritesine göre kifli bafl na GSMH ($) GSMH endeksi Bu üç faktörün ortak bir birime çevrilmesinde ve endeksin oluflturulmas nda flöyle bir yol izlenmektedir: Yukar daki de iflkenlerin her biri için veri toplanan tüm ülkeler içinde minimum ve maksimum de erler bulunmaktad r. Tablo 1.3 GE De iflkenlerinin Minimum ve Maksimum De erleri Kaynak: UNDP, Human Development Report 2011, Sustainability and Equity: A Better Future For All, New York: Palgreve Macmillan, s. 168. De iflkenler Minimum de er Gözlenen maksimum de er Ortalama yaflam süresi beklentisi (Y l) 20.0 83.4 Ortalama e itim süresi (Y l) 0 13.1 Beklenen e itim süresi (Y l) 0 18.0 Kifli bafl na GSMH ($) 100 107,721 De iflkenlerin her birinin 0 ile 1 aras nda bir de er almas için öncelikle göstergenin de iflim endeksi hesaplan r. De iflim endeksi flu biçimde formüle edilmektedir. Değişim Endeksi = Gözlenen Değer - Minimum Değer Maksimum Değer - Mininum Değer E er gözlenen de er minimum de ere eflitse endeks de eri 0, maksimum de- ere eflitse 1 olacakt r. Örne in beklenen e itim süresinde en yüksek de er 18, en düflük de er 0 oldu una göre, beklenen e itim süresi 9 y l olan bir ülke yolun yar s ndad r ve dolay s yla endeks de eri de 0.50 dir. Son olarak yaflam süresi, e itim ve gelire iliflkin elde edilen endeks de erleri nin geometrik ortalamas al narak insani geliflme endeksine ulafl lmaktad r. nsani Geliflme Endeksi = 3 Yaşam Endeksi Eğitim Endeksi GSMH Endeksi nsani Geliflme Endeksi mutlak de il, göreli bir ölçüdür ve her ülkenin di erlerine göre karfl laflt rmal konumunu vermektedir. UNDP, yapt hesaplamaya dayanarak ülkeleri düflük, orta, yüksek ve çok yüksek insani geliflmeye sahip ülkeler olarak dört gruba ay rm flt r. UNDP 2011 y l nda yay nlad nsani Geliflme Raporu nda inceledi i 187 ülkeyi, elde ettikleri endeks de erlerine göre en yüksekten en düflü e do ru bir s ralamaya tabii tutmufltur. Bu s n fland rmay yaparken de her gruba dâhil olan ülke say s n n eflit olmas na dikkat edilmifltir.

Ülke ve S ralama Ortalama Yaflam Süresi (Y l) Ortalama E itim Süresi (Y l) Beklenen E itim Süresi (Y l) Kifli Bafl na GSMH (SGP/$)* GE De eri Çok Yüksek nsani Geliflme 80.0 11.3 15.9 33,352 0.889 1 Norveç 81.1 12.6 17.3 47,557 0.943 2 Avustralya 81.9 12.0 18.0 34,431 0.929 3 Hollanda 80.7 11.6 16.8 36,402 0.910 4 ABD 78.5 12.4 16.0 43,017 0.910 9 Almanya 80.4 12.2 15.9 34,854 0.905 12 Japonya 83.3 11.6 15.1 32,295 0.901 17 srail 81.6 11.9 15.5 25,849 0.888 23 spanya 81.4 10.4 16.6 26,508 0.878 28 Birleflik Krall k 80.2 9.3 16.1 33,296 0.863 30 Birleflik Arap Emirlikleri 76.5 9.3 13.3 59,993 0.846 45 Arjantin 75.9 9.3 15.8 14,527 0.797 Yüksek nsani Geliflme 73.1 8.5 13.6 11,579 0.741 48 Uruguay 77.0 8.5 15.5 13,242 0.783 57 Meksika 77.0 8.5 13.9 13,245 0.770 61 Malezya 74.2 9.5 12.6 13,685 0.761 66 Rusya 68.8 9.8 14.1 14,561 0.755 73 Venezuella 74.4 7.6 14.2 10,656 0.735 84 Brezilya 73.5 7.2 13.8 10,162 0.718 88 ran 73.0 7.3 12.7 10,164 0.707 92 Türkiye 74.0 6.5 11.8 12,246 0.699 Orta nsani Geliflme 69.7 6.3 11.2 5,276 0.630 97 Sri Lanka 74.9 8.2 12.7 4,943 0.691 101 Çin 73.5 7.5 11.6 7,476 0.687 113 M s r 73.2 6.4 11.0 5,269 0.644 123 Güney Afrika 52.8 8.5 13.1 9,469 0.619 128 Vietnam 75.2 5.5 10.4 2,805 0.593 132 Irak 69.0 5.6 9.8 3,177 0.573 134 Hindistan 65.4 4.4 10.3 3,468 0.547 139 Kamboçya 63.1 5.8 9.8 1,848 0.523 Düflük nsani Geliflme 58.7 4.2 8.3 1,585 0.456 143 Kenya 57.1 7.0 11.0 1,492 0.509 145 Pakistan 65.4 4.9 6.9 2,550 0.504 156 Nijerya 51.9 5.0 8.9 2,069 0.459 171 Malawi 54.2 4.2 8.9 753 0.400 174 Etiyopya 59.3 1.5 8.5 971 0.363 180 Sierra Leone 47.8 2.9 7.2 737 0.336 184 Mozambik 50.2 1.2 9.2 898 0.322 Demokratik Kongo 187 48.4 3.5 8.2 280 0.286 Cumhuriyeti Dünya 69.8 7.4 11.3 10,082 0.682 * 2005 baz y l kullan lm flt r. 1. Ünite - Kalk nma Ekonomisinin Anlam ve çeri i 11 Tablo 1.4 nsani Geliflme Endeksine Göre Baz Ülkelerin Ald De erler Kaynak: UNDP, Human Development Report 2011, Sustainability and Equity: A Better Future For All, New York: Palgreve Macmillan, s. 127-130

12 ktisadi Kalk nma nsani Geliflme Raporu nda son y llarda insani geliflme endeksine ek olarak; eflitsizli e uyarlanm fl insani geliflme endeksi, toplumsal cinsiyet eflitsizli i endeksi ve çok boyutlu yoksulluk endeksi de hesaplanmaya bafllanm flt r. Biny l Kalk nma Hedefleri Eylül 2000 de Birleflmifl Milletlere üye olan 189 ülke New York ta gerçeklefltirilen Biny l Zirvesi nde Biny l Kalk nma Hedefleri (Millennium Development Goals) ad verilen sekiz hedef belirlemifltir. Biny l Kalk nma Hedefleri her ülke için 2015 y l na kadar sürdürülebilir kalk nma ve yoksullukla mücadele alan nda sa lanan ilerlemeyi ölçülebilir ve izlenebilir bir biçime getirmifltir. Biny l kalk nma hedefleri flu flekilde s ralanabilir: Afl r yoksullu u ve açl ortadan kald rmak Herkes için evrensel ilkö retim sa lamak Cinsiyet eflitli ini teflvik etmek ve kad n n güçlendirilmesini sa lamak Çocuk ölümlerini azaltmak Anne sa l n iyilefltirmek HIV/AIDS, s tma ve di er hastal klarla mücadele Çevresel sürdürülebilirli i sa lama Kalk nma için küresel iflbirli inin gelifltirilmesi KALKINMA VE AZ GEL fim fil K Bir ülkenin geliflme sürecindeki konumu ve gerçek ekonomik durumunun saptanmas birçok yönden önemlidir. Toplum, geliflmifl ülkelerin neden ve ne yolla gelifltiklerini bilmek ve dolay s yla ekonomik sorunlar na çözüm aramak durumundad r. Fark na var lmam fl bir sorunun çözümü de mümkün de ildir. Toplumun az geliflmiflli inin bilincine var p bunu ortadan kald rmaya karar vermesi, kalk nma yolunda at lm fl en önemli ad md r. Bu nedenlerle az geliflmiflli in ölçülmesi kaç n lmazd r. Az Geliflmiflli in Tan mlanmas ve Ölçülmesi Nobel ekonomi ödülü sahibi Simon Kuznets, az geliflmiflli i tan mlarken üç temel kritere göre bir ay r m yapm flt r. Bunlar az geliflmiflli in uluslararas geliflme farkl l klar na göre, ekonomik kaynaklar n kullan m potansiyeline göre ve toplumsal ve bireysel temel ihtiyaçlar n karfl lanmas na göre tan mlanmas ve ölçülmesidir.

1. Ünite - Kalk nma Ekonomisinin Anlam ve çeri i Uluslararas Geliflme Farkl l klar na Göre Az geliflmiflli in tan mlanmas nda en çok kullan lan yaklafl mlardan biridir. Buna göre az geliflmifl ülkeler, mevcut tüm ülkelere iliflkin geliflme tablosunda en alt s - ralar nda yer alan ülkelerdir. Bu durumda, belirlenen k staslara göre ülkeleri bir s - ralamaya sokmak ve geliflmifllerle az geliflmiflleri ay ran s n rlar tan mlamak yeterli olacakt r. Az geliflmiflli in geliflme farkl l klar na göre tan mlanmas, geliflmifl ve az geliflmifl ülkelerin karfl l kl iliflkilerinin de erlendirilmesi aç s ndan önemlidir. Az geliflmiflli in, geliflmifl ülkelerin yap sal özelliklerine göre tan mlanmas ise az geliflmifl ülkelerin kalk nma strateji ve politikalar n yönlendirebilmelerinde ipuçlar vermektedir. Az geliflmiflli in uluslararas geliflme farkl l klar na göre ölçülmesinde kullan lan ölçütler parasal ölçütler ve parasal olmayan ölçütler olmak üzere ikiye ayr labilir. Parasal ölçütlere GSMH ve kifli bafl na GSMH de erleri örnek olarak verilebilir. Parasal olmayan ölçütler aras nda ise kifli bafl na düflen elektrik enerjisi tüketimi, kifli bafl na düflen bilgisayar say s, toplam üretim içinde imalat sanayinin pay, çimento üretim ve tüketimi, petrokimya ürünleri üretim ve tüketimi say labilir. Bu yaklafl m n do uraca birtak m sak ncalar da yok de ildir. Bu sak ncalar flu flekilde s ralamak mümkündür: S ralaman n ortalar nda yer alan ülkelerin durumu belirsizlik göstermektedir. Kullan lan kriterler de ifltikçe, kimi ülkelerin s ralamadaki yerlerini de erlemek de güçleflecektir. Bu yaklafl mda önemli olan, bir ülkenin ulaflt mutlak geliflme düzeyi de- il, uluslararas alanda elde etti i s rad r. Bu durumda, dünyada her zaman geliflmifller ve az geliflmifller bulunacakt r. Bu arada az geliflmiflli in anlam ve kapsam da sürekli de iflecektir. Kaynaklar n Kullan m Durumuna Göre Kaynak kullan m durumuna göre az geliflmiflli i tan mlarken iki yoldan gidilebilir. Bunlardan ilki potansiyel GSMH ile öteki ise kaynak kullan m oranlar ile az geliflmiflli in tan mlanmas ve ölçülmesidir. Bu yaklafl mlardan ilkine göre az geliflmifllik, kaynak kullan m nda fiili durum ile potansiyel durumun karfl laflt r lmas yla tan mlanmaktad r. Her ülkenin kendisine göre, ekonomik kaynaklar n tam ve etkin bir biçimde kullanmas na ba l olarak ulaflabilece i bir potansiyel üretim düzeyi vard r. flte ilgili ülkede gerçeklefltirilen (fiili) üretim düzeyi, bu potansiyelden düflük ise, bu ülkeyi az geliflmifl sayabiliriz. Bu tan mdan anlafl laca gibi, bu ölçüt ile bir ülkenin az geliflmifllik derecesini ölçmek için potansiyel GSMH ile gerçekleflen GSMH aras ndaki fark bulmam z gerekir. Fark ne denli büyük ise az geliflmifllik derecesi o denli büyüktür. ki GSMH de eri aras ndaki fark n s f r olmas hâlinde ise az geliflmifllik diye bir durum olmayaca aç kt r. kinci yaklafl ma göre ise az geliflmifllik kaynak kullan m oranlar kullan larak tan mlanmakta ve ölçülmektedir. Bilindi i gibi bir ülkenin ekonomik kaynaklar ; sermaye, iflgücü ve do al kaynaklard r. Kaynaklar n kullan m oranlar n n ölçülmesi konusunda iflgücü için iflsizlik oran, sabit sermaye için kapasite kullan m oran ya da at l kapasite oran, do al kaynaklar için ekilebilir arazilerin kullan m oran ve yeralt zenginliklerinde ise hammadde ihracat gibi göstergeler kullan - labilir. 13 Dünya Bankas n n haz rlad Dünya Kalk nma Raporu ülkeleri kifli bafl na GSMH büyüklüklerini kullanarak gruplara ay rmaktad r. Bir ülkede belli bir dönemde var olan iflgücü, sermaye ve do al kaynaklar n cari teknik bilgi çerçevesinde tam ve etkin bir biçimde kullan lmas yla elde edilebilecek GSMH düzeyine potansiyel GSMH denir. Potansiyel GSMH, üretim imkânlar e risiyle gösterilmektedir. Ülkenin üretmifl oldu u mal bileflimlerinin düzeyi (fiili GSMH), bu e rinin alt nda kald takdirde, bu ülke az geliflmifl bir ülke demektir.

14 ktisadi Kalk nma Örne in tek odal bir ev de bar nma ihtiyac n karfl lamaktad r. Ancak dört kiflilik bir ailenin tek odal bir evde yafl yor olmas sorunun sadece niceliksel olarak çözümlendi ini, nitelik unsurunun gözard edildi ini göstermektedir. Toplumsal ve Bireysel Temel htiyaçlar n Karfl lanmas na Göre Az geliflmiflli in tan mlanmas nda temel al nan bu yaklafl mda, insan n temel ihtiyaçlar n n bilimsel k staslarla saptanm fl ölçütler, kal plar çerçevesinde karfl lanmas temel al n r. Bir ülke, nüfusunun büyük ço unlu u toplumsal ve bireysel ihtiyaçlar n (insanca yaflamak için gerekli masraflar n ) gideremeyecek durumdaysa o ülke az geliflmifltir. nsanlar n temel ihtiyaçlar beslenme, bar nma, giyinme, e itim ve sa l kt r. Bu temel ihtiyaçlar n karfl lanma düzeyini gösteren rakamlar az geliflmiflli in ölçülmesinde kullan labilir. Asgari koflullar sa layamayan ülkeler az geliflmifl ülke olarak s n fland r l r. Ancak bu yaklafl m n da birtak m eksiklikleri bulunmaktad r. Bunlar: Bilindi i gibi özellikle bireysel ihtiyaçlar, sosyo-kültürel ortamlara ve zamana göre farkl l k gösterir. Bu tan mlama tek bafl na yeterli de ildir, öbür k staslara göre yap lan tan mlamalarla beraber ele al narak kullan l rsa daha yararl olabilir. htiyaçlar n giderilmesinde kalite unsurunun da dikkate al nmas gere i, ölçümü güçlefltiren bir noktad r. Temel ihtiyaçlar kavram maddi yaflam n sürdürülebilmesi yan nda, (insan n sosyo-kültürel bir varl k oldu u da düflünülerek), maddi olmayan alanlara da yay ld nda, ölçümlemede say sal bir temel bulma olana iyice zay flamaktad r. Az Geliflmifl Ülkelerin Özellikleri Az geliflmiflli in tan mlanmas ve ölçülmesi oldukça güçtür. Bu amaçla oluflturulan ölçme yöntemleri de genellikle yetersizdir. Az geliflmifl ülkeler pek çok özelli i yap lar nda bar nd rd ndan az geliflmifl ülkelerin baz ortak özelliklerinin belirlenmesinde fayda vard r. Bu k s mda az geliflmifl ülkelerin makroekonomik, demografik, befleri, sektörel, sosyal, siyasal ve yönetsel özellikleri incelenmektedir. Makroekonomik Özellikleri Az geliflmifl ülkelerin makroekonomik özelliklerinden akla ilk gelenler kifli bafl na düflük gelir, dengesiz gelir da l m, eflitsizlik ve mutlak yoksulluk, buna ba l olarak düflük yaflam standard ve refah düzeyi, yetersiz sermaye birikimi, düflük verimlilik ve yüksek ithalat ba ml l d r. Az geliflmifl ülkelerin en belirgin özelli i kifli bafl na düflen gelirinin düflük olmas d r. Dünya Bankas ülkeleri kifli bafl na düflen gelirlerine göre s n fland rmaktad r. S n rlar belirleyen kifli bafl na GSMH düzeyleri y ldan y la de iflmekle birlikte 2012 y l nda yay nlanan s n fland rma Tablo 1.5 te gösterilmektedir. Tablo 1.5 Kifli Bafl na Düflen Gelire Göre Ülkelerin S n fland r lmas Kaynak: World Bank, World Development Report 2012, Gender Equality and Development, s. 393. Düflük Gelirli Ülkeler Orta Gelirli Ülkeler Yüksek Gelirli Ülkeler Kifli bafl na 1.005 dolar ve daha az GSMH ya sahip ülkeler Kifli bafl na 1.006 dolar ile 12.275 dolar aras nda GSMH ya sahip ülkeler. Bu grup oldukça genifl olaca ndan iki alt gruba ayr lm flt r. Kifli bafl na düflen gelir 1.006-3.975 dolar olanlar düflük orta gelirli ülke ve kifli bafl na düflen gelir 3.976-12.275 dolar olanlar ise yüksek orta gelirli ülkelerdir. Kifli bafl na 12.276 dolardan daha fazla GSMH ya sahip olan ülkeler de yüksek gelirli ülkeler olarak adland r lmaktad r. Not: Türkiye bu s n fland rmaya göre yüksek orta gelirli ülkeler s n f nda yer almaktad r.