ISO 9001 KALİTE YÖNETİM SİSTEMİNE FARKLI BİR BAKIŞ: DENKLERİN GÖZDEN GEÇİRMESİ Dr. Mehmet Ruhi Gökmoğol Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, İstatistik Bölümü rgokmogol@platonkurumsal.com Özet Bu çalışma, ISO 9001:2008 Kalite Yönetim Sistemi standardının 8.2.2 İç Denetim maddesine denklerin gözden geçirmesi yöntemi ile farklı bir yaklaşım getirerek işletmelerin daha etkin bir şekilde sürekli iyileştirme ilkesini nasıl uygulayacakları hakkında yeni bir varsayım sunmayı amaçlamaktadır. Çalışma, kuramsal tabanda kaynak taraması şeklinde gerçekleştirilmiştir. Genel İşletmecilik kuramları, ISO 9001:2008 Kalite Yönetim Sistemi standardı ve kaynak taraması, arasındaki ilişkiler dikkate alınmıştır. Kaynak taraması sırasında, elde edilen bulgular, standardın ilgili maddesi ile ilişkilendirilmiştir. Çalışma sonucunda işletmelerin sürekli iyileştirme için atmaları gereken adımlar için yeni bir yaklaşım ortaya konmaktadır. Bu sonucu gerçekleştirmek için işletmeler tarafından alışılmış denetim modelleri yerine işletmenin örgütsel yapısı içinde yer alan denklerin, birbirilerini denetleyerek bilinç düzeylerinin artması ve etkinliklere karşı bakış açılarının genişlemesi sağlanabilecektir. Denklerin Gözden Geçirmesi yönteminin, standart tarafından zorunlu tutulan iç denetim uygulamalarında, kuruluşların öğrendiği denetim yöntemi yerine 1
uygulanabileceği ve bu şekilde kuruluşları daha ileriye taşıyabileceği değerlendirilmiştir. Anahtar Sözcükler : Denklerin Gözden Geçirmesi, Kalite Yönetim Sistemi, İç Denetim Abstract A New Approach to ISO 9001 Quality Management System: Peer Review This study, aims to provide a new hypothesis named as peer review which helps enterprises apply the principles of continuously improvement more efficiently by using article of 8.2.2 Internal Audit of ISO 9001:2008 Quality Management System. The study was carried out in the base of the theoretical literature. The relationships among theories of Management, ISO 9001:2008 Quality Management System and literature have been taken into consideration. The obtained data have been associated with the related article of the standard during the literature review. As a result of the study, a new approach for the enterprises for continuously improvement and for new steps has been put forward. In order to fulfill this result, instead of using usual audit model, auditing one peer another within the same organizational structure in an enterprise and thus, increasing level of awareness and enlarging the perspectives for the organizational activities. It has been evaluated that, peer review method can be applied instead of familiar internal auditing practices as required by the standard and organizations can be moved forward by this way. Key Words : Peer Review, Quality Management System, Internal Audit 2
1. Giriş Bu çalışma, ISO 9001:2008 Kalite Yönetim Sistemi standardının 8.2.2 İç Denetim maddesine denklerin gözden geçirmesi yöntemi ile farklı bir yaklaşım getirerek işletmelerin daha etkin bir şekilde sürekli iyileştirme ilkesini nasıl uygulayacakları hakkında yeni bir varsayım sunmayı amaçlamaktadır. Bu çalışmayla, ISO 9001 standardına göre belgelenmiş olan kuruluşların uyguladıkları ancak hep aynı sonucu aldıkları için sürekli iyileştirmeyi gerçekleştiremedikleri iç denetim uygulamasına yeni bir çerçeve kazandırılması hedeflenmektedir. 1.1. Kavramsal Yaklaşım Günümüzde denetim kavramı ile birlikte bazı kavramların sıklıkla karıştırıldığı gözlenmiştir. Bu kavramlar alfabetik olarak aşağıda açıklanmıştır: Audit : (İngilizce de) Genellikle bir işletmenin ya da bir derneğin bir önceki yıl yaptıkları harcamaların, muhasebesinin ya da etkinliklerinin resmi olarak incelenmesi (LONGMAN, 1978). Check : (İngilizce de) Kontrol etme (LONGMAN, 1978). Denetim : Bir işin doğru ve yöntemine uygun olarak yapılıp yapılmadığını inceleme, murakabe etme, teftiş etme, kontrol etme (TDK, 1998). Kontrol : Bir işin doğru ve usulüne uygun olarak yapılıp yapılmadığını inceleme, denetim, denetleme (TDK, 1998); (Fransızca da 3
contrôle) Denetim, denetleme (SARAÇ, 1976); (İngilizce de control) Birisi, bir şey üzerinde bir standart ya da bir kuralın doğruluğunun belirlenmesi gücüne sahip olma (LONGMAN, 1978). Muayene : Araştırma, gözden geçirme, yoklama (TDK, 1998); Gözden geçirme, yoklama (DEVELLİOĞLU, 1998). Murakabe : Denetleme, denetim (TDK, 1998); Bakma, gözetme, göz altında bulundurma (DEVELLİOĞLU, 1998). Teftiş : Bir görevin yolunda yürütülüp yürütülmediğini anlamak için yapılan araştırma, denetleme, denetim (TDK, 1998); Gereği gibi sorup araştırma, bir şeyin doğrusunu bulmak için her tarafı arayıp tarama (DEVELLİOĞLU, 1998). Tetkik (tedkik): İnceleme (TDK, 1998); Dikkatle araştırma, inceden inceye yoklama, inceleme (DEVELLİOĞLU, 1998). Yukarıda verilen tanımlamalar incelendiğinde denetim, tetkik, murakabe ve audit terimlerinin yaklaşık olarak aynı anlamı karşıladığı görülmektedir. Check, kontrol, muayene ve teftiş terimlerinin ise daha farklı anlamlar içerdiği anlaşılmaktadır. Denklerin Gözden Geçirmesi (peer review), kelime anlamı ile peer akran, birbiri ile aynı sınıf ve konumda olan ; review gözden geçirme, inceleme demektir (LONGMAN, 1978). Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü OECD, bir ülkenin herhangi bir reform çabasını, bu konuda çalışma yapan başka ülkelerin (bu konudaki) uzmanlarından oluşan bir heyete inceletir ve bir rapor hazırlanır. Makro ekonomik bu çalışma, peer review olarak tanımlanmıştır (AFYONLUOĞLU, 2011). 4
Bu çalışma süresince denklik (peer) kavramı ile örgütte aynı düzeyde olan çalışanlar, gözden geçirme (review) kavramı ile örgüt içinde denk düzeyde bulunan çalışanların birbirlerinin etkinliklerinden haberdar olmaları, birbirlerinin standartları hakkında bilgi sahibi olmaları sonucunda verimlilik ve etkinlik yönüyle olabilecek sapmalara karşı birbirlerinin çalışmalarını yoklama, araştırma ve gözetme anlamı kullanılmıştır. Türk Standartları Enstitüsü nün ISO standartlarına dayanarak çevirmiş olduğu ISO 9000 Kalite Yönetim Sistemleri-Temel Esaslar, Terimler ve Tarifler standardında tetkik (denetim/audit) şu şekilde tanımlanmıştır: Tetkik kriterlerinin yerine getirilme derecesini belirlemek amacıyla tetkik delilini elde etmek ve objektif olarak değerlendirmek için yapılan sistematik ve dokümante edilmiş proses (TSE, 2007) Türkiye İç Denetim Enstitüsü tarafından iç denetimin tanımı şu şekilde yapılmıştır: İç denetim, bir kurumun faaliyetlerini geliştirmek ve onlara değer katmak amacını güden bağımsız ve objektif bir güvence ve danışmanlık faaliyetidir. İç denetim, kurumun risk yönetim, kontrol ve yönetişim süreçlerinin etkililiğini değerlendirmek ve geliştirmek amacına yönelik sistemli ve disiplinli bir yaklaşım getirerek kurumun amaçlarına ulaşmasına yardımcı olur. (TİDE, 2010). Bu tanımlama, aynı zamanda uluslararası iç denetim tanımlamasını da içermektedir (GLEIM, 2008). 1.2. İç Denetimin Türleri İşletmelerin işlevleri, yönetim, üretim, pazarlama, insan kaynakları, satınalma, lojistik, muhasebe, finans, araştırma ve geliştirme, halkla ilişkiler olarak; yönetimin alt işlevleri ise, planlama, örgütleme, yöneltme ve 5
etkileme, kontrol (denetim), karar verme ve iletişim olarak sıralanabilmektedir (CAN ve GÜNEY, 2007). Yasal bir dayanak çerçevesinde yapılan dış denetimlerin dışında kuruluşun iç yapısına bağlı olarak gerçekleştirilen iç denetimler, işletme biliminin temel işlevleri arasında yer alan yönetimin bir alt işlevi olarak karşımıza çıkmaktadır. İç denetim, ön kontrol, süreç kontrolü ve son kontrol şeklinde alt süreçlerden oluşmaktadır (CAN ve GÜNEY, 2007). Ön denetim, bir etkinlik başlamadan önce yapılan denetim; süreç kontrolü ya da anında denetim, süreç sırasında yapılan denetim ve son denetim, bir işlem ya da eylem tamamlandıktan sonra yapılan denetimdir (PARLAK, 2011). İç denetim, gerçekleşen etkinlik sonuçlarının önceden belirlenen standartlarla karşılaştırılması ve varsa sapmaları belirlemek ve düzeltmek amacıyla yürütülen bir süreç olarak birden fazla aşamadan oluşmaktadır (ŞİMŞEK, 2010). Bu aşamalar, aşağıda belirtilmiştir: Amaç, plan ve politikaların ışığında standartların belirlenmesi Gerçekleşen etkinlik sonuçlarının ölçülmesi Gerçekleşen etkinlik sonuçlarının daha önceden belirlenen standartlarla karşılaştırılması Sapmaların giderilmesi ve düzeltme kararının verilmesi 1.3. Örgüt, Örgütlenme ve Örgütleme İlkeleri Şimşek (2010) e göre örgüt, belirli bir amacı gerçekleştirmek üzere iki ya da daha fazla kişinin çabalarını bilinçli olarak birleştirmeleri yoluyla ortaya 6
çıkan işbirliği sistemidir. Örgüt, örgütlenme sürecinin sonunda ortaya çıkan yapıya denir. Belirtilen bu yapı, bir yandan yukarıdan aşağıya doğru büyürken diğer yandan yatay (yana doğru) büyümektedir (CAN ve GÜNEY, 2007). Yatay ya da yana doğru büyüme, aynı düzeydeki işlevlerin birden çok kişiye dağıtılmasıdır. Örgütlenme ise amaçlara ulaşmak üzere yapılması öngörülen işlerin tanımlanmış görevler halinde düzenlenmesi ve bu görevlere uygun kişilerin getirilmesi yoluyla ortaya çıkan yapısal süreçtir (ŞİMŞEK, 2010). Yönetimin temel ilkelerinin uygulanabilmesi için çalışanların temel sorumluluğu, öncelikle kendi kendini denetleme ve daha sonra işletmenin bölümlerini denetleme olacak şekilde örgütlenmek olmalıdır (JURAN, 2000). Kendi kendini denetim (ya da öz denetim), kavramı, çalışanların yönetime katılma biçimlerinden birisidir (GENÇ, 2007). Yönetime katılma, örgütün çeşitli kademelerindeki personelin doğrudan kişi olarak ya da seçilmiş temsilcileri kanalı ile karar verme sürecinin çeşitli evrelerine katılmalarını tanımlar (KOÇEL, 2011). 1.4. İç Denetim Uygulaması ve Denklik kavramı İç denetim, işletmenin kendi yapısı içinde denetimle görevli birimlerin gerçekleştirdiği denetimdir. Denetim, örgütün etkinlikleri açısından bir bütün olarak üçüncü göz tarafından incelenmesidir. Bu denetim türü 1940 lardan sonra ortaya çıkmış ve 1941 yılında ABD (Amerika Birleşik Devletleri) de kurulan İç Denetim Enstitüsü (IIA) ile kurumsal kimliğe 7
kavuşmuştur. IIA in Türkiye deki temsilcisi, TİDE (Türkiye İç Denetim Enstitüsü) dir (ALPTÜRK, 2008). İç denetim ile işletmeler, güçlü yönlerini ve iyileştirmeye açık alanlarını belirleyerek, iyileştirme etkinliklerini başlatıp gelişmeleri sürekli izleyerek planlarını gözden geçirirler (KESKİN, 2006). Açıklanan bu kavramla uyumlu olarak ISO 9004:2009 Kalite Yönetim Yaklaşımı Standardında iç denetimler, verilen ölçütlere göre kuruluşun yönetim sisteminin uygunluk düzeylerini belirlemede etkili bir araçtır ve kuruluşun performansını anlama, analiz etme ve sürekli olarak iyileştirme için değerli bilgi sağlar tanımı yer almaktadır (TSE, 2011). Belirtilen bu denetimleri kuruluş içinde gerçekleştirmek üzere denetçiler ile ilgili bazı kıstaslar oluşturulmuştur. Bunlardan en yaygın olanı, TİDE tarafından yayımlanmış olan Kırmızı Kitap içindeki nitelik ve performans standartlarında açıklanmıştır (PEHLİVANLI, 2010). Ayrıca ISO 9001:2008 Kalite Yönetim Sistemi ne yönelik olarak ISO 19011 Kalite ve Çevre Yönetim Sistemleri Tetkik Kılavuzu nda da (TSE, 2012) denetçinin temel nitelikleri açıklanmıştır. Denetçiler, kişisel özellikler, iş yetkinliği, bilgi, beceri ve eğitim düzeyi açısından tanımlanmış olup (TSE, 2012) yatay denetim ya da dikey denetim konusunda bir kısıtlama getirmemiştir. Sistem tarafından getirilen tek kısıtlama, denetçinin kendi işlerini denetleyememe konusunda olmaktadır (TSE, 2009). Benzer yaklaşım, Sertifikalı İç Denetçiler (CIA) için de geçerli olmaktadır (YILANCI, 2006). Üretime yük getiren tüm israflardan arınmayı hedef alan bir yaklaşıma yalın üretim denmektedir (GEORGE ve ark., 2005). Yalın üretimdeki önemli amaçlardan birisi de kalitenin kaynağında (QAS-Quality at the Source) 8
sağlanmasıdır. Bunun için temel yaklaşım, operatörlerin kendi kendilerini denetlemeleridir (DAILEY, 2003). İşletmeler, kalite yönetiminden yalın üretim anlayışına doğru giderken dikey örgütsel denetim yapısından çalışanın kendisini denetlemesi anlayışına doğru yönelmektedirler. Bu yönelişin geçiş süreci içinde dikey örgütsel denetim yapısı, yatay örgütsel denetim yapısına yönelmek zorunda kalmaktadır. Çalışanların geliştirilmesi için dört yaklaşım bulunmaktadır (NOE, R.A., 2009). Birçok şirket bu yaklaşımların bir bileşimini kullanmaktadır: Formel eğitim Değerlendirme İş deneyimleri Kişilerarası ilişkiler Bir bireyin, bölümün ya da şirketin gelişim gereksinimlerini belirlemek için güçlü ve zayıf yanların analiz edilmesi gerekmektedir. Ancak çalışanların en fazla gelişmeleri, iş deneyimleri ile olmaktadır. Her ne kadar iş deneyimleri doğrultusundaki gelişme üzerine araştırma, yetkililer ve yöneticiler üzerine odaklanmışsa da diğer personel de iş deneyimlerinden çok şey öğrenebilmektedirler. İş genişletme, çalışanın işine yeni yükümlülükler ya da yeni uğraşlar ekleme anlamına gelmektedir. Yatay örgütsel yapı içinde aynı düzeyde olan bireylerin birbirinin etkinliklerini gözden geçirmesi, çalışanların iş deneyimlerini ve bilinç düzeylerini artıran bir iş genişletme örneğidir. Yatay örgütsel yapı içinde müdürün müdürü, şefin şefi, usta başının usta başını ve operatörün operatörü denetlemesi olarak açıklanabilecek olan denk 9
kademedekilerin denetimi, genel olarak denklerin gözden geçirmesi olarak tanımlanabilmektedir (BAKER, 2005). 2. Yöntem Çalışma, kuramsal tabanda kaynak taraması şeklinde gerçekleştirilmiştir. İşletme Yönetiminin temel işlevlerinden birisi olan yönetimin alt işlevi sayılan denetimin uygulanması, standart tarafından zorunlu kılınmıştır. Genel İşletmecilik kuramları, ISO 9001:2008 Kalite Yönetim Sistemi standardı ve kaynak taraması, arasındaki ilişkiler dikkate alınmıştır. Kaynak taraması sırasında, elde edilen bulgular, standardın ilgili maddesi ile ilişkilendirilmiştir. Bu nedenle çalışma, istatistiksel veriler yerine kuramsal veriler üzerine gerçekleştirilmiştir. 3. Bulgular ve tartışma 3.1. Varsayımın Tanımlanması Çalışmada ortaya konan önerme ile işletmelerde uygulanan iç denetim sırasında örgütsel dikey gözden geçirme yerine denkler arasında yatay gözden geçirmenin yalın üretim uygulamasına bir basamak oluşturacağı varsayılmaktadır. 3.2. Varsayımın Başlıca Özellikleri Eldeki bütün kuramsal yaklaşımlara uygundur. Çünkü yönetim için gereken bütün iç denetim mekanizmalarına uygundur. Yeni gerçeklerin tahminine olanak sağlamaktadır. Çünkü bu varsayım ile dikey denetimden bireysel denetime geçerken alt kademede görev alan personelin istenen bilinç düzeyine ulaşması yoğun bir eğitim ve deneyim gerektirdiğinden denklerin gözden geçirmesi bilinç ve deneyim 10
için gerekli olan süre azalarak yalın üretime geçişin daha hızlı olabileceği tahmin edilmektedir. İç denetim sorununa yeni bir çözüm getirmektedir. Çünkü işletmelerde dikey denetim anlayışı nedeniyle amacı dışına çıkabilen ve denetçinin otorite (yetke) gücüne bağımlı kalan alışılagelmiş denetim anlayışı bırakılmaktadır. İşletmelerde yapılacak olan tüm gözlemlere açıktır. Çünkü açıklanan bu varsayımın uygulaması, kolaylıkla gözlemlenebilecek ve bu konuyu içeren farklı bilimsel araştırmalar yapılabilecektir. Bu nedenle, varsayım sınanabilme özelliğine de sahiptir. Varsayımın mantıksal bir dayanağı bulunmaktadır. Çünkü varsayım, bilimsel literatür ile çelişmemektedir. Varsayım içerisinde tanımlanamayan bir kavram bulunmamaktadır. Çünkü varsayımın ortaya konabilmesi için açıklanan bütün kavramlar, literatürde yer almaktadır. 3.3. Varsayımdan Beklenen Olası Sonuç Ortaya konan bu varsayım, araştırmacıların incelemesine sunulmuştur. Yapılacak olan araştırmalar, varsayımın kuramlaşmasına katkı sağlayacaktır. Varsayımdan beklenen ana sonuç, denetim ile başlayan yolculuğun kendi kendine denetim aşamasına varmadan önce araya konacak olan denklerin gözden geçirmesi uygulaması aracılığında çalışanların motivasyonlarının yükselmesi, verimliliğin artması ve daha etkin mal ve hizmet üretiminin gerçekleşmesi olacaktır. 4. Sonuç ve öneriler 11
Yapılan bu araştırma, kaynak taraması yapılarak bir varsayımın gerçekliği üzerine sorgulama geliştirmiştir. Bu araştırma ile beklenen sonuçlar, şunlardır: Üstten asta doğru örgütsel dikey yapılanmaya göre yatay örgütsel yapılanma içinde yer alan denklerin gözden geçirmesinin daha etkin bir denetim olacağı varsayılmaktadır. Yapılacak olan iç denetim sırasında yetkenin gücü yerine kurum kültürünün etkin olacağı varsayılmaktadır. Denklerin gözden geçirmesinin kurumsal bir uygulama standardına bağlı olarak gerçekleştirilmesi gerektiğinden çalışanların bilinç düzeylerinin artacağı varsayılmaktadır. Gerçekleşen her gözden geçirmenin sonucunda hazırlanan raporlarda belirtilen eksikliklerin ya da aksaklıkların giderilmesi için üst yönetimin ortaya koyacağı çaba ile çalışanlar karar mekanizmasına dahil edilmiş olacağından çalışanların motivasyonlarının artacağı varsayılmaktadır. Kurum kültürü anlayışı gelişmiş, bilinç düzeyleri artmış ve motive olmuş bir çalışma ekibinin gerçek anlamda öğrenen bir örgüt içinde yer alacakları varsayılmaktadır. Öğrenen bir örgüt içinde çalışan personelin başarıya daha fazla odaklanacağı varsayılmaktadır. Başarıya odaklanmış bir ekibin, gerçekleştirdikleri işlerde daha etkin ve daha verimli olacakları varsayılmaktadır. 12
Etkin ve verimli bir çalışma sonucunda kuruluşun yalın üretim ilkelerinden oluşan hedefine daha kolay bir şekilde ulaşabileceği varsayılmaktadır. Belirtilen bu varsayımların gerçekliğini araştıracak olan araştırmacılar tarafından ISO 9001:2008 Kalite Yönetim Sistemi standardı içinde yer alan İç Denetim kavramı ile varılmak istenen hedefin işletmeler tarafından tam olarak anlaşılıp anlaşılmadığı çok iyi belirlenmelidir. Standart, sürekli iyileştirme ilkesinin bir parçası olarak işletmenin durmaksızın gözden geçirilmesini hedeflerken gerçek yaşamda işletmelerin üst yönetimleri tarafından belge odaklı denetimler nedeniyle verimli bir sonuç elde edilememektedir. İç denetim kavramının denklerin gözden geçirmesi anlayışı şekline dönüştürülmesi, yalnızca işletmelerin büyümesi şeklinde bir sonuç vermeyecektir. İşletmelerin sektörleri, sektörlerin ulusal ekonomiyi tamamladığı düşünüldüğünde, bu araştırma ile ortaya konan varsayımın aynı zamanda ulusal bir kalkınma hareketinin de bir basamağı olacağı sonucuna varılmaktadır. Kaynakça AFYONLUOĞLU, Mustafa, (2011), Peer Review Nedir?, http://afyonluoglu.wordpress.com/2011/12/28/peer-review-nedir/, 06.02.2012 ALPTÜRK, Ercan, (2008), İç Denetim Rehberi, Maliye ve Hukuk Yayınları, Ankara. 13
BAKER, Graham (2005), Peer Review Process-Guidance For Self Assessment, TSS (Trading Standards Service), UK. CAN, Halil, Semra Güney, (2007), Genel İşletme, Arıkan Yayınları, İstanbul. DAILEY, Kenneth, (2003), The Lean Manufacturing Pocket Handbook, DW Publishing Co., USA. DEVELLİOĞLU, Ferit, (1998), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitapevi Yayınları, Ankara. GENÇ, Nurullah, (2007), Yönetim ve Organizasyon, Seçkin Yayınevi, Ankara. GEORGE, Michael, David Rowlands, Mark Price, John Maxey, (2005), The Lean Six Sigma Pocket-Toolbook, McGraw-Hill, New York, USA. GLEIM, Irvine N., (2008), CIA Review-Part I (Internal Audit Role in Governance, Risk, and Control), Gleim Publications, Inc. Florida, USA. JURAN, Joseph M., (2000), Juran s Quality Handbook, McGraw-Hill, Singapore. KESKİN, Duygu Anıl, (2006), İç Kontrol Sistemi-Kontrol Öz Değerlendirme, Beta Yayınları, İstanbul. KOÇEL, Tamer, (2011), İşletme Yöneticiliği, Beta Yayınları, İstanbul. LONGMAN, (1978), Longman Dictionary of Contemporary English, Longman Group Limited, Great Britain. NOE, Raymond A. (2009), Personel Geliştirilmesi, Editör: ÇETİN, C., İnsan Kaynaklarının Eğitimi ve Geliştirilmesi, Beta Yayınları, s.307-345. 14
PARLAK, Bekir, (2011), Yönetim Bilimi ve Çağdaş Yönetim Teknikleri, Beta Yayınları, İstanbul. PEHLİVANLI, Davut, (2010), Modern İç Denetim, Beta Yayınları, İstanbul. SARAÇ, Tahsin, (1976), Fransızca-Türkçe Büyük Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları-423, Ankara. ŞİMŞEK, Şerif, (2010), Yönetim ve Organizasyon, Eğitim Kitabevi, Konya. TDK (Türk Dil Kurumu), (1998), Türkçe Sözlük, TDK Yayınları-549, Ankara. TİDE (Türkiye İç Denetim Enstitüsü), (2010), Kırmızı Kitap, TİDE Yayınları, İstanbul. TSE (Türk Standartları Enstitüsü), (2007), TS EN ISO 9000 Kalite Yönetim Sistemleri-Temel Esaslar, Terimler ve Tarifler, Türk Standardı-9000, Ankara. TSE (Türk Standartları Enstitüsü), (2009), TS EN ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemleri-Şartlar, Türk Standardı-9001:2008, Ankara. TSE (Türk Standartları Enstitüsü), (2011), TS EN ISO 9004 Kalite Yönetim Yaklaşımı-Bir Kuruluşun Sürdürülebilir Başarısı İçin Yönetim, Türk Standardı-9004, Ankara. TSE (Türk Standartları Enstitüsü), (2012), TS EN ISO 9011 Kalite ve Çevre Yönetim Sistemleri Tetkik Kılavuzu, Türk Standardı-9011, Ankara. YILANCI, Münevver, (2006), İç Denetim, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. 15