Gomidas Enstitüsü Araþtýrma Dizisi TALÂT PAÞA NIN ERMENÝ SOYKIRIMI RAPORU Ara Sarafian Gomidas Enstitüsü Londra
Gomidas Enstitüsü tarafýndan hazýrlanmýþ, Taderon Press tarafýndan yayýmlanmýþtýr. 2011 Ara Sarafian. Tüm haklarý saklýdýr. ISBN 978-1-903656-59-4 Gomidas Enstitüsü 42 Blythe Rd. Londra W14 0HA Birleþik Krallýk / United Kingdom E-posta: info@gomidas.org Web: www.gomidas.org
ÝÇÝNDEKÝLER Giriþ 5 Harita 18 TALÂT PAÞA NIN RAPORU Özet Sayfasý: Veri ve Hesaplamalar 20 BATI VÝLAYETLERÝ (HARÝTA) 22 Ýstanbul 23 Edirne vilayeti 24 Çatalca mutasarrýflýðý 25 Ýzmit mutasarrýflýðý 26 Hüdavendigâr (Bursa) vilayeti 27 Karesi mutasarrýflýðý 28 Kal a-i Sultaniye (Çanakkale) mutasarrýflýðý 29 Eskiþehir mutasarrýflýðý 30 Aydýn vilayeti 31 Kütahya mutasarrýflýðý 32 Afyon Karahisar mutasarrýflýðý 33 Konya vilayeti 34 Menteþe mutasarrýflýðý 35 Teke (Antalya) mutasarrýflýðý 36 ORTA KESÝMLERDEKÝ VÝLAYETLER (HARÝTA) 37 Ankara vilayeti 38 Bolu mutasarrýflýðý 39 Kastamonu vilayeti 40 Canik (Samsun) mutasarrýflýðý 41 Niðde mutasarrýflýðý 42 Kayseri mutasarrýflýðý 43 Adana vilayeti 44 Ýçel mutasarrýflýðý 45 DOÐU VÝLAYETLERÝ (HARÝTA) 46 Sivas vilayeti 47 Erzurum vilayeti 48
Bitlis vilayeti 49 Van vilayeti 50 Trabzon vilayeti 51 Mâmuretülâziz (Elaziz / Elazýð) vilayeti 52 GÜNEYDOÐU VÝLAYETLERÝ VE ÝSKÂN MINTIKASI (HARÝTA) 53 Maraþ mutasarrýflýðý 54 Halep vilayeti 55 Urfa mutasarrýflýðý 56 Diyarbakýr vilayeti 57 Suriye vilayeti 58 Zor mutasarrýflýðý 59 Musul vilayeti 60 Beyrut vilayeti 61 Kudüs (Kuds-i Þerif) vilayeti 62 Ek I: Türk Askeri Arþivleri nden Bir Rapor 64 Ek II: Talât ýn Kara Kaplý Defteri 66 Harita I: Osmanlý Ýmparatorluðu ndaki Ermenilerin Ýmhasý, 1915-17 Harita II: Osmanlý Ýmparatorluðu nda Hayatta Kalan Ermeni Sürgünleri, 1917
Giriþ Üç Ermeni havalisini tahliye ettik bile; Bitlis, Van ve Erzurum da hiç kimse kalmadý. Türklerle Ermeniler arasýndaki nefret o kadar ziyade ki irtibatý tamamen kestik, diyen Talât Anadolu nun hiçbir yerinde Ermeni kalmayacaðýný, onlarýn ancak çölde (Zor ve baþka yerler) yaþabileceklerini, söyledi. Büyük bir hata yapýyorsun, dedim ve cümlemi üç kez tekrarladým. Evet, hata olabilir, dedi, lakin piþman olacaðýmýzý zannetmiyorum. Büyükelçi Henry Morgenthau nun Günlüðü 1 Ermenilerin Talât Paþa nýn Gözetiminde Ýmhasý Osmanlý Dâhiliye Nazýrý Talât Paþa, imparatorluktaki Ermenilerin imha edildiði 1915 16 yýllarý boyunca bu iþlemin baþýnda bulundu. Bir güvenlik önlemi maskesi altýnda, Ermenilerin topyekûn tehciri emrini verdi ve cemaatlerin parçalanmasýna, mülklerinin sistematik bir þekilde müsaderesine, zorla din deðiþtirtmelere, yüzbinlerce insanýn ortadan kaybolmasýna ve hayatta kalanlarýn da imparatorluðun dört bir yanýna daðýtýlmasýna nezaret etti. 1916 sonu itibariyle kendisine çeþitli vilayet ve mutasarrýflýklardan ilerleme raporlarý ulaþmaya baþlayan Talât, sürecin sonunda yapýlanlarýn genel bir deðerlendirmesini de istedi. 24 Aðustos 1916 da, 34 vilayet ve mutasarrýflýða þifreli bir telgraf göndererek, imparatorluðun deðiþik kýsýmlarýndaki Ermenilerin durumunu sordu. 2 Talât Paþa, bu hususta yolladýðý genelgede doðrudan sadede geliyor ve sözü dolandýrmadan her yerde ne kadar Ermeni bulunduðunu, bunlarýn kaçýnýn yerli, kaçýnýn yabancý olduðunu soruyordu. Altý ay sonra, 11 Þubat 1917 de, bu defa 23 vilayet ve mutasarrýflýða gönderdiði bir diðer þifreli telgrafla bir Ermeni sayýmý yapýlmasýný istedi 3 ve bir kez daha, her bölgedeki yerli ve yabancý Ermenilerin sayýsýný sordu. Talât Paþa nýn Osmanlý Ermenileri nin Ýmhasýna Ýliþkin Raporu Türk gazeteci ve tarihçisi Murat Bardakçý, 2008 de, Talât Paþa nýn þahsi evraklarý arasýnda bulduðu ve Osmanlý Ýmparatorluðu ndaki Ermenilerin durumunu gösteren bir rapor yayýnladý. 4 Talât Paþa nýn hazýrlattýðý kesin olan bu rapor, 1982 de ölen dul eþinden vefatýnýn kýsa bir süre öncesinde temin edilmiþti. 5 Rapor, Osmanlý vilayetlerindeki Ermenilerin daðýlýmýný gösteren, gayet itinalý bir çalýþmaya dayanýyordu. Belgenin herhangi bir tarihi, baþlýðý ya da resmi giriþi yoktu, ancak Osmanlý Ermenileri nin
6 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 1914 ve 1917 deki sayýlarýný gösteren özet hesaplarla baþlýyordu. Bu hesaplar, hem Ermenilerin 1914 te her bir vilayet ve mutasarrýflýða nasýl daðýldýðýný gösteriyor, hem de 1917 de Osmanlý Ýmparatorluðu nun farklý kesimlerinde bulunup da sayýmý yapýlan Ermenilerin hangi yerlerden geldiðini gösteriyordu. 6 Ham rakamlarýn, gerçek sayýlarýn altýnda olduðuna iþaret eden ve savaþ öncesi Osmanlý Ermeni nüfusunu (Protestan Ermeniler hariç) yaklaþýk 1.500.000 olarak tahmin eden bir de not düþülmüþtü; ayný notta, 1917 yýlýnda, imparatorluðun 23 vilayet ve mutasarrýflýðýnda kalmýþ olan, her mezhepten Ermeni varlýðýnýn ise 350.000-400.000 kadar olduðu tahminine de yer veriliyordu. 7 Talât ýn düzeltilmiþ rakamlarýna göre, 1914 ile 1917 arasýnda, 1.150.000 (veya toplamýn yüzde 77 si) dolayýnda Osmanlý Ermenisi yok olmuþtu. 8 Türk Arþivlerinde Ermeni Tehciri Son yýllarda Türkiye de, Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi nce, I. Dünya Savaþý sýrasýnda Osmanlý Ermenilerine yapýlanlarla ilgili bazý belgeler kullanýma açýldý. Bunlar arasýnda, yukarýda deðinilen, 1916 ve 1917 tarihli iki þifreli telgraf, bu telgraflara verilen bazý cevaplar ve Ermeni tehcirine iliþkin bir dizi baþka belge de vardý. Bu yeni arþiv malzemesi, her ne kadar eksikse de, Talât ýn Ermeni tehciri konusuyla ne denli yakýndan alakadar olduðunu göstermekte ve onun 1917 tarihli raporunun, yine kendisinin 11 Þubat 1917 de yayýnladýðý genelgenin sonuçlarý üzerine bina edildiðini ortaya koymakta. Örneðin, 1915 teki ilk sürgünlerden kýsa bir süre sonra, Talât, farklý bölgelere telgraflar çekerek, buralardan sürülen insan sayýsýna dair, gerek telgrafla, gerek yazýlý olarak rapor istemiþ ve almýþtýr. Söz gelimi, Sivas (merkez kaza) örneðinde, 26.895 kiþilik bir Ermeni nüfusundan (5.032 hane), 21.446 sý (4.453 hane) tehcir edilmiþ ve geriye 5.449 Ermeni (579 hane) kalmýþtý. 9 Bu rakamlara göre, vilayet merkezindeki Ermeni nüfusunun yüzde 80 kadarý tehcir edilmiþ demek oluyordu. Vilayetin tamamý için ise, 136.084 Ermeni nin tehcir edildiði, ilaveten 6.055 kiþinin de tehcire hazýrlandýðý bildirilmiþti. 10 Kayseri de, 49.947 olarak bildirilen Ermeni nüfusundan 44.271 inin tehcir edildiði belirtiliyordu. Ayrýca, kaçýp Kayseri ye geri dönmeye çalýþan 765 sürgünün yakalanýp yeniden tutuklandýðý rapor edilmiþti. Kayseri raporuna, kalan 4.911 Ermeni nin, herhangi bir mahalde nüfusun yüzde beþini aþmayacak þekilde Müslüman köylerine daðýtýlmak üzere ayrýldýðý da eklenmiþti. 11 Karadeniz kýyýsýndaki Canik ten (Samsun) gelen rapor, 27.453 Ermeni den (4.251 hane), 25.476 sýnýn (4.229 hane) tehcir edildiði bilgisini veriyordu. 12 Bu rakamlara göre, bu Karadeniz mutasarrýflýðýdaki
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 7 tehcir oraný, 1915 sonu itibariyle, yüzde 72 nin üzerindeydi. 13 1915 yýlýna ait bu ilk raporlarda, geride kalanlarýn durumu hakkýnda ayrýntýya girilmediðinden, kaç Ermeni erkeðinin Osmanlý ordusuna alýnmýþ olduðunu veya kaç Ermeni nin Ýslamiyet e döndürüldüðünü bilemiyoruz. Bilgi akýþý, Osmanlý payitahtýndan giden özel talimatlar ve mahallinden gelen tehcir bilgileriyle devam etti. Genel tehcir baþladýktan on dört ay sonra, yayýnladýðý 24 Aðustos 1916 tarihli genelge ve daha sonra da 11 Þubat 1917 de tarihli genelgeyle Talât ýn Ermeni meselesine iliþkin yeni veriler istediðini biliyoruz: Aðustos genelgesi, her mahalden, Ermeni tehcirine ait yerinde tutulmuþ kayýtlara dayalý bilgi isterken, Þubat genelgesi yeni bir Ermeni sayýmý yapýlmasýný talep ediyordu. Her iki genelge de ayný kilit soruyu, yani vilayetteki yerli ve yabancý Ermenilerin sayýsýný soruyor, ama talep ettiði ek bilgilerin mahiyetiyle diðerinden ayrýlýyordu. Aðustos genelgesi, Katolik ya da Protestan veya asker ailesi olduðu, yahut Müslümanlýðý kabul ettiði, veyahut da özel izinle kaldýðý için tehcire uðramayan Ermenilerin durumunu soruyorken, 14 Þubat genelgesi her vilayetteki yabancý Ermeniler in coðrafi kökeni hakkýnda ek bilgi talep ediyordu. Aðustos 1916 genelgesine gelen cevaplar, Talât a, tehcir programýnýn sonuçlarýna dair toplu bir yeniden deðerlendirme yapma olanaðý saðladý. 15 Bu en yeni sonuçlar, örneðin Kayseri de savaþ öncesindeki 50.000 i aþkýn Ermeni nüfusundan, 6.761 kiþinin kaldýðýný ortaya koyuyordu. 16 Bu sayýlara göre, yöredeki Ermenilerin yüzde 77 civarýndaki kýsmý tehcir edilmiþti. 17 Hüdavendigâr (Bursa) vilayeti örneði ele alýndýðýnda, 60.000 dolayýndaki savaþ öncesi nüfustan geriye 2.999 Ermeni kalmýþtý. 18 Bu sayýlara göre, buradaki Ermenilerin yüzde 95 i Hüdavendigâr dan tehcir edilmiþti. Maraþ örneðinde ise, 39.901 Ermeni den 19 geriye, 2.442 Gregoryen, 2.028 Katolik ve 1.813 Protestan Ermeni kalmýþ, 290 kiþi de Müslüman olmuþtu. Bu sayýlara göre, 1916 sonu itibariyle, Ermenilerin yüzde 84 ü yöreden tehcir edilmiþti. 20 Avrupa yakasýndaki Edirne vilayetine gelince, 1914 te burada 19.000 in üstünde Ermeni varken, 1916 nýn sonuna gelindiðinde yalnýzca 4.583 Ermeni kalmýþtý. 21 Ermeni nüfusun yaklaþýk yüzde 77 si sürülmüþtü. Altý ay sonraki 11 Þubat 1917 genelgesi, daha çok veri içeriyordu ve belirttiðimiz gibi, Talât Paþa nýn 1917 raporunun temeli de bu veriler olmuþtur. Söz gelimi, Kastamonu dan gelen bildirimde, bu mutasarrýflýkta 3.436 yerli ve 188 yabancý Ermeni olduðu belirtiliyordu. Bu veriler, Kastamonu da 3.437 yerli ve 185 yabancý Ermeni bulunduðunu kaydeden Talât Paþa raporuyla pratikte aynýydý. 22 Ankara vilayetinden
8 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu gelen bildirimde, vilayette 12.766 yerli ve 451 yabancý Ermeni olduðu belirtiliyordu. Talât ýn raporunda bu rakamlar sýrasýyla 12.766 ve 410 olarak geçiyordu. 23 Bolu için bildirilen rakamlar, 1.608 yerli, 549 yabancý Ermeni ydi. 24 Talât ýn raporu da yerlileri 1.539, yabancýlarý ise 551 olarak veriyordu. Karesi ye gelince, bildirimde 1.852 yerli ve 246 yabancý Ermeni bulunduðu ifade ediliyordu. Talât ýn raporunda bu kayýt 1.852 yerli ve 124 yabancý Ermeni olarak geçiyordu. 25 Beyrut tan gelen bildirim, 50 yerli ve 1.980 yabancý bulunduðu yolundaydý. Talât ýn raporu, 50 yerli, 1.849 yabancý bulunduðunu kayda geçiyordu. 26 Suriye örneðinde, 1917 bildiriminde, 39.400 yabancýya karþýlýk hiç yerli Ermeni bulunmadýðý kaydedilmiþti. 27 Talât ýn raporunda da ilgili rakamlar 39.409 yabancý ve sýfýr yerli Ermeni olarak verilmiþti. Bu veriler, Talât ýn raporunun 11 Þubat 1917 genelgesiyle yakýndan baðlantýlý olduðunu gösterir. Anlaþýlan, veriler kontrolden geçirilip ilave bilgiler de kullanýlarak güncellenmiþtir. Talât ýn Der Zor la ilgili verdiði rakamlar özellikle açýklayýcýdýr. Bu madde, önce 201 yerli ve 1.570 yabancý Ermeni olarak girilmiþ, daha sonra yabancý Ermenilerle ilgili rakam telgrafla alýnan ek bilgi þeklinde bir dipnotla 6.778 olarak deðiþtirilmiþtir. 28 Benzer þekilde, mutasarrýflýktan gelen kayýtlar Halep teki yabancý Ermenilerin sayýsýný 10.703 olarak gösterirken, rapora düþülen bir notla Halep ten telgrafla alýnan bilgilere göre yabancý Ermenilerin sayýsýnýn 13.591 olduðu belirtilmiþtir. 29 Dipnotlarda, açýklamalarla birlikte bu tür düzeltmelerin de verilmiþ olmasý, 1917 raporunun, doðruluk derecesi belli bir hassasiyetle kontrol edilmiþ özgül bir veri kütlesine dayandýðý þeklindeki iddiamýzý destekler. Öte yandan, raporda bazý temel aritmetik hatalarýn da bulunduðu görülmektedir: örneðin, Suriye için verilen ayrýntýlý dökümün toplamý aslýnda 39.409 deðil 39.837; Musul un toplamý da 7.033 deðil, 7.025 etmektedir. 30 Talât ýn Ermeni Soykýrýmýna Bakýþý Talât, tehcir devam ederken, Ermenilerin yok edilmekte olduðunun farkýndaydý ve 1917 raporu da, muhtemelen onun bütün geliþmeleri bir arada görme çabasýnýn bir ürünüydü. Söz konusu rapor, Talât Paþa nýn 11 Þubat 1917 tarihli genelgesinin ulaþtýðý, Osmanlý Ýmparatorluðu nun Hüdavendigâr dýþýndaki 23 yöresinden gelen fiili verilere dayanýlarak hazýrlanmýþtý. 31 Bu genelgeyi cevaplamayan tek vilayet Kudüs idi. Tetkik için söz konusu vilayetlerin seçilmiþ olmasý, buralarda henüz hâlâ arta kalan Ermenilerin barýnmasýndan, ya da 1915 16 tehcirleri sýrasýnda buralarýn sürgünlerin yollandýðý yerler olmasýndandý. Hâlbuki Erzurum, Bitlis, Van,
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 9 Diyarbakýr, Trabzon, Elazýð ve Canik gibi doðu vilayet ve mutasarrýflýklara tehcirin baþlangýcýnda barýndýrdýklarý Ermeni nüfusun tamamýnýn boþaltýlmasý emri verildiðinden, bu yerler tetkik kapsamýna alýnmamýþtý. 32 Talât, önünde toplanan verileri, 29 vilayet ve mutasarrýflýktaki Ermenilerin durumunu açýklamak üzere yaptýðý nihai hesaplamalarda kullandý. 33 Osmanlý Ermenilerinin 1914 teki daðýlýmýný gösteren nüfus istatistiklerini ve kendi 1917 istatistiklerini kullanarak, tehcir edilen Ermenilerin sayýsý ve oranýyla, tehcirden sonra hayatta kalanlarýn tahmini sayýlarýný görebiliyordu. Talât ýn raporuna göre, 1914 ile 1917 arasýnda, bir milyondan fazla Osmanlý Ermenisi ortadan kaybolurken, geri kalan nüfus da Payitahtta ikâmet eden (ve tehcire uðramayan) kesimle vilayetlerdeki yerli ve yabancý Ermeniler arasýnda taksim edilmiþti. Pratikte, yabancý larýn hemen hemen tamamý, 1915 16 da yerlisi olduklarý vilayetten gönderilmiþ olanlardan hayatta kalanlar, 34 yerli Ermeniler ise kendi memleketi olan vilayetin dýþýna sürülmemiþ olanlardý. Ermeni meselesi hususunda ayrýcalýklý malumata sahip olan Talât Paþa nýn 1917 raporundaki verileri çok daha vukufuyla yorumlamýþ olmasý gerekirdi. Örneðin Talat resmi raporundaki verilerin bütün Osmanlý Ermenilerini yani Apostolik, Katolik, Protestan Ermeniler ve son dönemde Ýslam a geçen Ermeniler temsil ettiðini biliyordu. 35 Oysa raporda bu ayrýntý açýk bir þekilde belirtilmemiþ. Talat binlerce Ermeni kadýn ve çocuðun Müslüman topluluklar içinde eritilmek üzere Müslüman ailelerine verildiðini ya da orta ve batý Anadolu daki vilayetlere daðýtýldýðýný da biliyordu. Bunlarýn yaný sýra 1915 Nisan ýnda Van da Osmanlý güçlerine direnenler ya da 1915-16 da Rus sýnýrýný geçmeyi basaranlar örneðinde olduðu gibi Osmanlý Ýmparatorluðu ndan kaçan Ermeniler de vardý. Kaçanlarýn sayýsý 150.000 dolayýndaydý ve nihayette bunlarýn hayatta kalýp kalmadýðý da hiçbir sekilde açýk deðildi. Sonuçta, binlerce insan sefalet ve hastalýktan telef olmuþtu. Nihai çözümlemede, görgü tanýklarýnýn anlattýklarýyla da desteklenip doðrulandýðý gibi, Osmanlý Ermenilerinin büyük bir çoðunluðu, zorunlu yürüyüþler, çeþitli mahrumiyetler ve doðrudan katliamlar yüzünden öldü. 36 Talât ýn raporu, Osmanlý Ermenilerinin 1915 teki tehcirinin, Ermenilerin ortadan kaldýrýlmasýný amaçlayan bir uðraþýn parçasý olduðunu açýkça gösterir. Yetkililerin hedefi, bir nüfus aktarýmý (tehcir) deðil, topluluklarýn topyekûn imhasýydý. Tehcir edilen Ermenilerle, 1917 de yeniden iskân mýntýkasýnda bulunan Ermeni sürgünlerinin sayýsý arasýndaki farktan da görülebileceði gibi, bu olgu, Talât ýn politikalarýnýn örgütleniþinden, yürütülüþünden ve sonuçlarýndan apaçýk ortadadýr.
10 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu Talât, aradaki nüfus açýðýnýn gayet iyi farkýndaydý, çünkü 1915 16 boyunca tehcire yakýndan nezaret etmiþti. Onun 1917 raporunun da gösterdiði gibi, bir milyonu aþkýn Ermeni tehcir edilmiþken, Osmanlý hükümetince belirlenen iskân mýntýkasýna 60.000 kadarý varabilmiþti; bir diðer 50.000 i tehcir güzergâhý üzerinde saða sola daðýlmýþ halde ve 100.000 kadarý da kendi vilayeti dâhilinde bulunmakta idi. Vilayetlerinde yaþamaya devam edebilenlerin neredeyse tamamý, tutsak muamelesi görüyor ve Müslüman-Türk olmalarý yönünde baskýya uðruyordu. Talât, besbelli, Osmanlý Ermenilerinin imhasýný kiþisel bir zafer telakki ediyordu ki, 1918 de Osmanlý Ýmparatorluðu ndan kaçýp sürgüne giderken raporunu da yanýnda götürmüþtü. Yoksa kamuoyuna açýklanmak üzere hazýrlanmamýþ olan bu rapor, Talât ýn 1921 deki zamansýz ölümüne kadar pekâlâ ortadan kaldýrýlabilirdi. Talât ýn Ermeni Soykýrýmý Konusundaki Raporunu Sunarken... Ýzleyen sayfalarda, Talât ýn Ermenilerin imhasý konusundaki görüþünü ortaya koyan 1917 raporunun sunumu yer alýyor. Bu rapor, Osmanlý kayýtlarýndan elimizde bulunan en doðrudan resmi görüþ ü temsil ediyor. Talât ýn verilerini, Ermenilerin önce kendi memleketlerine, sonra da 1917 de bulunduklarý mahallere göre daðýlýmýný gösterecek þekilde düzenledik. Talât ýn verilerinin bu þekilde sunumu, týpký Talât ýn kendisinin de görmüþ olduðu gibi bizim de, 1917 de, farklý vilayetlerden gelen kaç Ermeninin tehcirden sað çýktýðýný görmemize olanak saðlýyor. Bu tür hesaplamalar, Talât ýn giriþte verdiði özet analizine de dâhildi. 1917 raporunun, söz gelimi Edirne, Çatalca, Kal a-i Sultaniye (Çanakkale), Canik ve Kudüs gibi Ermeni nüfusu olan yerlerden gelen bildirimlere yer vermediði durumlarda, bu vilayet ve mutasarrýflýklarý ayrý birer kalem olarak girdik ve Talât ýn 1917 raporuna dahil ettiði imparatorluðun diðer yerlerine buralardan sürülen Ermeni sayýsýný da belirttik. Bunu yaparken, resmi Osmanlý kaynaklarýna dayanarak, 1914 te bu vilayet ve mutasarrýflýklarda bulunan Ermenilerin sayýsýný da gösterdik. Bu tür bilgiler, Talât Paþa tarafýndan da biliniyordu ve kendi raporuyla ilgili deðerlendirmesine girmiþ olsa gerek. Yer yer ilave bilgileri de, parantez içinde vererek veya dipnotta göstererek, raporun formatýna uydurduk. Örneðin, bazý bildirimlerde, Edirne veya Van vilayetlerinin yerlisi sayýlmasý gereken insanlar, daha alt idari birimler olan Gelibolu ve Hakkâri nin yerlisi olarak belirtiliyordu. Bu gibi durumlarda, o insanlarý, Gelibolu veya Hakkâri yle ilgili ek ayrýntýlarý
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 11 parantez içinde vermeyi de ihmal etmeden, ilgili vilayet ve mutasarrýflýklarýna yerleþtirdik. Osmanlý Ýmparatorluðu ndaki menþe yerinin ayrýntýlarý verilmeden farklý bir vilayette tespit edilen kimi Ermeniler vardý. Özel olarak Konya da, 236 kiþi hayýr kurumu müstahdemi ve 216 kiþi de zanaatkâr olarak tanýmlanmýþtý. Adana da, 1.152 kiþinin Toros inþaat mahallinde çalýþtýðý þeklinde bir tespit vardý. Aydýn da, 113 kiþi ecnebi uyruklu olarak tespit edilmiþti. Beyrut ta, bir kiþi Tiflis, iki kiþi Dedeaðaç, dört kiþi Filibe ve yedi kiþi de Varna menþeli olarak listelenmiþti. Sivas ta, Selanik menþeli üç kiþi vardý. Ankara da, Mýsýr dan gelen bir ve Kafkasya dan gelen bir kiþi vardý. Okur, kendi yerlisi olduðu vilayetin dýþýnda yaþayanlar sütunundaki 94.206 Ermeni yle, sayýldýklarý vilayete dýþarýdan gelmiþ olanlar sütunundaki 106.910 kiþi arasýndaki farký kaydedecektir. Ýlk rakam, verilen bilgi 29 vilayet ve mutasarrýflýkla sýnýrlý olduðu için daha azken, ikinci rakam, Toros inþaat mahalli iþçisi, zanaatkâr veya ecnebi, kýsaca yabancý olarak teþhis edilmiþ Ermenilere ilaveten, bütün vilayetlerden gelenleri kapsýyordu. Ýlerleyen sayfalarda sunulan bilgilerin tamamý, Talât ýn raporunun aslýndan türetilmiþtir. Kýsým baþlýklarý dâhil her türlü ilave yorum ya köþeli parantez içine alýnmýþ ya dipnot olarak verilmiþ ya da açýkça eklendi ibaresiyle gösterilmiþtir. Asýl rapordaki hiçbir bilgi dýþarýda býrakýlmamýþtýr. Sondaki iki Ek de Talât ýn raporuna ait ve onunla baðlantýlýdýr. Ýkinci Ek, yani Talât ýn Kara Kaplý Defteri özellikle önemlidir, çünkü onun þahsi evraký arasýnda bulunmuþtur ve doðrudan doðruya Osmanlý Ermeni ve Rumlarýnýn imhasý ve mülklerinin tasfiyesiyle ilgilidir. Notlar 1. Günlükteki, Talât Paþa ve ABD Büyükelçisi Henry Morgenthau arasýnda geçen sohbete dair, 8 Aðustos 1915 tarihli bir giriþ, United States Diplomacy on the Bosphorus: The Diaries of Ambassador Morgenthau, 1913 1916, derleyen ve yayýna hazýrlayan Ara Sarafian, Princeton ve Londra: Gomidas Enstitüsü, 2004. (Buradaki parça, Büyükelçi Morgenthau nun Öyküsü, Ýstanbul, Belge Yayýnlarý, 2005, s. 248 den alýntýlanmýþtýr-ç.n.) 2. Bkz. 24 Aðustos 1916, Bâb-ý Âlî, Dersaadet tarihli þifreli telgraf, Talât Paþa dan Edirne, Adana, Ankara, Aydýn, Baðdat, Beyrut, Halep, Hüdavendigâr, Diyarbakýr, Suriye, Sivas, Trabzon, Bitlis, Kastamonu,
12 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu Konya, Mâmuretülâziz, Musul, Urfa, Ýzmit, Bolu, Canik, Zor, Karesi, Kudüs, Kal a-i Sultaniye, Menteþe, Teke, Kayseri, Karahisar-ý Sahib, Ýçel, Kütahya, Maraþ, Niðde, Eskiþehir e. DH. Þfr, 68/112. Not: Aksi belirtilmedikçe, her türlü arþiv atfý Ýstanbul daki Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi nedir. 3. Bkz. Bâb-ý Âli, Emniyet-i Umumiye Müdiriyeti, Dersaadet 11 Þubat 1917 tarihli þifre telgraf, Talât Paþa dan Adana, Ankara, Aydýn, Beyrut, Halep, Suriye, Sivas, Kastamonu, Konya, Musul, Urfa, Ýzmit, Eskiþehir, Ýçel, Bolu, Zor, Karesi, Kudüs, Kayseri, Afyon Karahisar, Kütahya, Maraþ ve Niðde ye. DH.Þfr., 72/210. 4. Murat Bardakçý, Talât Paþa nýn Evrak-ý Metrukesi: Sadrazam Talât Paþa nýn özel arþivinde bulunan Ermeni tehciri konusundaki belgeler ve hususî yazýþmalar, Ýstanbul: Everest Yayýnlarý, 2008. Bu yayýn, Hürriyet gazetesinde Talât Paþa nýn Kara Kaplý Defteri baþlýðý altýnda bir dizi olarak yayýnlandý, 24-27 Nisan 2005; Paþa ya göre Ermeni Sayýlarý, Hürriyet, 26 Eylül 2005; Talât Paþa nýn Tehcir Belgeleri, Hürriyet, 23-26 Nisan, 2006 ve Talât Paþa, Elazýð dan 74 bin 206 Ermeni nin tehcir edildiðini yazýyor, Sabah, 26 Þubat 2007. 5. Bardakçý, Talât Paþa nýn Evrak-ý Metrukesi, s. 12. 6. Talât ýn özet hesabýnda, iki büyük vilayet ve mutasarrýflýk dýþarýda býrakýlmýþtý: Edirne vilayeti ve Canik mutasarrýflýðý. 7. Bkz. Bardakçý, Talât Paþa nýn Evrak-ý Metrukesi, s. 109. Talât ýn notlarýna göre, 1.500.000 sayýsý, Osmanlý Ýmparatorluðu nun her tarafýndaki Gregoryen ve Katolik Ermeniler den müteþekkildi. 350.000 400.000 sayýsý ise muhtemelen Protestan Ermenileri de kapsýyordu, çünkü 1915 16 tehcirleri sýrasýnda, Osmanlý görevlileri onlara diðer Ermenilerle ayný muameleyi yapmýþtý. Katolik ve Protestan Ermenileri tehcir dýþýnda tutmak için, çoðunlukla geçici olmak ve hiç kuþkusuz Batýlý güçleri yatýþtýrmak üzere, bazý muafiyetler de tanýnmýþtý. Örneðin, Gregoryen Ermeniler ana gövdesi gönderildikten kýsa süre sonra, Katolik ve Protestan Ermenilerin de tehcire uðratýldýðý Erzurum, böyleydi. Bkz. EUM.2 Þb.10/23 tarih 6 L 1333 (18 Aðus. 1915). 8. Bardakçý, Talât Paþa nýn Evrak-ý Metrukesi, s. 109. Talât ýn verdiði sayýlar Osmanlý hükümetinin meseleye bakýþýný temsil etmektedir ve bizim, bu çalýþmadaki ana odak noktamýz da budur. 9. EUM.2Þb., 73/44, tarih 16 Z 1333 (27 Eyl. 1915). Geride kalanlar, kadýndan ziyade erkek olduðuna göre, bu sayýlarýn içinde asker olarak Osmanlý ordusuna alýnanlar da bulunabilir. Sürülenlerin 11.590 ý kadýn, 8.856 ý erkekken, kalanlar listesinde 1.694 kadýn ve 3.755 erkek bulunuyordu. 10. EUM.2 Þb., 68/84 tarih 28 Eyl. 1915.
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 13 11. EUM.2 Þb., 68/75 tarih 18 Eyl. 1915. 12. EUM.2 Þb., 73/53. Raporda yazýlý olan orijinal tarihin 24 Eylül 1331 Rumi (7 Ekim 1915) olmasýna raðmen, bu belge arþiv tarafýndan 30 Za 1333 olarak tarihlenmiþtir. 13. EUM.2 Þb., 73/53, tarih 29 Za. 1333 (10 Ekim 1915). 14. Bu hayatta kalanlar kategorilerinin hepsi tartýþmalý kategorilerdir. Bazý Katolik ve Protestan Ermeniler, yabancý devletlerin müdahalesiyle tehcirden muaf tutulmuþsa da, Katolik ve Protestanlarýn çoðu 1915 ile 1917 arasýnda tehcir edilmiþtir. Osmanlý ordusuna hizmet eden Ermenilerin aielerinin tehcirden muaf tutulduðu varsayýlýrken, gerçekte birçoðu sürülmüþ ya da zamanla erisinler diye Müslüman köylerine daðýtýlmýþtýr. Tehcirden kaçýnmak için Ýslamiyeti kabul eden bazý Ermeniler de olmuþtur, ancak genellikle bunlar da tehcir edilmiþ veya kendilerinden Ermeni olmayan kimselerle evlenmeleri beklenmiþtir. 15. Ermenilerin gönderiliþini anlatmakta, ya sefkiyat ya da iskân terimi kullanýlýyordu. 16. 1914 yýlý resmi Osmanlý istatistiklerine göre, Kayseri mutasarrýflýðýnda 48.659 Gregoryen Ermeni, 1.515 Katolik Ermeni ve 2.018 Protestan (çoðu Ermeni olmak üzere) bulunuyordu. Bkz. Arþiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, cilt 1, s. 624. Vilayette sayýmla bulunan Ermeni miktarý için, Bkz. EUM.2 Þb., 74/28, tarih 25 Z 1334 (24 Aðus. 1916). Bu belgeye göre, kalan Ermenilerin bileþimi þöyleydi: 3.430 yerli Ermeni, 11 yabancý Ermeni, 634 Katolik Ermeni, 507 Protestan Ermeni, 2.060 asker ailesi efradý ve 115 Ýslamiyete geçen. 17. Bu sayýlar, kabaca, 18 Eyl. 1915 tarihli, daha eski bir rapordaki sayýlarla karþýlaþtýrýlabilirdir. 18. 1914 yýlý resmi Osmanlý rakamlarýna göre, Hüdavendigâr vilayetinde 58.921 Gregoryen Ermeni, 1.278 Katolik Ermeni ve 992 Protestan (çoðu Ermeni olmak üzere) vardý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, cilt 1, s. 611. Geri kalan Ermenilerin sayýsý için, Bkz. EUM.2 Þb., 74/29, tarih 3 M 1335 (31 Ekm. 1916). Bu belgeye göre bakiye 2.999 Ermeni arasýnda 84 yerli Ermeni, 1.136 Katolik Ermeni, 1.032 Protestan Ermeni, 536 asker [ve memur] ailesi üyesi, 52 Ýslamiyete geçen ve 159 da özel izinle kalan vardý. 19. 1914 te Maraþ taki Ermeniler için resmi rakam 37.416 idi. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 655. 20. EUM.2 Þb., 74/24, tarih 20 Z. 1334 (19.10.1916). 21. Resmi kaynaklara göre, I. Dünya Savaþý arifesinde 19.523 Gregoryen Ermeni, 248 Katolik Ermeni ve farklý etnik cemaatlere mensup 115 Protestan vardý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, cilt 1, s. 613. Kalan Ermenilerin sayýsý için, Bkz. EUM.2 Þb., 74/36, tarih 22 M 1335 (19 Kas. 1916).
14 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 22. EUM.2 Þb., 74/66, tarih 10 Þ. 1335 (10 Haz. 1917). Bu arþiv belgesi, verilerin cinsiyet itibariyle kazalarýn düzeyine göre ayrýntýlý bir dökümünü de verir. Buna göre, örneðin, mutasarrýflýktaki yerli Ermenilerin yüzde 66 sý ve yabancý Ermenilerin de yüzde 85 i kadýndý. 23. EUM.2 Þb., 75/46. Bu belgenin orijinalinde tarih yoktur. 24. EUM.2 Þb., 74/52, tarih 16 Ca 1335 (10 Mart 1917). 25. EUM.2 Þb., 74/53, tarih 17 Ca 1335 (11 Mart 1917). 26. EUM.2 Þb., 74/57, tarih 23 Ca 1335 (17 Mart 1917). 27. EUM.2 Þb., 74/58, tarih 28 Ca 1335 (22 Mart 1917). 28. Ne yazýk ki Zor a dair rakamlar konusuyla ilgili yazýþmalarýn hiçbirinin, Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi nde bulunduðu yer tarafýmýzdan tespit edilememiþtir. 29. Bardakçý, Talât Paþa nýn Evrak-ý Metrukesi, s. 132-133. 30. Bkz. Bardakçý, Talât Paþa nýn Evrak-ý Metrukesi, s. 128 29 ve s. 138 39. (Bu çalýþmadaki veri kütlemiz, aslýndaki gibi býrakýlmýþ olan özet sayfasý dýþýnda, ayrýntýlý rakamlarý yansýtmaktadýr). 31. Söz konusu vilayet ve mutasarrýflýklar, Eskiþehir, Adana, Sivas, Beyrut, Kastamonu, Konya, Aydýn, Suriye, Hüdavendigâr, Halep, Ankara ve Musul ile Ýzmit, Kütahya, Bolu, Karahisar-i Sahib, Ýçel, Karesi, Kayseri, Maraþ, Zor, Niðde ve Urfa idi. 32. Erzurum, Van ve Bitlis teki Ermenilerin tamamýnýn tehcirini emreden telgraf için, Bkz. Talât Paþa nýn, Erzurum, Van ve Bitlis vilayetlerine gönderdiði, Dersaadet, 10 Mayýs 1915 tarihli genelge, EUM. DH. Þfr, 53/93; Trabzon, Mâmuretülâziz, Sivas, Diyarbakýr ve Canik teki Ermenilerin tamamýnýn tehcirini emreden telgraf için, Bkz. Talât Paþa nýn vilayetlere gönderdiði Dersaadet, 20 Haziran 1915 tarihli genelge, EUM. DH. Þfr 54/ 87. Canik, Trabzon, Erzurum ya da Bitlis te hiç Ermeni kalmadýðýný bildiren bir ara rapor örneði için, Bkz. Bu çalýþmanýn sonundaki Ek I. 1915 sonu itibariyle köylerde saklanan 4.000 kadýn ve çocuk bir yana býrakýlýrsa, ne Diyarbakýr da, ne de Mâmuretülâziz de artýk Ermeni kalmadýðý söyleniyordu. Bkz. EUM.2 Þb., 68/72 ve 68/70 tarih 18 Eyl. 1915. Keza, Talât, 1916 da tehcirin durdurulmasýný emrettiðinde, herhalde bu yörelerde hiç Ermeni kalmamýþ olduðundan olsa gerek, doðu vilayetlerinin hiçbiri alýcýlar listesine dâhil edilmemiþti. Bkz. EUM.2 Þb., 62/21, tarih 15 Mart 1916. 33. Bunlar, rapora veri gönderen 23 vilayet ve mutasarrýflýk ile 1917 de artýk hiçbir Ermeni sakini kalmadýðý farz edilen Erzurum, Bitlis, Van, Diyarbakýr, Trabzon ve Mâmuretülâziz idi. 34. Bu görüþümüz iki somut örneðe dayanýyor. Örneðin Kayseri den gelen resmi bir raporda Kayseri mutasarraflýðýnda 1916 da, Apostolik, Katolik ve Protestan Ermenilerin yaný sýra Ýslama dönen Ermenileri kapsayan 6.761 Ermeninin bulunduðu kaydediliyordu. Ayný 6.761 rakamý Talat ýn 1917
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 15 tarihli raporunda da yer alýyor. Bkz. 24 Ekim 1916 tarihli DH.EUM.2. Þb, 74/28 ve Talat Paþa Raporu s. 43. Benzer bir örnek de Hüdavendigar da karþýmýza çýkýyor. Burada 2.999 Apostolik, Katolik ve Protestan ýn yaný sýra Ýslam a dönmüþ Ermeninin bulunduðu bildiriliyor. Ayný rakam Talat ýn 1917 Raporu nda da kullanýlmýþ. Bkz. 31 Ekm. 1916 tarihli DH.EUM.2. Þb, 74/29 ve Talat Paþa Raporu s. 27. 35. Talât ýn özetinde, 1914 te 68.433 Ermeninin, yerlisi olduðu vilayetin dýþýnda yaþadýðý (örneðin geçici iþçi olarak) notu düþülmüþtür. Elimizdeki tüm bilgiler, kendilerine ev sahipliði yapan cemaatteki diðer Ermeniler gibi bu Ermenilerin de ayný akýbete uðradýðýný ortaya koyuyor. Çünkü bu gruptakiler 1915 16 da tehcire uðramamýþ olsalardý, ikâmet ettikleri yerlerde hâlâ yabancý diye tasnif edilirlerdi. Eðer tehcir edilip de hayatta kalmýþ olsalardý, yerlisi olduklarý vilayet, kayýtlara geldikleri yer olarak deðil asýl vilayetleri olarak geçerdi. Örneðin, 1917 deki sayýmda, Erzurum dan gelmiþ 3.364 Ermeniden, Musul ve Suriye de bulunanlarýn (1.662) tehcir edildiði ve Ýzmir dekilerin (481) geçici iþçi olduðu kesinken, Urfa, Halep ya da Sivas takilerin (1.035 kiþi) durumunu belirlemek daha zordur. 36. Ermenilerin uðradýðý istismar ve katliam, yabancý gözlemciler ve hayatta kalan Ermeniler tarafýndan kayýt altýna alýndý. Söz gelimi Harput yöresinde, elimizde, orada faaliyette bulunan Hýristiyan misyonerlerin ve yabancý konsolosluk görevlilerinin özel evraklarýnýn yaný sýra, hayatta kalanlarýn anýlarý da var. Bkz. Maria Jacobsen, Diaries of a Danish Missionary. Harpoot, 1907-1919 (Danimarkalý Bir Misyoner in Günlükleri: Harput 1907-1919) (Princeton ve Londra: Gomidas Enstitüsü) 2001; Henry H. Riggs, Days of Tragedy in Armenia: Personal Experiences in Harpoot, 1915-1917 (Ermenistan da Trajedi Günleri), (Princeton, NJ: Gomidas Enstitüsü) 1997; Tacy Atkinson, The German, the Turk and the Devil Made a Triple Alliance: Harpoot Diaries, 1908-1917 (Alman, Türk ve Þeytanýn Üçlü Ýttifaký: Harput Günlüðü, 1908-1917), (Princeton, NJ: Gomidas Enstitüsü) 2000; James Barton, "Turkish Atrocities": Statements of American Missionaries on the Destruction of Christian Communities in Ottoman Turkey, 1915-1917 (Türk Mezalimi: Amerikan Misyonerlerinin Osmanlý Türkiyesi ndeki Hýristiyan Cemaatlerin Ýmhasý Konusundaki Beyanlarý), (Princeton, NJ: Gomidas Enstitüsü) 1998; Hampartzoum Mardiros Chitjian, A Hair s Breadth from Death (Ölüme Kýl Payý), (Londra ve Reading: Taderon Press, 2004); ve ABD konsolosu Leslie A. Davis in United States Official Records on the Armenian Genocide, 1915-1917 (Ermeni Soykýrýmý na Ýliþkin ABD Resmi Kayýtlarý), der., yay. hzl. ve giriþi yazan Ara Sarafian, (Gomidas Enstitüsü: Princeton ve Londra) 2004.
TALÂT PAÞA NIN ERMENÝ SOYKIRIMI RAPORU
18 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu Talât Paþa nýn Ermeni Kal a-i Sultaniye (Çanakkale) Edirne Karesi Çatalca Ýstanbul Hüdavendigâr Ýzmit Eskiþehir Bolu Kastamonu Ankara Kütahya Aydýn Afyon Karahisar Konya Niðde Menteþe Teke (Antalya) Ýçel A k d e n i z K
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 19 Soykýrýmý Raporu K a r a d e n i z Canik Trabzon Erzurum Sivas Kayseri Adana Maraþ Mâmuret-ül Âziz Urfa Diyarbakýr Bitlis Van Halep Musul Zor Beyrut Suriye Talât Paþa nýn 1917 raporuna bilgi veren vilayetler Kudüs Talât Paþa nýn 1917 raporunu kapsadýðý vilayetler 1915-16 Ermeni sürgünlerinin resmi iskân mýntýkasý
20 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu [Özet Sayfasýnýn (karþý sayfa) Aslýndaki Notlar] * Bu miktar, yabancý Ermeniler toplamýnda da kapsanmýþtýr. ** 1914 te, yerlisi olduðu vilayet ve mutasarrýflýðýn dýþýnda yaþayan 68.433 Ermeni vardý. [NOT]: 1914 sayýmýnda Ermeni Gregoryen genel nüfus 1.187.818 ve Ermeni Katoliklerin sayýsý 63.967, her ikisinin toplamý 1.256.403 ten [sic.] ibaret olarak gösterilmiþtir. Mevcut nüfus tam olarak yazýlmadýðýndan, gerçek miktarýn 1.500.000 kadar olacaðý gibi, bugün mevcut olarak yukarýda görünen yerli ve yabancýlarýn 284.157 miktarýna da ihtiyaten yüzde 30 kadar ilave yapmak gerekir ki, bu takdirde gerçek mevcut 350.000 ile 400.000 arasýnda bulunmuþ olur. 1 Bardakçý, Talât Paþa nýn Evrak-ý Metrukesi, s. 108 ve 109. Bu özet, Talât ýn raporunun baþlangýcýnda yer almaktadýr. 2 Talât ýn raporunda sýralananlar arasýnda, Ermeni nüfuslu bazý vilayet ve mutasarrýflýklar eksiktir. Bunlar, Edirne, Çatalca, Kale-i Sultaniye (Çanakkale), Menteþe, Teke (Antalya), Canik ve Kudüs tür. Raporda, her ne kadar 1917 de Ýstanbul da bulunan Ermeniler için 80.000 rakamý veriliyorsa da, bu yaklaþýk bir sayýdýr ve ana rapordaki dökümde gösterilmemiþtir.
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 21 [Özet Sayfasý: Veri ve Hesaplamalar] 1 Vilayet 2 Vilayette bulunan Vilayetteki yabancý Vilayetin yerlisi olup 1914 teki /mutasarrýflýk yerli Ermeniler Ermeniler baþka vilayetlerde Ermeni nüfus bulunan Ermeniler Ankara 12.766 410 4.560 44.661 Musul 253 7.033 0 0 Niðde 193 850 547 4.939 Ýzmit 3.880 142 9.464 56.115 Kütahya 3.932 680 0 4.023 Eskiþehir 1.258 1.096 1.104 8.620 Bolu 1.539 551 56 3.002 Afyon Karahisar 2.234 1.778 1.484 7.498 Ýçel 252 116 0 350 Karesi 1.852 124 1.696 8.663 Kayseri 6.650 111 6.778 47.974 Adana 12.263 4.257 19.664 51.723 Maraþ 6.115 198 2.010 27.306 Sivas 8.097 948 3.993 141.000 Beyrut 50 1.849 0 1.224 Kastamonu 3.437 185 211 9.052 Konya 3.730 14.210 3.639 13.078 Aydýn 11.901 5.729 0 19.710 Suriye 0 39.409 0 0 Zor 201 6.778 0 63 Hüdavendigâr 2.821 178 10.251 59.038 Halep 13.679 13.591 19.091 37.031 Urfa 1.144 6.687 451 15.616 Erzurum 0 0 3.364 125.657 Bitlis 0 0 1.061 114.704 Van 0 0 160 67.792 Diyarbakýr 0 0 1.849 56.166 Trabzon 0 0 562 37.549 Mâmuretülâziz (Elaziz) 0 0 2.201 70.060 ---------- ---------- ---------- --------------- 97.247 106.910 94.206 * 1.032.614 Istanbul 80.000 0 0 80.000 ---------- ---------- ---------- --------------- [Yerli1917] 177.247 106.910 94.206 1.112.614 ** [Yabancý1917] 106.910 ---------- [Toplam1917] 284.157
22 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu BATI VÝLAYETLERÝ Ege Denizi Edirne Kal a-i Sultaniye Karesi 59% 40% Çatalca Marmara Denizi Aydýn 0% 21% 20% Ýstanbul 78% 60% 5% 17% Hüdavendigâr (Bursa) 2% 0% Karadeniz 76% Ýzmit 72% Eskiþehir 98% Kütahya 50% 7% 17% 15% 13% 30% Afyon Karahisar 20% Lejant 1917 de yerlisi olduklarý vilayette sayýlan Ermeniler 1917 de yerlisi olduklarý vilayetin dýþýnda sayýlan Ermeniler 1917 de kayýp olan Ermeniler Pasta grafiklerin büyüklüðü, Talât Paþa nýn 1917 raporuna göre, vilayetin 1914 te barýndýrdýðý Ermeni nüfusun büyüklüðüyle orantýlýdýr. Resmi Osmanlý istatistiklerine göre, vilayetteki Ermeni nüfusunun büyüklüðü. Talât Paþa raporunda herhangi bir rakam verilmemiþ olduðu takdirde. 43% Konya 29% 28% Menteþe Teke (Antalya)
ÝSTANBUL * Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 23 Ýstanbul Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Ýstanbul (yerli) bilgi yok Adana 72 Afyonkarahisar 3 Ankara 18 Aydýn 616 Beyrut 54 Bolu 48 Eskiþehir 73 Halep 73 Ýzmit 38 Karesi 3 Kastamonu 21 Kayseri 3 Konya 230 Kütahya 4 Musul 9 Sivas 5 Suriye 13 Urfa 5 Zor 20 TOPLAM 1.308 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) bilgi yok Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) bilgi yok Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 1.308 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) bilgi yok * Talât Paþa nýn raporunda Ýstanbul için ayrý bir cetvel bulunmuyordu. Burada sunulan veriler, raporda gözüken diðer 23 vilayet ve mutasarrýflýktan gelen cetvellerden toplanýp bir araya getirildi. Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914 te Istanbul da 82.880 Gregoryen ve Katolik Ermeni vardý. Protestan Ermeniler ayrýca sayýlmamýþ olduklarýndan, hesaplamalarýn dýþýnda býrakýldý. Bkz. T. C. Genelkurmay Baþkanlýðý, Arþiv Belgeleriyle, cilt 1, s. 605.
24 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu EDÝRNE VÝLAYETÝ * Edirne Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Edirne (yerli) bilgi yok Adana 95 Afyonkarahisar 16 Aydýn 137 Beyrut 6 Bolu 4 Eskiþehir 16 Ýzmit 6 (Gelibolu dan) Karesi 9 (Gelibolu dan) Konya 90 Musul 87 (Tekfurdað dan) Niðde 8 Sivas 1 Suriye 677 Zor 38 TOPLAM 1.190 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) bilgi yok bilgi yok Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 1.190 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) bilgi yok * Talât Paþa nýn raporunda Edirne için ayrý bir cetvel bulunmuyordu. Burada sunulan veriler, raporda gözüken diðer 23 vilayet ve mutasarrýflýktan gelen cetvellerden toplanýp bir araya getirildi. Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914 te Edirne de 19.523 ü Gregoryen, 248 i Katolik olmak üzere 19.771 Ermeni vardý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 613.
ÇATALCA MUTASARRIFLIÐI * Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 25 Çatalca Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Çatalca (yerli) bilgi yok Aydýn 3 Karesi 5 TOPLAM 8 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) bilgi yok bilgi yok Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 8 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) bilgi yok * Talât Paþa nýn raporunda Çatalca için ayrý bir cetvel bulunmuyordu. Burada sunulan veriler, raporda gözüken diðer 23 vilayet ve mutasarrýflýktan gelen cetvellerden toplanýp bir araya getirildi. Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914 te Çatalca da 842 Gregoryen Ermeni vardý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 605 ve s. 617.
26 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu ÝZMÝT MUTASARRIFLIÐI * Ýzmit Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Ýzmit (yerli) 3.880 Adana 82 Afyonkarahisar 656 Ankara 3 Aydýn 116 Beyrut 22 Bolu 155 Eskiþehir 386 Halep 862 Konya 4.399 Kütahya 300 Musul 607 Niðde 776 Suriye 797 Urfa 309 Zor 85 TOPLAM 9.555 13.435 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 56.115 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 3.880 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 9.555 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 42.680 (% 76) * 1917 de Ýzmit te bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Ýzmit (yerli) 3.880; Istanbul 38; Van 24; Bitlis 22; Kayseri 14; Konya 14; Ankara 13; Gelibolu 6; Hüdavendigâr 5; Bolu 2; Elazýð 2; Sivas 1; Trabzon 1. Toplam 4.022.
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 27 HÜDAVENDÝGÂR (BURSA) VÝLAYETÝ * Hüdavendigâr Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Hüdavendigâr (yerli) 2.821 Adana 131 Afyonkarahisar 242 Ankara 5 Aydýn 197 Beyrut 14 Eskiþehir 454 Halep 192 Ýzmit 5 Karesi 18 Konya 6.349 Kütahya 301 Musul 1.012 Suriye 726 Urfa 285 Zor 130 TOPLAM 10.061 12.882 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 59.038 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 2.821 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 10.061 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 46.156 (% 78) * 1917 de Hüdavendigâr da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Hüdavendigâr (yerli) 2.821; Kal a-i Sultaniye 178. Toplam 2.999.
28 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu KARESÝ MUTASARRIFLIÐI * Karesi Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Karesi (yerli) 1.852 Adana 22 Afyonkarahisar 115 Aydýn 100 Beyrut 9 Eskiþehir 9 Halep 88 Konya 966 Niðde 20 Suriye 128 Urfa 244 Zor 22 TOPLAM 1.723 3.575 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 8.663 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 1.852 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 1.723 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 5.088 (% 59) * 1917 de Karesi de bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Karesi (yerli) 1.852; Van 28; Kal a-i Sultaniye 22; Hüdavendigâr18; Ankara 13; Erzurum 11; Gelibolu 9; Çatalca 5; Ýstanbul 3; Sivas 2; Konya 2; Aydýn 2; Malatya 2; Kütahya 1; Eskiþehir 1; Kayseri 1; Adana 1; Bitlis 1; Canik 1; Karahisar 1. Toplam 1.976.
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 29 KAL A-Ý SULTANÝYE (ÇANAKKALE) MUTASARRIFLIÐI * Çanakkale Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Kal a-i Sultaniye (yerli) bilgi yok Kütahya 6 Afyonkarahisar 10 Karesi 22 Kastamonu 5 Konya 7 Aydýn 43 Suriye 129 Zor 4 Hüdavendigâr 178 TOPLAM 404 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) bilgi yok Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) bilgi yok Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 404 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) bilgi yok * Talât Paþa nýn raporunda Kal a-i Sultaniye (Çanakkale) için ayrý bir cetvel bulunmuyordu. Burada sunulan veriler, raporda gözüken diðer 23 vilayet ve mutasarrýflýktan gelen cetvellerden toplanýp bir araya getirildi. Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914 te Kal a-i Sultaniye de 2.474 Gregoryen Ermeni vardý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 605.
30 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu ESKÝÞEHÝR MUTASARRIFLIÐI * Eskiþehir Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Eskiþehir (yerli) 1.258 Ankara 20 Beyrut 4 Halep 129 Ýçel 56 Kayseri 1 Konya 619 Kütahya 62 Musul 30 Niðde 1 Suriye 113 Urfa 188 Zor 5 TOPLAM 1.228 2.486 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 8.620 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 1.258 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 1.228 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 6.134 (% 71) * 1917 de Eskiþehir de bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Eskiþehir (yerli) 1.258; Hüdavendigâr 454; Ýzmit 386; Ýstanbul 73; Ankara 62; Kütahya 46; Bitlis 21; Edirne 16; Afyon Karahisar12; Sivas 9; Karesi 9; Kayseri 8. Toplam 2.354.
AYDIN VÝLAYETÝ * Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 31 Aydýn Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Aydýn (yerli) 11.901 Adana 41 Halep 34 Ýçel 6 Karesi 2 Konya 7 Sivas 1 Suriye 21 Zor 10 TOPLAM 122 12.023 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 19.710 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 11.901 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 122 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 7.687 (% 39) * 1917 de Aydýn da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Aydýn (yerli) 11.901; Kayseri 1.600; Ýstanbul 616; Erzurum 481; Konya 383; Afyon Karahisar 371; Sivas 303; Bitlis 294; Elazýð 254; Ankara 219; Hüdavendigâr 197; Edirne 137; Yabancýlar 133; Ýzmit 116; Kütahya 101; Karesi 100; Adana 78; Van 74; Diyarbakýr 73; Maraþ 50; Halep 46; Trabzon 46; Kal a-i Sultaniye 43; Urfa 29; Canik 21; Antalya 13; Menteþe 12; Kastamonu 9; Bolu 8; Niðde 7; Kudüs 7; Beyrut 6; Çatalca 3. Toplam 17.731.
32 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu KÜTAHYA MUTASARRIFLIÐI * Kütahya Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Kütahya (yerli) 3.932 Aydýn 101 Eskiþehir 46 Karesi 1 Kastamonu 2 Konya 7 TOPLAM 157 4.089 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 4.023 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 3.932 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 157 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) yok * 1917 de Kütahya da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Kütahya (yerli) 3.932; Hüdavendigâr 301; Ýzmit 300; Eskiþehir 62; Kal a-i Sultaniye 6; Konya 5; Istanbul 4; Ankara 2. Toplam 4.612.
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 33 KARAHÝSAR-I SÂHÝB (AFYON KARAHÝSAR) MUTASARRIFLIÐI * Afyon Karahisar Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Afyon Karahisar (yerli) 2.234 Aydýn 371 Beyrut 17 Eskiþehir 12 Halep 52 Karesi 1 Konya 502 Suriye 419 Urfa 111 Zor 19 TOPLAM 1.504 3.738 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 7.498 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 2.234 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 1.504 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 3.760 (% 50) * 1917 de Afyon Karahisar da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Afyon Karahisar (yerli) 2.234; Ankara 578; Ýzmit 565; Hüdavendigâr 424; Karesi 115; Eskiþehir 56; Edirne 16; Konya 11; Kal a-i Sultaniye 10; Ýstanbul 3. Toplam 4.012.
34 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu KONYA VÝLAYETÝ * Konya Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Konya (yerli) 3.730 Adana 207 Afyonkarahisar 11 Aydýn 383 Beyrut 83 Bolu 155 Halep 469 Ýçel 15 Ýzmit 14 Karesi 2 Kütahya 5 Musul 407 Niðde 6 Sivas 1 Suriye 1.525 Urfa 311 Zor 48 TOPLAM 3.642 7.372 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 13.078 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 3.730 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 3.642 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 5.706 (% 44) * 1917 de Konya da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Konya (yerli) 3.730; Hüdavendigâr 6.349; Ýzmit 4.399; Ankara 1.518; Karesi 966; Eskiþehir 619; Afyon Karahisar 502; Müessesatda (kurumlarda) müstahdem 236; Ýstanbul 230; Sanatkâr 216; Edirne 90; Sivas 30; Kayseri 16; Kütahya 7; Aydýn 7; Kal a-i Sultaniye 7; Niðde 5; Kastamonu 3; Bitlis 3; Trabzon 2; Adana 1; Halep 1; Van 1; Elazýð 1. Toplam 17.939.
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 35 MENTEÞE (MUÐLA) MUTASARRIFLIÐI * Menteþe Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Menteþe (yerli) bilgi yok Aydýn 12 TOPLAM 12 bilgi yok Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) bilgi yok Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) bilgi yok Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 12 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) bilgi yok * Talât Paþa nýn raporunda Menteþe için ayrý bir cetvel bulunmuyordu. Burada sunulan veriler, raporda gözüken diðer 23 vilayet ve mutasarrýflýktan gelen cetvellerden toplanýp bir araya getirildi. Aðustos 1916 genelgesine cevaben gelen cetvele göre, Menteþe de 2 yerli ve 51 yabancý Ermeni vardý. Bkz. EUM.2 Sb, 28/47-A tarih 4 Z 1334 (3 Ekim 1916). Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914 te Menteþe de 12 Gregoryen Ermeni bulunuyordu. Bkz. Arþiv Belgeleriyle s. 641.
36 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu TEKE (ANTALYA) MUTASARRIFLIÐI Teke Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Teke (yerli) bilgi yok Aydýn 13 TOPLAM 13 bilgi yok * Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) bilgi yok Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) bilgi yok Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 13 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) bilgi yok * Talât Paþa nýn raporunda Antalya (Teke) mutasarrýflýðý için ayrý bir cetvel bulunmuyordu. Burada sunulan veriler, raporda gözüken diðer 23 vilayet ve mutasarrýflýktan gelen cetvellerden toplanýp bir araya getirildi. Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914 te Antalya da 630 Gregoryen Ermeni vardý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 661.
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 37 ORTA KESÝMDEKÝ VÝLAYETLER Karadeniz Bolu 47% 51% 2% 60% Kastamonu 38% 2% Canik Ankara 29% 61% 10% Lejant 1917 de yerlisi olduklarý vilayette sayýlan Ermeniler 1917 de yerlisi olduklarý vilayetin dýþýnda sayýlan Ermeniler 1917 de kayýp olan Ermeniler Pasta grafiklerin büyüklüðü, Talât Paþa nýn 1917 raporuna göre, vilayetin 1914 te barýndýrdýðý Ermeni nüfusun büyüklüðüyle orantýlýdýr. 4% 11% 72% 85% Niðde Kayseri 38% 14% 14% 24% Resmi Osmanlý istatistiklerine göre, vilayetteki Ermeni nüfusunun büyüklüðü. Talât Paþa raporunda herhangi bir rakam verilmemiþ olduðu takdirde. Ýçel 23% 77% 0% Adana 38% Akdeniz
38 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu ANKARA VÝLAYETÝ * Ankara Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Ankara (yerli) 12.766 Adana 101 Afyonkarahisar 578 Aydýn 219 Beyrut 50 Bolu 9 Eskiþehir 62 Halep 373 Ýçel 5 (Yozgat tan) Karesi 13 Kastamonu 13 (Yozgat tan) Kayseri 87 Konya 1.518 Kütahya 2 Musul 52 Niðde 1 Sivas 31 (24 Yozgat tan ve 7 Çorum dan) Suriye 1.234 Urfa 142 Ýzmit 13 Zor 10 TOPLAM 4.513 17.279 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 44.661 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 12.766 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 4.513 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 27.332 (% 61) * 1917 de Ankara da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Ankara (yerli) 12.766; Kayseri 257; Sivas 74; Eskiþehir 20; Ýstanbul 18; Niðde 8, Elazýð 6; Hüdavendigâr 5; Erzurum 5; Ýzmit 3; Van 3; Diyarbakýr 3; Çankýrý 3; Bitlis 2; Trabzon 1; Mýsýr 1; Kafkasya 1. Toplam 13.176.
BOLU MUTASARRIFLIÐI * Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 39 Bolu Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Bolu (yerli) 1.539 Aydýn 8 Kastamonu 3 Suriye 54 Ýzmit 2 TOPLAM 67 1.606 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 3.002 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 1.539 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 67 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 1.396 (% 46) * 1917 de Bolu da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Bolu (yerli) 1.539; Ýzmit 155; Konya 155; Ýstanbul 48; Kastamonu 45; Elazýð 37; Erzurum 28; Bursa 26; Trabzon 15; Van 10; Ankara 9; Sivas 9; Edirne 4; Kayseri 3; Bitlis 3; Canik 2; Adana 1; Beyrut 1. Toplam 2.090.
40 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu KASTAMONU VÝLAYETÝ * Kastamonu Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Kastamonu (yerli) 3.437 Adana 61 Ankara 3 (Çankýrý dan) Aydýn 9 Bolu 45 Halep 82 Konya 3 Sivas 2 Urfa 17 TOPLAM 232 3.669 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 9.052 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 3.437 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 232 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 5.383 (% 60) * 1917 de Kastamonu da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Kastamonu (yerli) 3.437; Trabzon 93; Sivas 33; Ýstanbul 21; Yozgat 13; Erzurum 6; Kal a-i Sultaniye 5; Canik 4; Bolu 3; Kütahya 2; Elazýð 2; Ayýntap 2; Diyarbakýr 1. Toplam 3.622.
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 41 CANÝK MUTASARRIFLIÐI * Canik Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Samsun bilgi yok Bolu 2 Karesi 1 Sivas 128 Kastamonu 4 Aydýn 21 Suriye 7 Zor 9 Halep 6 TOPLAM 178 Talât Paþa nýn Özet Tablosu Vilayetin yerli Ermenileri (1914) bilgi yok Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) bilgi yok Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 178 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) bilgi yok * Talât Paþa nýn raporunda Canik için ayrý bir cetvel bulunmuyordu. Burada sunulan veriler, raporda gözüken diðer 23 vilayet ve mutasarrýflýktan gelen cetvellerden toplanýp bir araya getirildi. Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914 te Canik te 27.319 Gregoryen ve Katolik Ermeni vardý. Bkz. T. C. Genelkurmay Baþkanlýðý, Arþiv Belgeleriyle, cilt 1, s. 643. Türk askeri arþivlerine göre, Canik mutasarrýflýðýndaki 26.374 Ermeninin tamamý Amasya, Karahisar (Þebinkarahisar) ve Sivas üzerinden Zor ve Musul a gönderildi. Arþiv Belgeleriyle, cilt 1, s. 438 ve 444.
42 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu NÝÐDE MUTASARRIFLIÐI * Niðde Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Niðde (yerli) 193 Ankara 8 Aydýn 7 Beyrut 15 Halep 167 Ýçel 7 Konya 5 Suriye 131 Urfa 214 Zor 1 TOPLAM 555 748 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 4.939 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 193 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 555 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 4.191 (% 85) * 1917 de Niðde de bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Niðde (yerli) 193; Ýzmit 776; Karesi 20; Kayseri 17; Sivas 10; Edirne 8; Konya 6; Erzurum 5; Elazýð 5; Ankara 1; Eskiþehir 1; Adana 1. Toplam 1.043.
KAYSERÝ MUTASARRIFLIÐI * Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 43 Kayseri Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Kayseri (yerli) 6.650 Adana 539 Afyonkarahisar Ankara 257 Aydýn 1,600 Beyrut 39 Bolu 3 Eskiþehir 8 Halep 838 Ýçel 40 Karesi 1 Konya 16 Kütahya Musul 182 Niðde 17 Sivas 113 Suriye 2.683 Urfa 580 Ýzmit 14 Zor 49 TOPLAM 6.979 13.629 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 47.974 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 6.650 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 6.979 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 34.345 (% 71) * 1917 de Kayseri de bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Kayseri (yerli) 6.650; Ankara 87; Sivas 21; Ýstanbul 3. Toplam 6.761.
44 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu ADANA VÝLAYETÝ * Adana Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Adana (yerli) 12.263 Aydýn 78 Beyrut 667 Bolu 1 Halep 4.757 Ýçel 40 Karesi 1 Konya 1 Musul 1.074 Niðde 1 Suriye 11.273 Urfa 1.461 Zor 312 TOPLAM 19.666 31.929 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 51.723 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 12.263 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 19.666 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 19.797 (% 38) * 1917 de Adana da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Adana (yerli) 12.263; Toros inþaat mahalli.152; Halep 682; Kayseri 539; Maraþ 344; Elazýð 303; Konya 207; Diyarbakýr 144; Hüdavendigâr 131; Sivas 116; Ankara 101; Edirne 95; Ýzmit 82; Ýstanbul 72; Kastamonu 61; Urfa 56; Bitlis 42; Aydýn 41; Erzurum 30; Karesi 22; Van 20; Ýçel 17. Toplam 16.520.
ÝÇEL MUTASARRIFLIÐI * Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 45 Ýçel Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Ýçel (yerli) 252 Adana 17 TOPLAM 17 269 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 350 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 252 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 17 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 81 (% 23) * 1917 de Ýçel de bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Ýçel (yerli) 252; Kayseri 40; Adana 40; Konya 15; Niðde 7; Aydýn 6; Yozgat 5; Sivas 3. Toplam 368.
46 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu Sivas Lejant 1917 de yerlisi olduklarý vilayette sayýlan Ermeniler 1917 de yerlisi olduklarý vilayetin dýþýnda sayýlan Ermeniler 1917 de kayýp olan Ermeniler Pasta grafiklerin büyüklüðü, Talât Paþa nýn 1917 raporuna göre, vilayetin 1914 te barýndýrdýðý Ermeni nüfusun büyüklüðüyle orantýlýdýr. Resmi Osmanlý istatistiklerine göre, vilayetteki Ermeni nüfusunun büyüklüðü. Talât Paþa raporunda herhangi bir rakam verilmemiþ olduðu takdirde. 6% 3% 91% DOÐU VÝLAYETLERÝ Karadeniz Trabzon 0% 1% 99% Mâmuret-ül Âziz 0% 3% 97% 0% 3% 97% 0% 3% Erzurum 97% 0% 1% Bitlis 99% Diyarbakýr 0% 0% Van 100%
SÝVAS VÝLAYETÝ * Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 47 Sivas Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Sivas (yerli) 8.097 Adana 116 Ankara 74 Aydýn 303 Beyrut 5 Bolu 9 Edirne 1 Eskiþehir 9 Halep 681 Ýçel 3 Ýzmit 1 Karesi 2 Kastamonu 33 Kayseri 21 Konya 30 Maraþ 13 (Amasya dan) Musul 364 Niðde 10 Suriye 1.744 Urfa 509 Zor 46 TOPLAM 3.974 12.071 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 141.000 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 8.097 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 3.974 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 128.929 (% 91) * 1917 de Sivas ta bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Sivas (yerli) 8.097; Trabzon 364; Erzurum 235; Canik 128; Kayseri 113; Elazýð 63; Yozgat 24; Çorum 7; Ýstanbul 5; Selanik 3; Kastamonu 2; Konya1; Aydýn 1; Diyarbakýr 1; Edirne 1. Toplam 9.045.
48 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu ERZURUM VÝLAYETÝ Erzurum Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Erzurum (yerli) 0 Adana 30 Ankara 5 Aydýn 481 Beyrut 4 Bolu 28 Halep 257 Karesi 11 Kastamonu 6 Maraþ 163 Musul 901 Niðde 5 Sivas 235 Suriye 761 Urfa 443 Zor 34 TOPLAM 3.364 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 125.657 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 0 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 3.364 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 122.293 (% 97)
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 49 BÝTLÝS VÝLAYETÝ Bitlis Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Bitlis (yerli) 0 Adana 42 Ankara 2 Aydýn 294 Beyrut 1 Bolu 3 Eskiþehir 21 Halep 216 Ýzmit 22 Karesi 1 Konya 3 Musul 431 Suriye 24 Zor 1 TOPLAM 1.061 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 114.704 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 0 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 1.061 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 113.643 (% 99)
50 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu VAN VÝLAYETÝ Van Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Van (yerli) 0 Adana 20 Ankara 3 Aydýn 74 Bolu 10 Ýzmit 24 Karesi 28 Konya 1 Musul 87 (Hakkâri den) TOPLAM 247 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 67.792 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 0 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 247 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 67.545 (% 99)
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 51 TRABZON VÝLAYETÝ Trabzon Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Trabzon (yerli) 0 Ankara 1 Aydýn 46 Bolu 15 Ýzmit 1 Kastamonu 93 Konya 2 Musul 18 Sivas 364 Suriye 40 TOPLAM 580 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 37.549 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 0 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 580 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 36.969 (% 98)
52 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu MÂMURET-ÜL-ÂZÝZ (ELAZIÐ) VÝLAYETÝ Elazýð Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Elazýð (yerli) 0 Adana 303 Ankara 6 Aydýn 254 Beyrut 63 Bolu 37 Halep 606 Ýzmit 2 Karesi 2 (Malatya dan) Kastamonu 2 Konya 1 Maraþ 2 Musul 112 Niðde 5 Sivas 63 Suriye 585 Urfa 84 Zor 76 TOPLAM 2.203 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 70.060 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 0 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 2.203 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 67.857 (% 97)
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 53 10% 86% 4% Maraþ 22% 7% 71% 12% Halep 37% 51% Suriye GÜNEYDOÐU VÝLAYETLERÝ VE ÝSKÂN MINTIKASI 7% 3% Urfa Diyarbakýr 90% Der Zor Musul 1915-16 ERMENÝ SÜRGÜNLERÝ ÝÇÝN AYRILAN ÝSKÂN ALANI Baðdat Lejant 1917 de yerlisi olduklarý vilayette sayýlan Ermeniler 1917 de yerlisi olduklarý vilayetin dýþýnda sayýlan Ermeniler 1917 de kayýp olan Ermeniler Pasta grafiklerin büyüklüðü, Talât Paþa nýn 1917 raporuna göre, vilayetin 1914 te barýndýrdýðý Ermeni nüfusun büyüklüðüyle orantýlýdýr. Resmi Osmanlý istatistiklerine göre, vilayetteki Ermeni nüfusunun büyüklüðü. Talât Paþa raporunda herhangi bir rakam verilmemiþ olduðu takdirde. Beyrut Akdeniz
54 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu MARAÞ MUTASARRIFLIÐI * Maraþ Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Maraþ (yerli) 6.115 Adana 344 Aydýn 50 Beyrut 213 Musul 435 Urfa 715 Zor 353 TOPLAM 2.110 8.225 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 27.306 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 6.115 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 2.110 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 19.081 (% 70) * 1917 de Maraþ ta bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Maraþ (yerli) 6.115; Erzurum 163; Amasya 20; Sivas 13; Elazýð 2. Toplam 6.313.
HALEP VÝLAYETÝ * Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 55 Halep Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Halep (yerli) 13.679 Adana 682 Aydýn 46 Beyrut 370 Kastamonu 2 (Ayýntap tan) Konya 1 Musul 847 Suriye 16.018 Urfa 901 Zor 227 TOPLAM 19.094 32.773 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 37.031 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 13.679 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 19.094 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 4.258 (% 11) * 1917 de Halep te bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Halep (yerli) 13.679; Adana 4.757; Ýzmit 862; Kayseri 838; Diyarbakýr 796; Sivas 681; Elazýð 606; Konya 469; Ankara 373; Erzurum 257; Bitlis 216; Hüdavendigâr 192; Niðde 167; Eskiþehir 129; Karesi 83; Kastamonu 82; Ýstanbul 73; Afyon Karahisar 52; Aydýn 34; Suriye 30; Canik 6. Toplam 24.382.
56 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu URFA MUTASARRIFLIÐI * Urfa Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Urfa (yerli) 1.144 Adana 56 Aydýn 29 Beyrut 5 Musul 191 Suriye 129 Zor 41 TOPLAM 451 1.595 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 15.616 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 1.144 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 451 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 14.021 (% 90) * 1917 de Urfa da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Urfa (yerli) 1.144; Adana 1.461; Halep 901; Maraþ 715; Kayseri 580; Sivas 509; Erzurum 443; Konya 311; Ýzmit 309; Hüdavendigâr 285; Karesi 244; Niðde 214; Eskiþehir 188; Ankara 142; Edirne 133; Afyon Karahisar 111; Elazýð 84; Diyarbakýr 35; Kastamonu 17; Ýstanbul 5. Toplam 7.831.
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 57 DÝYARBAKIR VÝLAYETÝ Diyarbakýr Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Diyarbakýr (yerli) 0 Adana 144 Ankara 3 Aydýn 73 Beyrut 177 Halep 796 Kastamonu 1 Sivas 1 Suriye 598 Urfa 35 Zor 21 TOPLAM 1.849 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 56.166 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) bilgi yok Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 1.849 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 54.317 (% 97)
58 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu SURÝYE VÝLAYETÝ * Suriye Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Suriye (yerli) 0 Beyrut 2 Halep 30 TOPLAM 32 32 * 1917 de Suriye de bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Suriye (yerli) 0; Halep 16.018; Adana 11.273; Kayseri 2.683; Sivas 1.744; Konya 1.525; Ankara 1.234; Ýzmit 797; Erzurum 761; Hüdavendigâr 726; Edirne 677; Diyarbakýr 598; Elazýð 585; Afyon Karahisar 419; Niðde 131; Urfa 129; Kal ai Sultaniye 129; Karesi 128; Eskiþehir 113; Bolu 54; Trabzon 40; Bitlis 24; Aydýn 21; Ýstanbul 13; Kudüs 8; Canik 7. Toplam 39.837. Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914 te Suriye de 406 Gregoryen ve 241 Katolik Ermeni vardý. Protestan Ermeniler ayrýca sayýlmadýklarýndan, hesaplamalarýmýza alýnmadý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 627.
ZOR MUTASARRIFLIÐI * Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 59 Zor Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Zor (yerli) 201 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 63 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 201 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 0 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 0 * 1917 de Zor da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Zor (yerli) 201; Maraþ 353; Adana 312; Halep 227; Hüdavendigâr 130; Ýzmit 85; Elazýð 76; Kayseri 49; Konya 48; Sivas 46; Urfa 41; Edirne 38; Erzurum 34; Karesi 22; Diyarbakýr 21; Ýstanbul 20; Afyon Karahisar 19; Ankara 10; Aydýn 10; Beyrut 9; Canik 9; Eskiþehir 5; Kal a-i Sultaniye 4; Niðde 1; Bitlis 1. Toplam 1,771. Talât ýn 1917 yýlý verilerinde, toplam yabancý sayýsý 6.778 kiþi olarak deðiþtirilmiþtir (sayýnýn yeni herhangi bir alt dökümü verilmeden). Raporun özet analizinde bu alternatif rakam kullanýldý. Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914 te Zor mutasarrýflýðýnda 67 Gregoryen ve 215 Katolik Ermeni vardý. Protestan Ermeniler ayrýca sayýlmadýklarýndan, hesaplamalarýmýza alýnmadý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 653.
60 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu MUSUL VÝLAYETÝ * Musul Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Musul (yerli) 253 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 0 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 253 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 0 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) bilgi yok * 1917 de Musul da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Musul (yerli) 253; Adana 1.074; Hüdavendigâr 1.012; Erzurum 901; Halep 847; Ýzmit 607; Maraþ 435; Bitlis 431; Konya 407; Sivas 364; Urfa 191; Kayseri 182; Ankara 152; Elazýð 112; Beyrut 106; Hakkâri 87; Tekfurdaðý (Tekirdað) 60; Eskiþehir 30; Trabzon 18; Ýstanbul 9. Toplam 7.278. 1914 yýlý resmi Osmanlý nüfus istatistikleri, Musul a dair rakam vermez. Bkz. Arþiv Belgeleriyle. Bununla birlikte, sadece erkeklerin kaydedildiði 1906/7 nüfus sayýmý verilerine göre, 45 Gregoryen ve 4.726 Katolik Ermeni var gözüküyordu. Bkz. Kemal Karpat, Osmanlý Population 1830-1914: Demographic and Social Characteristics, Madison: The University of Wisconsin Press, 1985, s. 166.
BEYRUT VÝLAYETÝ * Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 61 Beyrut Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Beyrut (yerli) 50 Aydýn 6 Bolu 1 Musul 106 Zor 9 TOPLAM 122 172 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) 1.224 Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) 50 Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 122 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) 1.052 (% 86) * 1917 de Beyrut ta bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Beyrut (yerli) 50; Adana 667; Halep 370; Maraþ 213; Diyarbakýr 177; Konya 83; Elazýð 63; Ýstanbul 54; Ankara 50; Kayseri 39; Ýzmit 22; Afyon Karahisar 17; Kudüs 16; Niðde 15; Hüdavendigâr 14; Karesi 9; Varna 7; Edirne 6; Sivas 5; Urfa 5; Eskiþehir 4; Erzurum 4; Filibe 4; Suriye 2; Bitlis 1; Dedeaðaç 1; Tiflis 1. Toplam 1.899.
62 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu KUDÜS-Ý ÞERÝF VÝLAYETÝ * Vilayetin yerli Ermenilerinin 1917 deki daðýlýmý Kudüs bilgi yok Beyrut 16 Talât Paþa nýn Özet Verileri Vilayetin yerli Ermenileri (1914) bilgi yok Vilayetteki yerli Ermeniler (1917) bilgi yok Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917) 16 Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917) bilgi yok * Talât Paþa nýn raporunda Kudüs-i Þerif e dair herhangi bir bildirim gözükmemektedir. Burada sunulan veriler, raporda gözüken diðer 23 vilayet ve mutasarrýflýktan gelen cetvellerden toplanýp bir araya getirildi. Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914 te Kudüs te, 1.310 Gregoryen Ermeni vardý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 653.
EKLER
Ek I Türk Askeri Arþivlerinden Bir Rapor Türk askeri arþivlerinde bulunan ve Ankara daki Türk Genelkurmayý nca yayýnlanan aþaðýdaki Osmanlý belgesi, * 1915 te tehcire tabi olan Ermenilerin sayýlarýyla tehciri gerçekleþen Ermenilerin sayýlarýný, sürgünlerin tutturacaðý güzergâhlarla nihai varýþ noktalarýný ve tehcir edilmeyenlerin akýbetini göstermektedir. Tehcir kayýtlarý bütün bölgeler için tamam deðilse de, yine de yarým milyondan fazla Osmanlý Ermenisinin sürüldüðünü orta koymaktadýr. Belgenin, ne yazarýnýn kim olduðu ve tarihi bellidir, ne de raporun yayýmcýsý tarafýndan kaynaðýn kim olduðuna dair herhangi bir tartýþma vardýr. Bununla birlikte, Osmanlý Ermenilerinin 1914 teki nüfusu konusunda burada sunulan veriler, yine Murat Bardakçý tarafýndan yayýnlanan, Talât Paþa nýn tasarrufundaki bir diðer Osmanlý belgesinde sunulanlarla, yani Kara Kaplý Defter dekilerle neredeyse aynýdýr (Bkz. Ek 2). Bu belge, taþýdýðý tüm kýsýtlýlýklara raðmen, Ermenilerin tümünün tehcirinin programda bulunduðunu, Erzurum ve Trabzon sýnýr bölgelerinden kaçýp kurtulabilen Ermenilerin sayýsýnýn az olduðunu, tehcirin [büyük ölçekli katliamlarýn yaþandýðý Bitlis haricinde] çok geniþ kapsamlý bir þekilde yürütüldüðünü ve sürgünlerin son duraðýnýn esas olarak Der Zor ve Musul olduðunu gösterir. Van a dair bilgi olmayýþý, muhtemelen vilayetin çeþitli kýsýmlarýndaki Ermenilerin Osmanlý kuvvetlerine karþý gösterdiði baþarýlý direniþten ve neticede birçoðunun Rus ordusu tarafýndan kurtarýlmasýndandýr. * Bkz. Orijinal raporun týpkýbasým ve ayrýca modern Türkçe çevriyazýmlý bir sureti için, T. C. Genelkurmay Baþkanlýðý, Arþiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, Ankara: Genelkurmay Basým Evi, 2005, cilt 1, s. 439-456.
66 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu Vilayet Kayýtlý Tehcir Varýþ Bakiye - Açýklama nüfus edilen mahalli Ankara Vilayeti 47.224 bilgi yok Erzurum Vilayeti 128.657 120.000 Zor Sancaðý Çatýþmada öldürülmüþ veya kaçmýþ Adana Vilayeti 46.031 bilgi yok Ýzmit Sancaðý 54.370 50.000 Zor Sancaðý Kaçmýþ, saklanmýþ veya öldürülmüþ Eskiþehir Sancaðý bilgi yok bilgi yok Bitlis Vilayeti 109.521 20.000 Siirt Çatýþmada üzerinden öldürülmüþ Diyarbakýr ve veya kaçmýþ Mâmuretülâziz üzerinden Zor ve Musul Canik Sancaðý 26.374 26.374 Amasya ve Karahisar üzerinden Zor ve Musul Halep Vilayeti 34.451 bilgi yok Hüdavendigâr Vilayeti 66.413 bilgi yok Diyarbakýr Vilayeti 61.002 bilgi yok Sivas Vilayeti 141.592 141.592 Malatya üzerinden Zor ve Musul Trabzon Vilayeti 34.500 28.000 Gümüþhane Çatýþmada üzerinden öldürülmüþ Zor ve Musul Karesi Sancaðý 8.290 bilgi yok Karahisar Sancaðý 7.327 bilgi yok Kayseri Sancaðý 47.617 bilgi yok Mâmuretülâziz Vilayeti 74.206 bilgi yok Maraþ Sancaðý 27.101 27.101 Halep üzerinden Zor ve Suriye ye yollanmýþ
Ek II Talât ýn Kara Kaplý Defteri Talât Paþa nýn þahsi evraký arasýndan bulunup da Murat Bardakçý tarafýndan yayýnlanan ikinci bir belge de, 66 sayfalýk, elle yazýlmýþ, herhangi bir baþlýðý olmayan, kara kaplý bir defterdir. Ýstatistiklerden, grafiklerden ve renkli haritalardan müteþekkil bu defter, * içeriði itibariyle 1916 yýlý sonlarýndan bir süre sonra hazýrlanmýþ izlenimi verir. Talât Paþa nýn sipariþiyle hazýrlanmýþ olduðu neredeyse kesindir. Bu Kara Kaplý Defter in esas odak noktasý, 1877 ile 1916 arasýnda Osmanlý Ýmparatorluðu na göç eden Müslüman muhacir ve mültecilerin iskânýdýr. Ancak çalýþmanýn yarýsý, Osmanlý Ermenileri ve Rumlarýna ait mülklerin tasfiyesini anlatan Özel Masraf ve Ödeneklerin Bir Mukayesesi baþlýklý bir ekten meydana gelmektedir. Herhangi bir açýklama ve yorum olmaksýzýn, basit bir tarzda sunulmuþ olmakla beraber, burada verilen bilgiler, ham verilerle Osmanlý propaganda-dezenformasyon çabasýnýn etkileyici bir karýþýmýný oluþturur. Burada en göze çarpaný, Ermenilerin ortadan kaybolmasý ve onlara ait mülklerin müsaderesidir. Ermeni bölümü, Sevkolunan Ermeni Miktarý baþlýklý bir tabloyla baþlar. Nüfuslarýyla beraber 18 vilayet ve sancaðýn sýralandýðý bu tabloda tehcir edilen toplam Ermeni sayýsý 924.158 olarak verilir ki bu basitçe, 1914 yýlý resmi Osmanlý istatistiklerine göre bu vilayetlerdeki Gregoryen Ermenilerin sayýsýný yansýtan bir rakamdýr. Liste, ne Osmanlý Ýmparatorluðu nun Avrupa daki vilayetlerini ve ne de Kütahya yý veya Van ý içerdiði gibi, ** Katolik ve Protestan Ermenilerin * Bkz. Murat Bardakçý, Talât Paþa nýn Evrak-ý Metrukesi: Sadrazam Talât Paþa nýn özel arþivinde bulunan Ermeni tehciri konusundaki belgeler ve hususî yazýþmalar, Ýstanbul: Everest Yayýnlarý, 2008, s. 27-103. Rakamlarýn tamamý için Bkz. Bardakçý, s. 76-77. Bu liste, Ermenilerin tamamýnýn tehcirinin programa alýndýðýnýn bir tasdikidir; Van ve Kütahya nýn listede bulunmayýþý, Van da Ermeni direniþi nedeniyle, Kütahya da da Müslüman yerlilerin merkezi hükümetin planlarýna karþý çýkmasý nedeniyle tehcirin gerçekleþmediðini doðrular. ** Defterde, Avrupa vilayetlerindeki Ermenilerin tehcirinden söz edilmezken, Edirne vilayetindeki 3.133 metruk Ermeni evinin müsaderesine de deðinilmez.
68 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu tehcirinden de bahsetmez. * Belli ki, bu gibi ayrýntýlar defterin temel kaygýlarý arasýnda deðildir. SEVKOLUNAN ERMENÝ MÝKTARI Ankara Vilayeti 47.224; Erzurum Vilayeti 128.657; Adana Vilayeti 46.031; Bitlis Vilayeti 109.521; Halep Vilayeti 34.451; Hüdavendigâr Vilayeti 66.451; Diyarbakýr Vilayeti 61.002; Sivas Vilayeti 141.592; Trabzon Vilayeti 34.500; Mâmuretülâziz Vilayeti 74.206; Ýzmit Sancaðý 54.370; Canik Sancaðý 26.374; Karesi Sancaðý 8.290; Karahisar Sancaðý 7.327; Kayseri Sancaðý 47.617; Maraþ Sancaðý 27.101; Niðde Sancaðý 5.101; Konya Sancaðý 4.381. Toplam 924.158 Sevkolunan Ermenileri bekleyen kader konusunda ise, Ermenilerin Tahliye ve Ýskân Mýntýkasýný Ýrae Eder baþlýklý harita, resmi Osmanlý kayýtlarýnda geçen iskân bölgesinin sýnýrlarýný çizer. Merkezi, çöldeki Der Zor mutasarrýflýðý olan bu iskân mýntýkasý, Halep, Urfa, Suriye ve Musul vilayetlerini de kýsmen içine alýr. Harita, 924.158 Ermeninin gönderildiði mahallin burasý olduðu fikrini verir. Defter, Müslüman ve yabancý hayýr kurumlarýnýn elindeki Ermeni yetimlerine (sýrasýyla 6.768 ve 3.501) ** dair kýt birkaç bilgi verdikten * Bardakçý, s. 90-91. Bkz. Bardakçý, s. 76-77. Kara Kaplý Defter de karþýmýza çýkan bu veri setiyle kýyaslanabilir bir diðeri de, ATASE (Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Baþkanlýðý) tarafýndan yayýnlanmýþtýr. Bkz. Arþiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, cilt 1, s. 439-56. Bu ikinci belge, mevcut çalýþmanýn Ek I inde yer almaktadýr. Murat Bardakçý ve Yusuf Halaçoðlu na göre, Kara Kaplý Defter in ve ATASE tarafýndan yayýnlanan belgenin her ikisi de ayný kaynaktandýr. Bkz. Yusuf Halacoglu, The Story of 1915: What Happened to the Ottoman Armenians?, (Ankara: TTK), 2008, s. 58. Ancak, ikinci belgede tehcirin vuku bulduðu yedi yöreye (yani, Erzurum, Ýzmit, Bitlis, Canik, Sivas, Trabzon ve Maraþ) iliþkin ek ayrýntýlar vardýr. 1914 te bu vilayetlerdeki 522.115 Ermeniden 413.067 si (veya yüzde 80 i), Der Zor civarýndaki iskân mýntýkasýna fiilen tehcir edilmiþ olarak verilir. Aradaki fark, yani bu vilayetlerden tehcir edilmiþ olarak listelenmeyenler, çatýþmada öldü, kaçtý ya da saklandý terimleriyle açýklanýr. Dolayýsýyla insan, bütün Ermeniler tehcire tabi kýlýnmýþ olsa da, fiiliyatta tümünün planlandýðý gibi sürülmediði sonucuna varýr. Bardakçý, s. 82-83. ** Bkz. Bardakçý, s. 88-89. Dipnotlardaki diðer kategorisinde bazý ek bilgiler verilir: Adana da Amerikan Kýz Mektebi nde 400 kýz ve Haruniye Mektebi nde 15 çocuk bulunmaktadýr; Halep vilayetinde Cemal Paþa nýn izniyle 530 çocuk iki Alman kadýnýn nezaretine verilmiþtir ve Sivas taki Ermeni yetimhanesinde 70 çocuk vardýr.
Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu 69 sonra, Osmanlý Ermenilerine ait mülklerin müsaderesinin ayrýntýlarýna geçer. Bu mülkler çoðu yerde metruk mülkler olarak belirtilmekle birlikte, bazýlarýndan istimlâk olunan mülkler þeklinde bahsedildiði de olur. Ermenilerden Metruk Boþ Haneler Mikdarý baþlýklý tablo, Edirne, Adana, Ankara, Hüdavendigâr, Diyarbakýr, Sivas, Mâmuretülâziz, Konya, Urfa, Ýzmit, Eskiþehir, Canik, Karesi, Kayseri, Niðde ve Maraþ vilayetlerinde el konmuþ 40.717 Ermeni mülkünü kayda geçirir. * Bu tablo, Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis te ise, muhtemelen savaþ mýntýkasýna olan yakýnlýklarý ya da I. Dünya Savaþý sýrasýnda Rus ordularýnca iþgal edilmiþ olduklarý için olsa gerek, müsadere edilmiþ herhangi bir mülkten söz etmez. ERMENÝLERDEN METRUK BOÞ HANELER MÝKDARI Edirne Vilayeti 3.133; Adana Vilayeti 699; Ankara Vilayeti 2.540; Hüdavendigâr Vilayeti 14.856; Diyarbakýr Vilayeti 1.055; Sivas Vilayeti 3.000; Mâmuretülâziz Vilayeti 3.500; Konya Vilayeti 270; Urfa Vilayeti 250; Ýzmit Vilayeti 3.589; Eskiþehir Vilayeti [veri yoktur]; Canik Vilayeti 614; Karesi Vilayeti 2.870; Kayseri Vilayeti 3.000; Karahisar-ý Sahib Vilayeti [veri yoktur]; Niðde Sancaðý 341; Maraþ Sancaðý 1.000. Toplam 40.717 Bu metruk hanelerin sayýsýnýn, tehcir edilen Ermenilerin sayýsýyla yakýndan uzaktan bir iliþkisi yoktur. Söz gelimi, Sivas ya da Diyarbakýr daki evlerin sayýsý, bu vilayetlerden tehcir edilen Ermenilerin sayýsýna göre fazlasýyla düþüktür. Bu rakamlarýn herhangi bir açýklamasý da yoktur. Ermenilerden Metruk Çiflikat baþlýklý bir diðer tabloda, Ermenilerin terk ettiði, arazi toplamý 90.458 dönümü bulan çiftliklerden bahsedilir ki, bu da çok eksiktir. ** Bu tablo, Mâmuretülâziz, Kayseri, Diyarbakýr ve Adana gibi belli baþlý yöreleri dýþarýda býrakarak, Ankara, Halep ve Sivas * Bardakçý, s. 90-93. Bardakçý, s. 90-91. Eskiþehir, Canik, Karesi, Kayseri, Karahisar-ý Sahib (Þebinkarahisar) vilayet deðil mutasarrýflýk olmalýdýr. Bu sayýlara göre, metruk ev baþýna tehcir edilen kiþi sayýsý gayet deðiþkendir: Adana 66; Ankara 19; Canik 43; Diyarbakýr 58; Hüdavendigâr 4,5; Ýzmit 15; Karesi 2,9; Kayseri 16; Konya 16; Mâmuretülâziz 21; Niðde 15; Sivas 47. Devlette kayýtlý metruk Ermeni mülklerinin sayýsý, çoðu yerde çok düþüktür. ** Bardakçý, s. 100-101.
70 Talât Paþa nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu vilayetleriyle Ýzmit, Urfa ve Canik mutasarrýflýklarýný ve Maraþ ile Afyon Karahisar [merkez] kazalarýný kapsar. * Defterin ayrý bir yerindeki, 331 Senesi Zarfýnda Muhacirine Vâkî Olan Muavenât-ý Ýskâniyeyi Ýrâe Eder Cedveldir ( 1915-16 da [Müslüman] Muhacirlerin Ýskâný için Verilen Arazi, Mülk, Hayvan ve Tohumluk ) baþlýklý tablo, müsaderelerin baþka bir göstergesidir. Buradaki liste Ankara, Aydýn, Ýstanbul, Halep, Hüdavendigâr, Mâmuretülâziz, Ýzmit, Eskiþehir, Canik, Maraþ ve Niðde deki 20.545 evi, 267.536 dönüm ekili araziyi, 76.942 dönüm baðý, 7.812 dönüm bahçeyi, 703.491 dönüm zeytinliði, 4.573 dönüm dutluðu, 97 dönüm portakallýðý, 5 arabayý, 4.390 hayvaný, 2.912 tarým alet-edevatýný ve 524.788 tohumluðu kapsar. Bu mal ve mülk, Osmanlý Rum ve Ermenilerinden alýnýp Müslüman muhacirlere verilmiþtir. Son olarak, Defter bir de Ermenilerin Uhdesinde Bulunan Maden Ýmtiyazatý baþlýklý bir tabloyla, Ermenilerin iþlettiði madenlerin de ayrý bir dökümünü verir. Bu imtiyazlara herhalde düpedüz devlet yetkililerince el konmuþtur. Son Sözler Özellikle Talât Paþa nýn þahsi evraký arasýnda böyle bir defterin bulunmasý, Osmanlý hükümetinin iç dünyasýný ve onun Ermeni karþýtý politikalarýný idrak etmemizi saðlar. Sterilize dil bilhassa kayda deðerdir ve daha güven veren, inkârcý bir söylemin doðuþunu açýklar. Ýkonik bir etkileyiciliðe sahip olsalar da, bu belgedeki terminoloji de, veriler de sadece saymaca deðerleriyle alýnamazlar. Bu þerh, sadece Osmanlý Ermenileri ve Rumlarýnýn gördüðü muamele için deðil, adý verilmemiþ farklý Müslüman gruplar, söz gelimi Talât ýn, son dönem Osmanlý Ýmparatorluðu nun toplumsal kompozisyonunu deðiþtirme çabalarý sýrasýnda çok istismar edilmiþ olan Kürtler için de geçerlidir. * Bardakçý, s. 100-101. Bu çiftliklerin deðeri 3.852.551 kuruþ olarak konmuþtu Ýzmit teki deðer biçilmemiþ 12.218 dönüm hariç. Bu verilerle daha önceki rakamlar arasýnda, söz gelimi Mâmuretülâziz yöresinde istimlâk edilmiþ Ermeni evleri sayýsý arasýnda bir örtüþme olup olmadýðý açýk deðildir. Bardakçý, s. 102-103.
GOMIDAS ENSTITÜSÜ NDEN Mavi Kitap ý oluþturan belgeleri toplamak ve karþýlaþtýrmalarýný yapmak aylarýmý aldý. Yayýmlandýktan sonra da kitapta anlatýlanlar uzun süre aklýmdan çýkmadý. Hiç durmaksýzýn düþüncelerimi meþgul eden yalnýzca kurbanlarýn çektiði acýlar ve canilerin iþlediði suçlar deðil, ayný zamanda insanlarýn, bu soykýrým faillerinin yaptýklarýný nasýl yapabildiði sorusuydu. [Ermeni Soykýrýmý] üzerinde yaptýðým çalýþma Ýkinci Dünya Savaþý nda Nazilerin çok daha geniþ çapta ve çok daha büyük bir soðukkanlýlýkla iþlediði soykýrým suçunun bile silemediði izler býraktý belleðimde. Özel ya da kamusal alanda olsun, kiþisel ya da kiþisel olmayan nitelikte olsun, iþlenmiþ her büyük suç, milliyetle sýnýrlandýrýlamayacak bir sorunu ortaya koyar. Bu, bizi insan doðasýnýn derinliklerine götüren bir sorundur. 1915 yýlýnda Türkiye de yapýlan soykýrým bana Ilk Günah gerçeðini yeniden hatýrlattý. Arnold Toynbee, Acquaintances (Oxford, 1967). James Bryce ve Arnold Toynbee, Osmanlý Ýmparatorluðu nda Ermenilere Yapýlan Muamele, 1915-1916: Vikont Bryce ýn Fallodon Vikontu Grey e Sunduðu Belgeler [Sansürsüz Basým], yayýna hazýrlayan Ara Sarafian, Gomidas Enstitüsü, Londra, 2009, 654 sayfa, harita. ISBN 9781903656877.