.Ü. Cerrahpafla T p Fakültesi Sürekli T p E itimi Etkinlikleri Araflt rmalar ve Etik Sempozyum Dizisi No: 50 May s 2006; s. 13-18 T bbi Yay n: Kavramsal Yaklafl m Prof. Dr. Mustafa fienocak G R fi Bilimsel araflt rmalar, uygarl n gelifliminin hem bir tip sonucu hem de bir sonraki geliflim aflamas n n haz rlay c s olarak ikili özellik tafl rlar. Böylece hem toplumsal düzeyde yararlar üretilmesini sa larlar hem salt bilim aç s ndan da geliflime katk da bulunurlar. Araflt rmalar n tasar m, yöntembilim, örnekleme, veri sa lama, nesnel de- erlendirme, vs gibi aflamalar bilimsel aç dan kaliteli yani tutarl, geçerli ve güvenilir sonuçlar n sa lanmas aç s ndan büyük önem tafl r. Ancak bilgi, paylafl ld kça büyüyen ve yararl olan bir kavram oldu una göre nerede ise zorunlu olarak, araflt rma sonuçlar n n paylafl lmas yani yay nlanmas da gerekir. Yay n yani bilginin özgün bir biçemle, düzenle sunulmas asl nda bilimsel sürecin de bir parças d r; bilginin nesnelli ini, tarafs zl n, tekrarlanabilirli ini, aç kl n yans t r. Bu özellikleri yeterince tafl yabilen yay n, eriflti i okuyucuya, izleyiciye bilgi yükünü verimli aktarabilir. Aktar m n da iki yönlü oldu u an msanmal d r; bilgi gereksinimi duyan kifli bu aray fl n ortaya koyabilmeli baflka bir deyiflle, yay nda, aray fl n n ipuçlar n yakalayabilmeli -, yan tlarda ise bilimsel aç dan gerekli özellikleri bulabilmelidir. Böylece genel anlam ile yay n her iki yöndeki, çok de iflkenli yap ya yeterince karfl l k verebilecek yetenekte olmal d r. Yay n n t p alan nda ise özel bir yeri vard r. Yüksek h zda de iflimler yaflayan ve bunlar n sonuçlar insan yaflamsal aç dan son derece ilgilendiren bir alanda yay nlar n da özellikli olmas do ald r. Böylece t pta çok yay n, çok yay n ortam, çok okuyucu bulunacak bununla birlikte yay n n en güvenilir özellikleri tafl mas da beklenecektir. T bbi yay nlar, t bb n çeflitli konular nda bilgi vermek üzere haz rlanm fl 13
Mustafa fienocak olan, içerik, sunum, yöneldi i topluluk, yay nlanma düzeni ve ortam aç lar ndan çok genifl bir çeflitlilik gösteren bilgi iletim yöntemlerinin tümü olarak düflünülebilir. Bu yay nlar n, T p biliminin özellikleri çerçevesinde zorunlu olarak görsel nitelikleri de öndedir ve bunun sonucunda yaz l ve/veya elektronik ortamda gerçeklefltirilirler. Bu çerçevede, çeflitleri de, kitaplardan, bilimsel dergilere, toplant bildiri-sunumlar ndan, ürün tan t m broflürlerine, web sitelerinden, posterlere, CD-ROM lara dek uzan rlar. Yönelik olduklar okuyucu ise, sa l klar ile ilgili uygun flekilde bilgilenmek isteyen s radan kiflilerinden, çeflitli düzeyde t p ö rencilerine ve özel uzmanl klar n sürdüren ve e itimlerini, bilgilerini güncel tutmak isteyen uzmanlara dek yay l r. Teknik olarak, t bbi yay n kavram n n içeri ine; - Uluslararas kongrelere yollanm fl özetler, - Kabul edilmifl özetleri izleyen sözel sunum veya posterler, - T bbi dergilerce kabul edilmifl yaz lar (manuscript), - T bbi dergilerde yay nlanm fl Editöre mektuplar - Kitaplar, kitap bölümleri, girmektedir. Günümüzün h zla geliflen iletiflim olanaklar ve sunum ortamlar çerçevesinde burada belirtilen tiplerin, çeflitli olanaklarla sunulmalar, t bbi yay n çerçevesini geniflletmektedir. Tüm bu genifl spektrum için kesin ortak çizgiler yakalamak oldukça k s tl d r; gerçekten de özgün bir konu için yaz lm fl kitap bölümü ile bir editöre mektubu veya bir sistematik tarama yaz s n benzer temeller aç s ndan tan mlamak oldukça sorunludur. Dolay s ile t bbi yay n haz rlamak kavram hem çok genifl bir aral k içerece inden hem de çok fazla çeflitlilik sunabilece- inden belli s n rlamalara gitmek zorunludur. Kald ki yay n çeflitleri içindeki hedef okuyucu kitleleri de, amaç da, içerik ayr nt s da farkl laflmaktad r. Buradaki aç klamalarda,genel olarak T bbi yay n olarak, en yo un karfl lafl lan, okuyucu kitlesi en yüksek oranda olan ve bilimsel geliflim aç s ndan en büyük de eri tafl yan t p yay nlar n yani Sürekli yay n dergilerdeki çal flmalar ele alaca z. Profesyonel t p uygulay c lar için, alanlar ndaki geliflmeleri izleme olana- sunan, çoklu içerikli bu yay nlar için verilecek olan bilgiler, t bbi yay nlar aç s ndan en özgün konular ve en belirgin çizgileri içerecekler dolay s ile genel anlamdaki t bbi yay n kavram na da fl k tutabileceklerdir. 14
T bbi Yay n: Kavramsal Yaklafl m TIBB YAYININ GERE Bir ürünü ortaya ç karmak için öncelikle buna gereksinim duyulmas söz konusudur buna ba l olarak ürünün de yönelik oldu u tüketiciye uygun flekilde ortaya konmas gerekmektedir. Bu süreç t bbi yay nlar için ele al nd - nda t p bilimi ilgililerinin afla da belirtilecek nedenlerle t bbi yay nlara yöneldikleri, bu yay nlar sa layacak yazarlar n da onlar n beklenti, gereksimim, ilgi, vs gibi yönelimleri çerçevesinde, bilimsel oldu u kadar biçimsel aç - dan da özellikleri tan mlanan ürünler ortaya ç kard klar anlafl l r. Klinik deneyimlerinin ötesinde, hekimler, t pla ilgili di er profesyoneller, belli basamaklarda toplanabilecek nedenler çerçevesinde t bbi yay nlarla ilgilenebilirler: Belli bir hastal k sorun için, Tan ma, tan mlama aflamas ile ilgili olarak, - Bir metabolik sürece iliflkin yeni bilgilere eriflmek, - Belli bir hastal n, tekli, çoklu, sinerjik nedenlerini ö renmek, etiyolojisine iliflkin bilgilenmek, nedensellik ba nt lar n ö renmek, - Belli bir hastal n fizyopatolojik sürecini anlamak, - Belli bir hastal n klinik belirtilerini ve seyrini ö renmek, - Belli bir hastal k için eski, yeni tan lama yöntemlerini, ay r c tan testlerini ve geçerliliklerini, do ruluklar n tan mak. Yeni ve eski tan lama yöntemlerini k yaslamak, birlefltirmek. Önlem aflamas ile ilgili olarak, - Hastal klar için, nedensellik çerçevesinde belirlenebilecek önlem yöntemlerini saptamak, - T bbi anlamda al nabilecek önlem yöntemlerini tan mak, Tedavi aflamas ile ilgili olarak, - Belli hastal klar için yeni tedavi yöntemlerini tan mak, bilinen yöntemlerle k yaslamal irdeleme bilgisine eriflmek, prognozla ilgili bilgi edinmek, - Belli bir hastal k için, eski ve yeni tedavi yöntemlerinin yan etki ve zararlar n k yaslamal olarak irdelemek, - Tedavilerin fiyat etkinlik çözümlemelerine eriflebilmek, 15
Mustafa fienocak Genel anlamda mesleksel aç dan, - Uzmanl k alan na giren konularda, fizyolojik, fizyopatolojik, vs süreçlerle ilgili yeni bilgilere eriflmek, - lgi alan konular nda, yeni ürün ve araçlar tan mak, - Yeni ortaya ç kan, tan mlanan hastal klar tan mak, - lgi alan konular nda çeflitli sa l k hizmetlerini, farkl yönleri ile tan mak, - Meslekle ilgili, ikincil amaçl konulardaki geliflmeleri ör.: bilgisayar programlar, yay n indeksleri, vs tan mak, - Mesleksel haberleri, genel anlamda izleyebilmek, - Meslektafllar aras, - gere inde paramedikal - ortak alanlarla ilgili haberleflmek. Anlafl laca üzere bu nedenlerin bir k sm hekimin klinik uygulamas nda do rudan karfl laflt sorunlara k sa sürede çözüm aramas çerçevesinde olabilece i gibi baz lar kendini mesleksel aç dan genel anlamda gelifltirmesi hatta baz lar tamamen standart profesyonel amaçlar çerçevesinde ortaya ç kmaktad r. Amac n önemi ve ivedili i çerçevesinde, hekimin baflvuraca yay n ortamlar n n tipi ve yay n n yap sal özelli i de farkl lafl m gösterecektir. Dolay - s ile yay n haz rlayan kifliler de farkl konumlar için, içeri i ve biçimi de iflen yap lar haz rlamak durumunda kal rlar. Bu yöndeki ilk aflama yay nlardan yararlanacak kiflilerin yay nla karfl laflma amaçlar, konumlar ve ortamlar n ortaya koymak olmal d r. OKUYUCUNUN YAYINA YAKLAfiMA SÜREC T bbi yay nlar n, bilimsel amaçlar çerçevesinde 3 nedenle ele al nd ndan söz edilebilir: 1) Göz atmak Taramak: Özel bir amaç bulunmamaktad r, ilgi çekici yeni bir konunun varl çerçevesinde dergiler, yaz lar, kitaplar kar flt r l r. 2) Yan t aramak: O anda için konu olan özel bir soruna yan t aramak, çözüm seçeneklerini gözden geçirmek için yay nlar araflt r l r. 3) Salt bilgi gelifltirme amac : Belli bir soru çerçevesinin d fl nda, sahip olunan bilgi s n rlar n gelifltirmek ve genel anlamda deneyimlerini artt rmak 16
T bbi Yay n: Kavramsal Yaklafl m amac ile. En yo un nedenin basitçe taramak amac tafl d, gerçek sorunlara yan t arama amac n n biraz daha az yo un oldu u, salt kiflisel geliflim amac n n ise en düflük s kl kta gözlendi i düflünülebilir. Bununla birlikte zamansal aç - dan en s k fl k konum sorunlara yan t aranmas durumunda ortaya ç kar ve yay nlar n en yo un bilinçle aranmas ve de erlendirilmesi bu konumlardad r. fle yararl l klar aç s ndan yay nlar n en yüksek titizlikle arand klar ve gözden geçirildikleri konum da budur. Basit taramalarda da genel anlamda bilgi da arc n gelifltirme amaçl yaklafl mlarda da uygun yay n bulmak ve de- erlendirmek aç s ndan, özellikle zamansal bir k s tl l k yoktur. Yine de yaklafl m ne olursa olsun, bir yay n, daha bafll ndan yola ç karak okuyucuya, ilginçlik, yeni bilgi içeri i, sorusuna yan t ipucu ve güven sunabilmelidir. Böylesi yay nlar hem k sa dönemde okuyucusuna ve sonuçlardan yararlanacak hastaya, uzun dönemde de, hem at flar n artt rarak yazara hem de yer ald yay n ortam na katk da bulunurlar. Bu amac n sa lanmas çerçevesinde yazarlar eserlerinde pek çok özelli i göz önünde bulundurmak durumundad rlar. Bu özellikler ayn zamanda okuyucunun yaz y seçerken, ondan bilgi edinirken ve bunu irdelerken de kullanaca özelliklerdir dolay s ile okuyucu yay na nas l yaklafl r, nas l okur, nas l de erlendirir? sorular n n yan tlar asl nda iki yönlü yan t sa layacakt r. yi hekimlik t pla ilgili geliflmeleri, güncel ve do ru bilgileri izleyerek gerçeklefltirilebilece ine göre, bu konulardaki bilgilerin elde edilebilmesi için de t psal yay nlara eriflilmesi ve içerdikleri bilgilerden yararlan lmas gerekmektedir. Bu ba lamda üç basamaktan söz edilebilir; - Yay n ortam seçimi; Sunum, yaz l ortam, elektronik ortam, vb, - Yay n küme tipi seçimi; En yararl olabilecek dergilerin belirlenmesi, vb - Yay n n birimsel seçimi; Gerekli bilgi aç s ndan en verimli yaz lar n seçimi, Bu süreçten anlafl laca üzere, uygulay c, h zla, en verimli sonuçlar alabilece i ortama eriflebilmeli, ilgilendi i genel konu bafll klar n çabuk ve kolay ayr mlayabilmeli, bu s n rlarda rastlad çok say daki bilgi paketinden de en verimli ve ilgili olanlar elde edebilmelidir. yi hekimlik yapmay amaçlayan ve bu çerçevede geliflmeleri izlemeye çal flan bir uygulay c n n, senenin nerede ise her günü, özümleyerek, en az birkaç birim-yay n okumas gerekti i 17
Mustafa fienocak halbuki bu ifle ay racak oldukça az zaman oldu u düflünülürse, yay nlar haz rlayan ve çeflitli ortamlarda sunanlar n da, bu s k nt y aflmak için özellikler oluflturmas gerekti i anlafl l r. Do al olarak, bu sürecin olabildi ince sa l kl sonuçlar vermesinde, uygulay c n n deneyimlerinin, bilgi ve merak n n rolü büyüktür ama yay nlar n ortam, içerik ve biçimlerine iliflkin özelliklerin rolü de çok büyüktür. Dolay s ile yay n ortamlar n haz rlayanlar da, bilgi paketleri olarak bilimsel, t psal, yaz lar, sunumlar haz rlayanlar da hem kendi mesleksel amaçlar do rultusunda akademik veya mesleksel baflar, vs hem de bu bilgilerden yararlanacaklar n dolayl olarak topluma sa layacaklar n düflünerek, en verimli çözümleri aramal d rlar. Bilimin söz konusu oldu u bir ortamda çekicili in, sunum ve eriflim rahatl n n rolleri birinci planda olamaz ve yay n öncül olarak ancak içeri i kalitesi do rultusunda de erlendirilir. Klinik uygulay c lar, tan lama, tan ve tedavi konular ndaki Karar verme durumlar nda, olabildi ince üst düzey güvenilirlikte yarg lar isterler. Yay nlar ndan, büyük veya küçük, do rudan veya dolayl, oldukça kesin veya ipucu düzeyinde kararlar ç kart l r. Bu kararlar n do ru olabilmesinde ise araflt rman n Kalite kavram öne ç kmaktad r. Bu kapsamdaki bir kalite kavram olarak öncelikle, Sistematik hata içermeyen sonuçlar üretmek aç s ndan, olabilirlik yetene i tan m önerilmifltir, ancak bu yaklafl m n sadece içsel geçerlili i kapsayabilece i, buna karfl l k sonuçlar n güvenilirli i aç s ndan; çsel geçerlilik, D flsal geçerlilik ve statistiksel yarg lama boyutlar n n üçünü de içeren yaklafl mlar n gereklili i düflünülmüfltür. Dolay s ile bir araflt rma her fleyden önce bu temel bilimsel özellikleri tafl mal sonra yay n aflamas na geçmelidir. Sonuç olarak yay n haz rlayanlar n, hem araflt rman n bilimsel kalite niteliklerini hem de bunlar n daha verimli sunumu aç s ndan, biçimsel, dizgesel baz özellikleri hem de etik de erleri göz önünde bulundurmalar mutlak gereklidir. Bu kitab m z çeflitli yönlerden bu özelliklere de inecektir. 18