Fen Bilgisi Öğretiminde Kullanılan Araç ve Gereçler

Fen Bilgisi Öğretiminde Kullanılan Araç ve Gereçler Yazar Doç.Dr. Fitnat KAPTAN ÜNİTE 6 Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; fen bilgisi dersinde araç-gereç kullanmanın sağlayacağı yararları kavrayabilecek, fen bilgisi öğretiminde kullanılan araç-gereçleri sınıflayabilecek, araç-gereçlerin eğitsel bakımdan üstünlükleri ve sınırlılıklarını açıklayabilecek, araç-gereç kullanımında dikkat edilecek noktaları sıralayabilecek, araç-gereç seçiminde dikkat edilecek noktaları kavrayabileceksiniz. İçindekiler Giriş 83 Fen Bilgisi Öğretiminde Araç-Gereç Kullanmanın Yararları 83 Fen Bilgisi Öğretiminde Kullanılan Araç ve Gereçler 84 Öğretim Araç-Gereçlerinin Seçiminde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar 94 Özet 96

Değerlendirme Soruları 96 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar 98 Çalışma Önerileri Bu üniteye başlamadan önce, okulunuzdaki fen bilgisi öğretmenlerinin öğretim sürecinde hangi araç ve gereçleri kullandıklarını gözleyerek belirlemeye çalışınız. Sınıfınızda fen bilgisi derslerinde kullanılabilecek araç-gereçlerin bir listesini yapınız. Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi edinmek için ünite sonundaki kaynaklara başvurunuz. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER 83 1. Giriş Fen bilgisi dersinde araç-gereç kullanımı diğer derslerden daha fazla önem kazanmaktadır. Çünkü fen bilgisi dersi yaparak-yaşayarak öğrenmeye en uygun derslerden biridir. Öğrenciler için öğrenme, öğretmenler için öğretme durumları söz konusu olduğunda, öğrencilere sunulan yaşantılar en az etkili olandan en fazla etkili olana doğru şöyle sıralanabilir: Sözel semboller, soyut görsel semboller, sesler, hareketsiz görüntüler, hareketli sesli görüntüler, numuneler ve modeller, yaparak-yaşayarak öğrenme etkinlikleri. Bu etkinliklerin her birinin uygulanmasında gerekli olan araç ve gereçlerin fen bilimlerinin kapsamına bağlı olarak bireyin içinde bulunduğu doğal ortamı ve doğa olaylarını yansıtması çok önemlidir. Bu amaçla hazırlanan ve fen bilgisi dersinde kullanılan araç-gereçler öğrencilerin olay ve varlıkları tanımalarını ve anlamalarını sağlar, soyut kavramları somutlaştırır, öğrencilerde ilgi ve merak uyandırır, ezberciliği önler, öğrenmede kalıcılığı sağlar. Bu ünitede, önce araçgereçler tanıtılmış, daha sonra da araç-gereçlerin eğitsel yönden üstünlükleri ve sınırlılıkları üzerinde durulmuştur. 2. Fen Bilgisi Öğretiminde Araç-Gereç Kullanmanın Yararları Çevrede kolayca bulunabilen hemen herşey şu veya bu şekilde fen derslerindeki çeşitli deneylerin gerçekleştirilmesi sırasında kullanılabilir. Fabrika yapımı olan pahalı cam araçlar yerine, atık şişeler, kavanozlar, plastik bardak ve kaplar, akla gelebilecek daha küçük şeylerden fen derslerinde yararlanılabilir. Eski makine ve araçların parçaları, elektrik malzemelerinin atıkları, bilyalar, toplar, manyetik araçların mıknatısları, çeşitli plastik boru ve hortumlar, eski gözlük camları, düz ve eğri ayna parçaları, metal levhalar, v.b. temin edilmesi kolay olan masrafsız araçlardır. Termometre, terazi, metre, gibi ölçme araçları da kolayca temin edilebilen araçlardır. Asitler yerine sirke, limon, v.b. gereçler; bazlar yerine de sönmüş kireç, v.b. gereçler çok kolayca temin edilip kullanılabilir. Fen bilgisi dersinde araç-gereç kullanmanın sağladığı yararlar nelerdir Fen bilgisi dersinde araç-gereç kullanma birçok yarar sağlar. Araç-gereç kullanmanın sağladığı yararlar, Tekışık tarafından şöyle belirtilmektedir: Öğrenmede öğrencilerin ilgilerini uyandırır ve yeni ilgilerin doğmasına yardımcı olur. Öğrencilere, dikkatlerini belli bir konu üzerinde toplama ve karar verme yeteneği kazandırır. Konuların çeşitli yönlerden açıklanmasını ve canlandırılmasını sağlar. Derslerin canlı ve etkili olarak işlenmesini olanaklı kılar. Konuların gereği gibi incelenmesine ve öğrenilmesine yardım eder. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

84 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER Öğretimde öğrenmeyi kolaylaştırır ve amaca kısa yoldan ulaşılmasını sağlar. Öğrenmede öğrencileri araştırma, inceleme, deney ve gözlem yapma, dinleme ve okuma gibi çeşitli etkinliklere yöneltir. Öğrencilerin ilgi ve gereksinimlerine uygun çeşitli etkinliklerde bulunmalarını, yaparak ve yaşayarak öğrenmelerini sağlar. Görme, işitme ve dokunma gibi birden çok duyu organına hitap ederek öğrencilere çeşitli yaşantılar kazandırır, doğru ve tam öğrenmeyi sağlar. Öğretimde ezberciliği önler, yaratıcı ve yapıcı düşünmeye olanak verir. Öğretimde öğrencilerin, gerçek yapı ve durumlardan sembollere geçişinde kolaylık sağlar. Kimi zaman öğrencilerde okuma zevki ve alışkanlığı geliştirir. 3. Fen Bilgisi Öğretiminde Kullanılan Araç ve Gereçler Fen bilgisi öğretiminde kullanılan araç-gereçler nasıl sınıflandırılır Duyu organlarına hitap etme biçimlerine göre fen bilgisi öğretiminde kullanılan araç-gereçler, görsel, işitsel ve görsel-işitsel olmak üzere üç grupta sınıflandırılabilir. Görsel araç-gereçler A. Üç boyutlu araç-gereçler: Numuneler Modeller B. Basılı gereçler C. Yazı ve gösterim tahtası D. Hareketsiz resimler E. Tepegöz ve tepegöz saydamları F. Slayt G. Soyut görsel semboller Grafikler Tablolar Şekiller Haritalar İşitsel araçlar A. Radyo B. Teyp ve kompakt disk Görsel-işitsel araçlar A. Televizyon B. Video C. Bilgisayar D. Çoklu ortamlar ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER 85 3.1. Görsel Araç-Gereçler 3.1.1. Üç Boyutlu Gereçler: Numuneler ve Modeller Numuneler ve modellerin özellikleri nelerdir Numuneler ve modeller, öğrencilerin bütün duyu organlarını kullanarak yaşantı geçirmelerini sağlayan araç-gereçlerdir. Numuneler doğal ortamdan alınıp sınıfa getirilmiş cisimlerdir. Doğadan toplanan yapraklar, taş çeşitleri, hayvanlar ve böcekler, kimyasal maddeler vb. numunelere örnek verilebilir. Öğrenciler numunelere dokunarak, koklayarak, tadarak maddeleri tanıyabilirler. Bunlar, özellikle somut kavramların öğretilmesinde etkili olarak kullanılır. Sınıfta bir kavrama ait ne kadar çok numune bulundurulursa, öğrencinin belleğindeki kavramla ilgili şema o kadar genişler. Numuneler özellikle, Hayat Bilgisi ve Fen Bilgisi derslerinde sıkça kullanılan öğretim araç-gereçleridir. Numuneler doğada bulundukları için okullara parasal bir yük getirmezler. Ancak doğada çok sık rastlanmayan bazı varlıkların numunesini bulmak zor olabilir. Numuneleri öğretmenler toplayabileceği gibi, öğrencilerin de sınıfa numune getirmesi istenebilir. Ayrıca öğrencilerin numuneleri kullanarak kolleksiyon yapmaları teşvik edilebilir. Modeller gerçek cisimlerden daha büyük, küçük ya da aynı büyüklükte olan, başka bir maddeden yapılmış araçlardır. Modeller özellikle büyüklüğü nedeniyle sınıf ortamına getirilemeyen ya da çıplak gözle görülemeyen, nesnelerin gerçeğe en yakın biçimde tanınmalarına olanak sağlar. Örneğin, insanların çeşitli organları, atom ve molekül yapıları, Güneş Sistemi, Ay ve Güneş tutulması, modeller kullanılarak öğretilebilir. Modeller de, numuneler gibi somut kavramların öğretilmesinde kullanılır. Modellerin numunelere göre eğitsel bakımdan tek sınırlılığı, modellerin büyüklüğünün, renklerinin, yapıldığı malzemenin öğrencilerin nesneleri yanlış algılamalarına yol açmasıdır. Eğitim amacıyla hazırlanan bir çok modeli eğitim araçları merkezinde ya da piyasada bulmak mümkündür. Öğretmenler yaratıcılıklarını kullanarak kendileri de çeşitli modeller yapabilirler. Örneğin, saatleri öğretmek için saat modeli, mum ve toplardan yararlanılarak Ay ve Güneş tutulmasını gösteren modeller, çiçeklerin parçalarını gösteren modeller, coğrafi yapıları gösteren modeller öğretmenler tarafından yapılabilir. Fen bilgisi dersinde numuneler yerine modeller kullanıldığında nelere dikkat edilmelidir AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

86 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER 3.1.2. Basılı Gereçler Basılı gereçlerin özellikleri nelerdir Basılı gereçler, en eski ve en yaygın biçimde kullanılan eğitim kaynaklarından biridir. Kitap, dergi, gazete v.b. öğeler basılı gereçler kapsamına girmektedir. Basılı gereçlerin en önemli üstünlüğü, bireyin herhangi bir bilgiyi defalarca tekrar etmesine ve bağımsız çalışmasına olanak sağlamasıdır. Bu nedenle, zor ve karmaşık bilgilerin öğrenilmesinde basılı gereçlerden etkili olarak yararlanılır. Diğer araç-gereçlere göre daha ucuz ve kolayca taşınabilir olmaları basılı gereçlerin en önemli üstünlüğüdür. Bu üstünlüklerinin yanısıra basılı gereçlerin bazı sınırlılıkları da vardır. Örneğin, basılı gereçlerdeki bilgilerin geçerliğini çok çabuk yitirmesi, bu sınırlılıkların başında gelir. Ayrıca öğretme-öğrenme sürecinde basılı gereçlerin tüm duyu organlarını etkilemesi söz konusu değildir. Basılı gereçlerdeki bilgiler büyük ölçüde sembollerle açıklandığından, bunlardan ancak okuma becerileri gelişmiş olan kişiler yararlanabilmektedir. Basılı gereçlerin bu olumsuzluğu resimler kullanılarak bir ölçüde giderilebilir. 3.1.3. Yazı ve Gösterim Tahtası Yazı ve gösterim tahtasının özellikleri nelerdir Yazı ve gösterim tahtası eğitim ortamında en kolay ve en sık kullanılan araçtır. Bu araç geleneksel sınıfların vazgeçilmez bir öğesidir. Hemen hemen tüm sınıflarda bir yazı ve gösterim tahtası bulunur. Eskiden renginden ötürü kara tahta olarak adlandırılan yazı tahtası, daha sonraları yeşil renge boyanmış ve günümüzde bu yeşil tahtaların yerini beyaz tahtalar almıştır. Beyaz tahtaların yüzeyi özel bir plastikle kaplıdır. Bunları kullanırken tebeşir yerine özel kalemler kullanılır. Beyaz tahtaların yazı tahtalarına göre en önemli üstünlüğü üzerine kolay yazı yazılabilmesi ve silinebilmesidir. Buna karşılık bu tahtalarda kullanılan kalemler tebeşire göre oldukça pahalıdır. Ancak rengi ve yazı yazmak için kullanılan araç ne olursa olsun tahtaların işlevleri aynıdır. Yazı tahtaları iyi bir biçimde kullanılırsa, etkili bir öğretim aracı olabilir. Yazı ve gösterim tahtası hangi amaçlar için kullanılır Öğretmen sözel olarak aktardığı mesajları yazılı hale getirmek istediğinde, yazı ve gösterim tahtasından yararlanır. Böylece öğretmenin verdiği mesajlar daha anlaşılır ve somut bir nitelik kazanır. Yazı tahtası genelde, ders kapsamındaki önemli sözcüklerin, sınıflamaların, belli bir işlem sırasının yazılması, verilen bilgilerin şekil, şema ve grafikle gösterilmesi söz konusu olduğunda kullanılır. Tahta bu amaçlarla iyi bir biçimde kullanılırsa öğrencilerin yeni gelen bilgileri örgütleyerek uzun süreli ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER 87 belleklerine kodlamalarına yardımcı olur. Kısacası, yazı ve gösterim tahtası tüm derslerde ve her türlü bilginin öğretilmesi sırasında kullanılabilir. Yazı ve gösterim tahtasının kullanılması sırasında nelere dikkat edilmelidir Yazı ve gösterim tahtasının kullanılması sırasında dikkat edilmesi gereken noktalar şöyle sıralanabilir: Tahtada parlama olmaması ve üzerindeki yazıların kolayca okunabilmesi için tahta doğrudan ışık almayan bir duvara asılmış olmalıdır. Tahtaya yazılar arka sıralardaki öğrencilerin görebileceği büyüklükte yazılmalıdır. Tahtanın nasıl kullanılacağı önceden planlanmalıdır. Planlama sırasında hangi bilgilerin hangi sırayla yazılacağı kararlaştırılmalı ve tahta yüzeyi orantılı bir biçimde kullanılmalıdır. Örneğin, öğrencilerin karşılaştırma yapması gereken ya da sebep sonuç ilişkilerini bulmaları istenilen bilgiler, aynı anda tahtada gösterilmelidir. Tahta kullanılırken, tahta silindikten sonra geriye dönüşün olmayacağı unutulmamalıdır. Öğretmen bilgileri ve kavramları tahtada ilk boş bulduğu yere yazmamalıdır. Düzensiz kullanılan tahta, öğrencilerin bilgiler arasında yanlış ilişki kurmalarına ve bilgileri yanlış öğrenmelerine yol açabilir. Sonradan bu yanlış öğrenmelerin düzeltilmesi çok zordur. Tahta, dersin başında temizlenmeli ve kullanıma hazır durumda bulundurulmalıdır. Öğretmen tahtaya yazı yazarken öğrencilere mesaj vermeye çalışmamalıdır. Ayrıca sınıfa arkası dönük olarak çok uzun süre kalmamalıdır. Bu durum öğrencilerin ilgilerinin dağılmasına yol açar. Ders anlatılırken tahtaya dönük olarak anlatılmamalı, öğrencilerle göz iletişimi sağlanmalıdır. Şekil ve grafikler tahtaya düzgün bir biçimde çizilmelidir. Bu amaçla karmaşık resimler önce bir kağıda büyük olarak çizilir, kağıdın üstünde aralıklı delikler açılır, tahtaya resim tutturulduktan sonra üstüne silgi ile vurulur. Kağıt kaldırıldığında, altında tebeşirden resimin izi kalır. Bunun üstünden gidilerek resim çizilebilir. Tahta kullanımı sırasında önemli noktalara dikkat çekilirken, renkli tebeşirlerden yararlanılabilir ya da önemli yerlerin altı çizilebilir. Tahtaya yazılması gereken bilgilerin tümünü önceden bir anda yazmak yerine, anlatım sırasında yeri geldikçe yazmak gerekir. Öğretmen arkadaşlarınızla konuşarak tahta kullanımı sırasında en çok hangi kurallara uyduklarını belirtiniz. 3.1.4. Hareketsiz Resimler Hareketsiz resimlerden öğrenme sürecinde nasıl yararlanılır AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

88 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER Fotoğraflar ve çizgi resimler, hareketsiz resimler kapsamındadır. Fotoğraf ve resimler, öğretim sürecinde doğrudan kullanılabileceği gibi, tepegöz saydamlarına ve slaytlara aktarılmak suretiyle de kullanılabilir. Resimler özellikle, kavram ve olguların öğretilmesi sırasında, öğrencilerin sözel sembollerle ifade edilen bilgileri zihinlerinde canlandırmalarına yardımcı olur. Ayrıca, resimler dil öğretiminde öğrencilerin konuşma ve yazma becerilerinin geliştirilmesinde de etkili olarak kullanılabilir. Öğretim amacıyla resim kullanılacağı zaman resimler ya herhangi bir kaynaktan hazır olarak elde edilir ya da yeniden üretilir. Kuşkusuz yeniden resim üretmek hem zaman hem de özel beceri gerektirmektedir. Bu tür becerilere sahip olan öğretmenler kendi gereçlerini üretebilirler. Ancak bu beceriye sahip olmayanlar da bazı kolay yöntemlerle öğretim sürecinde resimlerden yararlanabilirler. 3.1.5. Tepegöz ve Tepegöz Saydamları Tepegözün özellikleri nelerdir Tepegöz çok kullanışlı olan öğretim araçlarından biridir. Tepegözün en önemli özelliği, saydam üzerindeki resim ve yazıları büyüterek bir perdeye ya da duvara yansıtmasıdır. Bu özelliği nedeniyle tepegöz, hemen hemen tüm eğitim basamaklarında ve kalabalık sınıflarda kolaylıkla kullanılabilir. Tepegöz yazı ve gösterim tahtasının tüm özelliklerine sahiptir. Yazı tahtasına göre üstünlükleri ise, temiz olması, bilgilerin ve resimlerin tekrar tekrar gösterilme olanağının bulunması, sunulacak bilgilerin önceden örgütlenerek hazırlanmasına olanak sağlamasıdır. Az kullanıldığı durumlarda öğrencilerin dikkatini çekerek derse yönelik güdülerini de artırabilir. Ayrıca saydamlar iyi hazırlandığı takdirde, bir olayın oluş aşamalarını göstermek ve resimleri hareketli hale getirmek mümkündür. Tepegöz kullanmı sırasında nelere dikkat edilmelidir Tepegöz sınıfın önüne konulmalı, öğretmen tepegözün yanında sınıfı görecek biçimde durmalıdır. Derse başlamadan önce, tepegöz ile perdenin yeri belirlenmeli, perde ile tepegöz arasındaki uzaklık ayarlanmalıdır. Perde tüm öğrencilerin görebileceği bir konumda bulunmalıdır. Tepegözle ders anlatırken önemli noktalar tepegözün üstündeki saydamdan işaretlenerek gösterilmelidir. Tepegözün işi bittiği zaman ışığı kapatılmalıdır. Tepegöz saydamları nasıl hazırlanmalıdır ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER 89 Diğer araçlarda olduğu gibi tepegözün etkili bir biçimde kullanılması, tepegöz için öğrenme ilkelerine uygun saydamların hazırlanmasını gerektirir. Aksi takdirde tepegözün yazı tahtasından farklı bir yanı kalmaz. Tepegöz iyi hazırlanmış saydamlarla birlikte kullanıldığı zaman, kavram, süreç ve olguların öğretilmesinde, bilgilerin özetlenmesinde, sunulan bilgilerin önemli noktalarının vurgulanmasında etkili bir biçimde kullanılabilir. Saydamları hazırlamadan önce şu soruların yanıtlanması gerekir: Saydamlar hangi öğretim amaçlarının gerçekleşmesine yardımcı olacaktır Saydamları izleyecek öğrencilerin temel özellikleri nelerdir Saydamlar öğretim amaçlarına ulaşılması için uygun ve yeterli midir Saydamlar başka gereçlerle desteklenecek midir Her saydamda hangi içeriğe, şema ya da şekile yer verilecektir Yukarıdaki sorular yanıtlandıktan sonra, önce her saydam için bir kağıtta saydamda yer alacak yazılı bilgiler ve resimler planlanır. Sonra planlanan yazı ve resimler dikkatli bir biçimde saydama geçirilir ya da özel saydamlar kullanılarak fotokopi çekilir. Bilgisayarlardan özel yazıcı ve saydamlar kullanılmak suretiyle saydama çıktı almak da mümkündür. Yazı ve resimlerin saydam üzerine aktarılması sırasında, saydamlar için özel olarak yapılmış kalemler kullanılır. Bu kalemlerle yazılan yazılar, ancak alkol ya da aseton kullanılarak çıkarılabilir. Saydama yazılan yazıların kalabalık sınıflarda görülebilmesi için büyük punto ile yazılmış olması gerekir. Saydamların hazırlanması sırasında modern teknolojiden yararlanmak da mümkündür. Gelişmiş fotokopi makineleri kağıt üzerindeki resim ve yazıları saydam üzerine çekebilmektedir. Bu nedenle, saydam tasarlarken bilgisayar çıktılarından, çeşitli dergi ve kitaplardan elde edebileceğimiz resimlerden de yararlanmak mümkündür. Tepegöz eğitsel bakımdan ne tür yararlar sağlar Tepegözün eğitsel bakımdan sağladığı yararlar şöyle sıralanabilir: Tepegöz saydamındaki bir resimden kalemle önemli noktalar işaret edilerek öğrencinin dikkati önemli yerlere çekilebilir. Tepegözle anlatım gerçekleştirilirken, tepegöz kalemiyle saydam üzerine yeri geldikçe yeni bilgiler ilave edilebilir. Saydam üzerine beyaz bir kağıt konularak öğrencilerin görmesi istenmeyen yerler kapatılabilir. Başka bir saydam ya da kağıda çizilecek şekil ve resimlerlerden yararlanılarak hazırlanan resimlere hareket kazandırılabilir. Bir saydam üzerinde oluşturulacak bir cetvelle gerekli ölçümler yapılabilir. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

90 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER Birden fazla saydam sırayla üst üste getirilerek bir olayın oluş sırası gösterilebilir. Gerektiğinde saydam üzerindeki bilgi ya da resim ayrıntılı hale getirilebilir. 3.1.6. Slayt Slayt makineleri de, fotoğraf negatiflerini duvara ya da perdeye yansıtan araçlardır. Bu araçlar resimleri büyüttüğü için kalabalık gruplarda rahatlıkla kullanılabilir. Ancak slaytlar karanlık ya da loş odalarda net bir biçimde izlenebilir. Filim, Radyo, Televizyonla Eğitim Başkanlığı'nın (FRTEB), fen bilgisi dersi için hazırladığı slaytlar, öğrencilere dersle bağlantılı olarak gösterilebilir ya da öğretmen tarafından da slaytlar hazırlanabilir. 3.1.7. Soyut Görsel Semboller Soyut görsel sembollerin öğretim sürecindeki işlevi nedir Grafikler, tablolar, şekiller ve haritalar öğrenmeyi somutlaştıran, ayrıca yeni bilgilerin uzun süreli belleğe kodlanmasını sağlayan soyut görsel araçlardır. Bunlar canlı ve cansız varlıkları, olayları olduğundan farklı bir biçimde temsil ederler. Grafikler, tablolar ve şekiller, daha çok birden fazla kavram, olay ve olgu arasındaki ilişkiyi göstermek amacıyla kullanılır. Fen bilgisi dersinde kullanılan görsel araçlar nelerdir Etkili ve kalıcı öğrenmelerin gerçekleştirilmesinde bu araçların eğitsel bakımdan üstünlüklerini ve sınırlılıklarını açıklayınız. 3.2. İşitsel Araçlar Bu gruptaki araçları kendi içinde radyo, tepy ve kompakt disk olarak gruplandırmak olanaklıdır. 3.2.1. Radyo İşitsel araç olarak radyonun özellikleri nelerdir Radyo, kulağa hitap eden ve büyük kitleleri etkileyen bir iletişim aracıdır. Radyo, sadece işitme duyusunu etkilediği için oldukça soyut yaşantılar sağlayan bir öğretim aracıdır. Ancak, olgu ve olayların olduğu anda, büyük insan kitlelerine duyurulmasını sağlar. Ayrıca canlı ve cansız cisimler, olaylar ve olgular, insanlar ve diğer ülkeler hakkında belirsiz olan tutum ve inançları geliştirebilir, değiştirebilir ya da yenilerini oluşturabilir. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER 91 Radyo, sınıf içinde pek yaygın olarak kullanılmamaktadır. Buna karşın Milli Eğitim Bakanlığı tarafından dersler için özel olarak hazırlanmış programlar bulunmakta ve bu programlar okul radyosu saatinde yayınlanmaktadır. Ancak yayın saatleri ders saatlerine denk düşmediği için okullarda bu programlardan pek yararlanılamamaktadır. Radyo öğretim aracı olarak kullanılırken, onun tek yönlü bir iletişim aracı olduğu unutulmamalıdır. 3.2.2. Teyp ve Kompakt Disk Teyp ve kompakt disk de radyo gibi kulağa hitap eden iletişim araçlarıdır. Bu araçlar belli konuların öğretimine ilişkin olarak önceden özel biçimde hazırlanmıştır. Bu araçlar ile öğrencilere çeşitli yönergeler verilerek onların öğretim sürecinde etkin olmaları amaçlanmıştır. Bunlar, dinleyicilerin tercihlerine bağlı olarak istendiği kadar tekrar edilerek dinlenebilir. 3.3. Görsel-İşitsel Araçlar Görsel-işitsel araçlar, televizyon, video, bilgisayar ve çoklu ortamlar olmak üzere dört başlık altında incelenebilir. 3.3.1. Televizyon Televizyon, teknolojinin en önemli buluşlarından birisidir. Bütün dünyada bilimin gelişmesi, haberleşmenin uluslararası boyutta sürat kazanması televizyon sayesinde gerçekleşmiştir. Yeterli araç-gereci olmayan ve laboratuvarı bulunmayan okullarda fen bilgisi derslerinde televizyondan yararlanılarak konuların işlenmesi mümkündür. Televizyon eğitsel bakımdan ne tür yararlar sağlar Televizyonun eğitsel bakımdan sağladığı yararlar şöyle sıralanabilir: Öğretmenlere yeni bilgileri ve öğretim yöntemlerini izleme olanağı verir. Okulların kendi olanakları ile sağlayamadıkları ders araçlarını sunarak eğitimde tasarruf sağlar. Öğretmenin yükünü hafifletmek suretiyle bireysel rehberlik olanaklarını artırır. Nitelikli öğretmenleri ve yeni bilgileri büyük kent merkezlerinden uzak yerlerde yaşayan öğrencilere ulaştırır. Gidip görülemeyecek yerleri öğrencilerin görmesine olanak sağlar. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

92 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER 3.3.2. Video Teknolojinin ürünü olarak ortaya çıkan araçlar, eğitim ortamlarında kullanılarak öğrencilere daha inandırıcı ve kalıcı bilgilerin verilmesini olanaklı kılmaktadır. Bu araçlar sayesinde sınıf dışındaki olgu ve olayların sıcağı sıcağına sınıf ortamına getirilmesi mümkün olmaktadır. Ayrıca bu araçlar, öğretmeni tek bilgi kaynağı olmaktan çıkartarak ona belleten değil, yaptıran bir kişi niteliği kazandırmaktadır. Bu özelliklere sahip araçlardan biri de videodur. Video sayesinde öğrenme, zamana ve mekâna bağlı bir etkinlik olmaktan çıkmıştır. Video ile gerçekleştirilen eğitimden beklenen yararın sağlanması şu dört ilkenin göz önünde bulundurulmasına bağlıdır: Konu için uygun bir video programı (video bant) seçilmelidir. Seçilen program, öğretim sürecinde uygun zamanda kullanılmalıdır. Seçilen program, ders işleme süresinin uygun bir bölümünü kapsamalıdır. Video programı, temel öğretim ilkeleri dikkate alınarak ve uygun yöntemler kullanılarak işlenmelidir. Videonun eğitsel bakımdan üstünlükleri nelerdir Videonun eğitsel bakımdan üstünlükleri şöyle sıralanabilir: Video öğrenmeyi mekâna ve zamana bağımlı olmaktan kurtarır. Öğretme-öğrenme etkinliklerinin planlı olarak gerçekleştirilmesine olanak sağlar. Öğretim süreçlerine mikro-öğretim gibi yeni yöntemler ve videotext gibi yeni ortamlar kazandırır. Bireysel ve grup öğretimini mümkün kılar. Öğretime esneklik sağlar ve niteliğini yükseltir. Bilginin sunuluşuna ve akışına bir düzen getirir. Öğrenci tepkilerini gözleme olanağı verir. Hareket, renk ve ses boyutlarıyla öğrenmeyi kolaylaştırır. Sınıf dışı olgu ve olayları sınıf ortamına getirir. Somut ve kalıcı öğrenmeler sağlar. 3.3.3. Bilgisayar Bilim ve teknolojideki hızlı gelişmeler, yaşam biçimimizi ve buna bağlı olarak okullarımızı ve öğrenme ortamlarımızı etkilemiştir. Bilimsel ve teknolojik gelişmenin en somut örneği, bilgisayar kullanımının yaygınlaşmasıdır. Fen bilgisi dersinde kullanılan araç ve gereçler arasında bilgisayarın ve öğretim amaçlı olarak hazırlanan yazılımların önemi büyüktür. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER 93 Bilgisayarlardan okullarda değişik amaçlarla yararlanılmaktadır. Bilgisayarlar okullarda; yönetim ile ilgili planlamada, öğrenci ve öğretmenlere ilişkin bilgilerin kaydedilmesi ve saklanmasında, ölçme ve değerlendirme etkinliklerinde, sınıf içinde öğretme-öğrenme etkinliklerinde kullanılmaktadır. Burada önemli olan, bilgisayarın fen bilgisi dersinde öğrencilere zengin öğrenme yaşantıları sağlayan uygulamalarıdır. Öğretme-öğrenme sürecinde kullanılan yazılımlar gün geçtikçe çoğalmakta ve yaygınlaşmaktadır. Bu yazılımları dört grupta toplamak mümkündür. Kapsam bağımlı yazılımlar: Bunlar, öğretim programının belli bir bölümüne dayalı olup, daha çok tekrar ve alıştırmalarda, benzetim ve bire-bir öğretimde kullanılan yazılımlardır. Kapsam bağımsız yazılımlar: Kullananın etkileşim halinde olduğu, verilerin değiştirilebildiği farklı durumlarda kullanılabilen yazılımlardır. Esnek yazılımlar: Bunlar, öğrencinin ilgi ve gereksinimine göre değişik seçenekler sunabilen ve öğretimde farklı uygulamalar yapma olanağı veren yazılımlardır. Araç niteliğindeki yazılımlar: Bunlar, kelime işlemci ve veri tabanı gibi uygulama programlarını içeren yazılımlardır. Burada programın temel yapısı değiştirilmez, ancak içindeki veri belli ölçüde yeniden düzenlenebilir. Bilgisayarda kullanılacak yazılımların seçiminde bazı ölçütlerin göz önünde bulundurulması gerekir. Bu ölçütler şöyle sıralanabilir: Yazılımlar öğrencilerin yaş ve hazır bulunuşluk düzeylerine uygun olmalıdır. Öğrencilerin önemli bir eğitim gereksinmesini karşılamalıdır. Yazılımlar, yararlı örnek ve alıştırmaları içermelidir. Yazılımlar, yeterli ölçüde dönüt sağlamalıdır. Programı kullanmaya yönelik yönergeler ve yardım mesajı net ve anlaşılır olmalıdır. Yazılımlar, öğrenciyi problem çözme, kavram tanıma, kavram geliştirme gibi becerilere hazırlamalıdır. Yazılımlar, grafik ve ses kullanımları ile desteklenmelidir. Yazılımların ekrandaki renk kullanımı uygun olmalıdır. Yazılımlar, gerekli yerlerde canlandırma ve benzetim etkinliklerine yer vermelidir. Bilgisayarların eğitsel bakımdan başlıca yararları nelerdir AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

94 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER Bilgisayarların eğitsel bakımdan yararları şöyle sıralanabilir: Bilgisayarlar, öğretim sürecinde öğrencilerin ilgi ve öğrenme güdüsünü artırır. Öğretimi bireyselleştirir. Öğrenciye sınırsız tekrar olanağı sağlar. Üst düzey becerilerin gelişmesine yardımcı olur. İşbirliğine dayalı öğrenmeyi teşvik eder. 3.3.4. Çoklu Ortamlar Bilgisayarların, video kamera, tarayıcı, telefon ya da diğer elektronik araçlar ile ilişki kurabilmesine ve bu araçlar ile bilgi alış verişi yapabilmesine olanak sağlayan çok ortamlı sistemler eğitimde etkili olarak kullanılmaya başlamıştır. Çok ortamlı sistemin amacı, bir kişisel bilgisayar kontrolünde ses, görüntü, metin, müzik ve animasyon (canlandırma) teknolojilerini birleştirmek ve ihtiyaçlar doğrultusunda bu bilgilerden faydalanmaktır. Bu sistemde, öğrencilerin edilgin bir biçimde ders dinlemeleri yerine, etkin ve etkileşimli olarak konuya katkıda bulunmaları mümkün olmaktadır. Çoklu ortamlar ne tür yararlar sağlar Çoklu ortamların eğitsel yararları şöyle sıralanabilir: Çoklu ortamlarda ses, görüntü, metin, müzik ve canlandırma teknikleri birlikte kullanılabildiğinden, öğrencinin birden fazla duyu organına hitap edilir ve öğrenme kolaylaşır. Öğrenci, öğrenme ortamında etkin kılınarak öğrenmeye ilişkin ilgi ve güdüsü artırılır. Öğretmenin yükünü azalacağı için öğrencilere daha fazla zaman ayırması mümkün olur. 4. Öğretim Araç-Gereçlerinin Seçiminde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar Öğretim araç-gereçlerinin seçiminde dikkat edilmesi gereken noktalar nelerdir Öğretme-öğrenme sürecinde kullanılacak araç-gereçler,rastgele seçilip kullanılmazlar. Öğretim araç-gereçlerinin seçiminde bazı etmenler göz önünde bulundurulur. Bu etmenler şöyle sıralanabilir: Öğrencilerin özellikleri Konunun özellikleri Öğretimin amaçları ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER 95 Öğrenci sayısı Fiziksel koşullar Öğretmenin özellikleri 4.1. Öğrencilerin Özellikleri Eğitim ortamlarında kullanılan araç-gereçlerin, öğrencinin gelişim düzeyleri ve hazırbulunuşluk durumlarına uygun olması gerekir. Örneğin somut işlemler döneminde bulunan ilköğretim birinci basamaktaki çocuklar için araç-gereç seçerken, onların yaparak-yaşayarak öğrenmelerine olanak sağlayacak modeller, numuneler, resim, şekil gibi somut görsel araç-gereçler tercih edilmelidir. Öğrencilerin yaşları büyüdükçe, sözel ve yazılı semboller, soyut görsel araç-gereçler kullanılabilir. Öğrencilerin gelişim düzeylerinin yanısıra, hazırbulunuşluk düzeyleri de öğrenmede önemli rol oynar. Kullanılan gerecin içeriğinin, öğrenci düzeyine ve hazırbulunuşluk durumuna uygun olması gerekir. Örneğin, nükleer enerji ile ilgili olarak hazırlanmış güzel bir eğitici program, bu konuda hazırbulunuşluk düzeyi uygun olmayan izleyiciler için sıkıcı ve anlaşılmaz olabilir. 4.2. Konunun Özellikleri Araç seçiminde göz önünde bulundurulması gereken diğer bir ölçüt de, öğretilen konu alanının özellikleridir. Örneğin, fen bilgisi dersinde basit bir deneyi, deney araçları kullanarak göstermek genelde en etkili yoldur. Ancak deney pahalı ya da tehlikeli ise, aynı deney öğrencilere video filmi, bilgisayar programı vb. ile öğretilmelidir. 4.3. Öğretimin Amaçları Öğretim araç ve gereçlerinin, öğretim amaçlarına ulaşmak amacıyla kullanıldığı hiçbir zaman unutulmamalıdır. Kullandığımız araç ve gereçlerin dersin amaçlarına uygun olması gerekir. 4.4. Öğrenci Sayısı Öğretim araç ve gereçlerinin seçiminde sınıftaki öğrenci sayısı da önemli rol oynar. Sınıf mevcudunun az olduğu durumlarda hemen hemen tüm öğretim araç ve gereçlerinden yararlanılabilir. Ancak kalabalık sınıflarda model ve numuneler, televizyon, video ve radyo etkili bir biçimde kullanılamayabilir. Bu durumlarda genellikle resim ve yazıların büyütülerek duvara yansıtılmasını sağlayan, tepegöz, filim, slayt gibi araçlar kullanılır. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

96 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER 4.5. Fiziksel Koşullar Öğretim araçlarının kullanılmasında sınıftaki fiziksel koşullar da önemli rol oynar. Örneğin televizyon, video, tepegöz gibi araçların kullanılabilmesi için sınıfta uygun bir yerde elektrik prizinin olması gerekir. Karanlık ortamda kullanılabilecek, filim, slayt makinesi gibi araçlar için de sınıfta perde bulunması gerekir. 4.6. Öğretmenin Özellikleri Öğretim araçları büyük ölçüde öğretmenin rehberliğinde kullanıldığı için, seçilen araç-gerecin öğretmen tarafından kullanılabilmesi gerekir. Bunun için öğretmen, kullanmada kendisini yetersiz hissettiği araçlar yerine, rahatça kullanabileceği ve öğrencileri kolayca yönlendirebileceği araç ve gereçleri tercih etmelidir. Özet Yaparak-yaşayarak öğrenme ve buna bağlı olarak araç-gereç kullanma özellikle fen bilgisi dersinde çok önemlidir. Çünkü araç-gereç kullanarak ders işlemek; öğrencilerin ilgilerini çeker, dikkatlerini belli bir konu üzerinde yoğunlaştırır, konuların somutlaşmasını sağlar, öğrenmeyi etkili ve kalıcı kılar. Ayrıca, görme, işitme, dokunma gibi birden çok duyu organı yardımıyla çeşitli yaşantıların kazanılmasına olanak sağlar, öğrencileri ezbercilikten kurtarıp yaratıcı düşünmeye yönlendirir. Fen bilgisi dersinde kullanılan araç-gereçler; görsel, işitsel ve görsel-işitsel olmak üzere üç grupta toplanabilir. Ayrıca fen öğretimindeki yeni teknolojiler kapsamında bilgisayarlardan da yararlanılır. Her araç-gereç, eğitim bakımından bazı üstünlüklere ve sınırlılıklara sahiptir. Bu nedenle, araç-gereç kullanımında bazı etmenler göz önünde bulundurulur. Bu etmenler; öğrencilerin özellikleri, konunun özellikleri, öğretimin amaçları, öğrenci sayısı, fiziksel koşullar ve öğretmenin özellikleri olarak sıralanabilir. Değerlendirme Soruları Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından bulunuz. 1. Aşağıdakilerden hangisi, fen bilgisi derslerinde araç-gereç kullanmanın sağladığı yararlardan birisi değildir A. Öğrencilerin ilgisini işlenen konuya çekmesi. B. Öğretmenin sınıf ortamında önemini azaltması. C. Ezberlemeyi önleyip, öğrencileri yaratıcı düşünmeye yöneltmesi. D. Öğrencilere somut yaşantılar sağlaması. E. Etkili ve kalıcı öğrenmeler sağlaması. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER 97 2. Aşağıdakilerden hangisi, soyut görsel semboller kapsamında yer almaz A. Grafikler B. Tablolar C. Şekiller D. Haritalar E. Slaytlar 3. Aşağıdakilerden hangisi, görsel araçlar kapsamındadır I- Modeller II- Numuneler III- Tepegöz IV- Kompakt disk A. I ve II B. I ve III C. II ve III D. I, II ve III E. I, II ve IV 4. Aşağıdakilerden hangisi, okullarda bilgisayar kullanım amaçları arasında yer almaz A. Okulun idari işlerinde. B. Öğrencilere daha zengin öğrenme etkinlikleri sağlamada. C. Öğrenci ve öğretmenleri eğlendirmede. D. Sınav yapma ve sonuçları belirlemede. E. Geç ve güç öğrenen öğrencilerin yetiştirilmesinde Aşağıdaki cümlelerin DOĞRU ya da YANLIŞ olduklarını belirleyiniz. 5. Fen bilgisi derslerinde fabrika yapımı araç-gereçlerin kullanımına özen gösterilmelidir. 6. Çoklu ortamlarda ses, görüntü, metin, müzik ve canlandırma teknikleri birlikte kullanıldığından, öğrencinin birden fazla duyu organına hitap edilir, böylece öğrenme kolaylaşır. 7. Modeller doğal ortamdan alınıp sınıfa getirilmiş cisimlerdir. 8. Tepegözün en önemli özelliği, saydam üzerindeki resim veya yazıyı perdeye ya da duvara yansıtabilmesidir. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

98 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ NDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Akkoyunlu, Buket. "Bilgisayarların Müfredat Programlarındaki Yeri ve Öğretmenin Rolü," Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi 1.Eğitim Bilimleri Kongresi, Bildiriler-1. Adana: Çukurova Üniversitesi Basımevi, 1994, 415-420. Çilenti, K. Fen Eğitimi Teknolojisi. Ankara: Gül Yayınevi, 1985. Demirel, Ö. Genel Öğretim Yöntemleri. Ankara: USEM Yayınları, 1996. Demirel, Ö., M. Erden., B. Akkoyunlu ve F. Kaptan. "Eğitim Teknolojisi Ders Notları." Ankara: 1994. Kaptan, F. Fen Bilgisi Öğretimi. Ankara: Anı Yayıncılık, 1998. Tekışık, H. H. İlköğretim Fen Bilgisi Öğretimi ve 5.Sınıf Ders Kitabı Uygulama Kılavuzu. Ankara: Tekışık Yayıncılık, 1995. Değerlendirme Sorularının Yanıtları 1.B 2.E 3.D 4.C 5.Y 6.D 7.Y 8.D ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ