ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ ÜNİVERSİTE YERLEŞKELERİNDE MEKANSAL KİMLİK ALGILAMASI: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ YERLEŞKESİ ÖRNEĞİ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI ADANA, 2011

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ÜNİVERSİTE YERLEŞKELERİNDE MEKANSAL KİMLİK ALGILAMASI: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ YERLEŞKESİ ÖRNEĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI Bu Tez 10/02/2011 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir. Prof. Dr. M. Faruk ALTUNKASA Yrd. Doç. Dr. Cengiz USLU Yrd. Doç. Dr. Onur ERMAN DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu Tez Enstitümüz Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. İlhami YEĞİNGİL Enstitü Müdürü Bu Çalışma Ç. Ü. Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF2009YL52 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ÜNİVERSİTE YERLEŞKELERİNDE MEKANSAL KİMLİK ALGILAMASI: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ YERLEŞKESİ ÖRNEĞİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI Danışman :Prof. Dr. M.Faruk ALTUNKASA Yıl: 2011, Sayfa: 133 Jüri :Prof. Dr. M.Faruk ALTUNKASA Yrd. Doç. Dr. Cengiz USLU Yrd. Doç.Dr. Onur ERMAN Kent kimliği; kent imgesini etkileyen, her kentte farklı ölçek ve yorumlarla özgün nitelikler taşıyan, fiziksel, sosyal, kültürel, tarihsel ve kent işlevlerinin yarattığı etkenlerle biçimlenen, kent toplumu ve onun yaşam biçimince oluşturulan, sürekli gelişen ve sürdürülebilir kent kavramını yaşatan, geçmişten geleceğe uzanan büyük bir sürecin ortaya çıkardığı kavramsallık yüklü bütünlüktür. Üniversite yerleşkeleri, işlevleri nedeniyle kent olgusundan ayrılabilen nitelikler içermekle birlikte, kentin bir parçasıdır ve kentin kimliğini oluşturan etkenlerin belirleyiciliğiyle biçim kazanır. Bu bağlamda üniversite yerleşkeleri kent kimliğini yansıtan bir öge olduğu kadar, kente kimlik kazandırabilecek bir işleve de sahiptir. Üniversite yerleşkeleri yaşayan bir bütündür ve kentte olduğu gibi yapılar, açık alanlar ve yeşil alanları içerir. Doğal olarak, yapılar (binalar) ve çevrelerinin kullanıcılara sunduğu olanakların, fiziksel temelli gereksinimleri giderebilmesi yanında; imge, kimlik, anlam gibi tinsel ve kavramsal temelli gereksinimleri de karşılayabilmesi amaçlanır. Bu nedenle, üniversite yerleşkelerindeki eğitim, yönetim ve sosyal dokunun tasarlanması aşamasında imge, kimlik ve anlam oluşturmanın temelleri üzerinde önemle durulması gerekmektedir. Çünkü yerleşkenin insanları (çalışanlar, öğrenciler, doğrudan/dolaylı bağlantısı olanlar, ziyaretçiler) bulundukları alan ve mekanlara olumlu değerler yüklüyor, bu alan ve mekanları benimseyip ve onlara bağlanıp çeşitli özverilerde bulunuyorlarsa yerleşke bir anlam kazanmaktadır. Bu bağlamda çalışmada Çukurova Üniversitesi yerleşkesi örneğinde kimlik, imge ve anlamın irdelenmesi ve kimlik ögelerinin kullanıcılar tarafından nasıl algılandığının ortaya konulması amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Kentsel Kimlik, Yerleşke, Anlam, İmaj I

ABSTRACT MSc THESIS UNIVERSITY CAMPUSES DETECTION OF SPATIAL IDENTITY: THE CASE STUDY OF ÇUKUROVA UNIVERSITY CAMPUS ÇUKUROVA UNIVERSITY INSTITUTE OF BASIC AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF LANDSCAPE ARCHITECTURE Supervisor :Prof. Dr. M. Faruk ALTUNKASA Year: 2011, Pages: 133 Jury :Prof. Dr. M. Faruk ALTUNKASA :Asst. Prof. Dr. Cengiz USLU :Asst. Prof. Dr. Onur ERMAN Urban identity is the integrity of a great process that revealed a cognition, affect the image of the city, bear unique attributes by means of different scale and interpretation in every city, be shaped by factors created by physical, social, cultural, historical and urban functions, be formed by urban society and its life format, constantly evolving and preserve sustainable urban concept extending from past to future. University campuses are the part of the city although they include attributes that can be separated from urban phenomenon by their functions, and factors compose the identity of the urban. In this context, as well as university campuses are elements that reflects the identity of urban, also they have functions which can bring identity to urban. University campuses as a living whole that include buildings, open spaces and green areas like a city. Naturally, beside facilities offer to resolve the physical based requirements for users by buildings and their environments, it is aimed to resolve requirements as spiritual and conceptual based image, identity and meaning. Therefore, it is important to stay on creating the base of the image, identity and meaning in the design process of training, management and social tissue in university campuses. Because of people who uses campus (employees, students, direct/indirect connection ones, visitors) attaches positive values to the space (campus space obtain meanings) - by the way of. In this context, it is aimed to prove the investigation of identity, image and meaning and how identity elements are meant by users on the sample of Çukurova University campus. Key Words: Urban Identity, meaning, image II

TEŞEKKÜR Çalışmamın her aşamasında yardımlarını esirgemeyen tez danışmanım Sayın Prof. Dr. Faruk ALTUNKASA ya, tez çalışmamdaki üç boyutlu modellemelerde bilgi ve deneyimlerini hiçbir zaman esirgemeyen değerli hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Cengiz USLU ya, Sayın Yüksek Mimar Yelda DURGUN ŞAHİN'e, tezimin anket verilerinin bilgisayara aktarılmasındaki yardımlarından dolayı Elvan ENDER ve H.Merve MERGEN'e, eğitim hayatım boyunca maddi-manevi desteklerini esirgemeyen aileme, kardeşlerim Arş. Gör. H. Hande DUYMUŞ ve Arş. Gör. H.Gamze DUYMUŞ a, sonsuz teşekkürler. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER.....IV ÇİZELGELER DİZİNİ... VI ŞEKİLLER DİZİNİ... VIII 1. GİRİŞ... 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 7 3. MATERYAL VE METOD... 23 3.1. Materyal... 23 3.2. Metod... 25 4. BULGULAR VE TARTIŞMA... 33 4.1. Adana Kentinin Gelişim Süreci ve Mekansal Kimlik Oluşumu... 33 4.2. Kentte İmgesel Öğeler... 41 4.3. Çukurova Üniversitesi Yerleşkesinde (Rektörlük Yapı Kitlesi ve Çevresi, Tören Alanı, Ziraat Fakültesi Bölümleri Sokağı) Mekansal Özellikler...59 4.3.1. Rektörlük Yapı Kütlesi ve Çevresi-Tören Alanı... 59 4.3.1.1. Bina... 59 4.3.1.2. Avlu-Bahçe... 61 4.3.1.3. Sokak... 70 4.3.1.4. Meydan... 83 4.4. Uzman Araştırmalarında Ulaşılan Bulgular... 91 4.5. Çukurova Üniversitesi Yerleşkesinde (Rektörlük Yapı Kütlesi ve Çevresi, Tören Alanı, Ziraat Fakültesi Bölümleri Sokağı) Öneri Durumların Mekansal Özellikleri... 98 4.5.1. Rektörlük Yapı Kütlesi ve Çevresi-Tören Alanı... 98 4.5.2. Ziraat Fakültesi Bölümleri Sokağı Öneri Durumu...108 4.6. Kullanıcı Araştırmalarında Ulaşılan Bulgular...111 IV

5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER...117 KAYNAKLAR...129 ÖZGEÇMİŞ...133 V

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 2.1. Mekansal Algılamada Mekanın Davranışsal Başarımı Skalası... 21 Çizelge 3.1. Uzman Değerlendirme Formu... 30 Çizelge 3.2. Kullanıcı Değerlendirme Formu... 31 Çizelge 4.1. Adana Tarihi Kent Dokusunun Tipolojik Özellikleri... 38 Çizelge 4.2. Adana'da Dönemlere Göre Mekansal Karakteristikler... 57 Çizelge 4.3. Kullanıcı değerlendirme sonuç ortalamaları ve mevcut durum ile öneri durum arasındaki artış oranları... 112 VI

VII

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Adana Kentinin Tarihsel Süreçte Etkilendiği Farklı Kimlik Özelliklerine Sahip Kentsel Gelişim Alanları... 24 Şekil 3.2. Çukurova Üniversitesi Yerleşkesi'nde bulunan çalışma alanları... 25 Şekil 3.3. Yöntem Akış Şeması... 32 Şekil 4.1. Eski Adana dan sokak görünümü... 36 Şekil 4.2. Adana Geleneksel Konutlarında Esas Yaşam Katı Plan Tipolojisi... 39 Şekil 4.3. Adana Geleneksel Konutlarında Cephe Tipolojisi... 40 Şekil 4.4. Adana Taş Köprü... 41 Şekil 4.5. Adana Hükümet Konağı(Seyhan Kaymakamlığı)... 42 Şekil 4.6. Adana Kız Lisesi Doğu Cephesi... 44 Şekil 4.7. Adana Kız Lisesi Batı Cephesi... 44 Şekil 4.8. Gazipaşa İlköğretim Okulu... 45 Şekil 4.9. İnkılap İlkokulu... 46 Şekil 4.10. Adana Gar Binası... 47 Şekil 4.11. Adana Fen Lisesi Doğu Girişi Cephesi... 48 Şekil 4.12. Adana Fen Lisesi Doğu İç Avlusu... 48 Şekil 4.13. Talip Aksoy Konutu... 50 Şekil 4.14. Emek Mahallesinden Çok Katlı Blok Örneği... 52 Şekil 4.15. Emek Mahallesinden Sokak Görünümü... 52 Şekil 4.16. 1980'li Yıllarda Yapılaşan Yüksek Katlı Apartmanlara Bir Örnek... 54 Şekil 4.17. Müstakil Konut Denemelerine Bir Örnek... 56 Şekil 4.18. Rektörlük Hava Köprüsü... 60 Şekil 4.19. Rektörlük Avlusu Genel Görünümü... 61 Şekil 4.20. Rektörlük Avlusunun Konumu... 62 Şekil 4.21. Jakaranda (Jacaranda mimosifolia)... 62 Şekil 4.22. Yasemin (Jasminium fruticans)... 63 Şekil 4.23. Yayılıcı Ardıç (Juniperus horizontalis)... 64 Şekil 4.24. Çalı Mine (Lantana camara), Adamercanı (Russelia equisetiformis)... 64 Şekil 4.25. Orkide Ağacı (Bauhinia variegata)... 66 VIII

Şekil 4.26. Servi (Cupressus sp.)... 66 Şekil 4.27. Yabani Karabiber (Schinus terebinthus)... 67 Şekil 4.28. Sarı Yasemin (Jasminum nudiflorum)... 67 Şekil 4.29. Ağaç hatmi (Hibiscus syriacus)... 68 Şekil 4.30. Yasemin (Jasminum nudiflorum), Yayılıcı ardıç (Juniperus horizontalis), Gül (Rosa sp.)... 69 Şekil 4.31. Ziraat Fakültesi Bölümleri Sokağının Yerleşkedeki Konumu... 70 Şekil 4.32. Zootekni, Tarımsal Yapılar ve Sulama, Tarım Ekonomisi, Tarım Makineleri ve Peyzaj Mimarlığı bölüm binaları... 71 Şekil 4.33. Ziraat Fakültesi Bölümleri Sokağı... 73 Şekil 4.34. Ziraat Fakültesi Bölümleri Sokağı Akaçlama Hattı... 74 Şekil 4.35. Tesbih Ağacı (Melia azedarach)... 75 Şekil 4.36. Yalancı Hurma (Phoenix canariensis)... 75 Şekil 4.37. Arka fonda Mavi Servi (Cupressus arizonica 'glauca'), Kızılçam (Pinus brutia), Altuni Servi (Cupressus macrocarpa), orta aksta Çin Pitosporumu (Pittosporum tobira var. nana), Washington Palmiyesi (Washingtonia filifera)... 76 Şekil 4.38. Osmanlı Çınarı (Platanus orientalis), Sarkık Dut (Morus alba 'pendula')... 77 Şekil 4.39. Manolya (Magnolia grandiflora), Kadın tuzluğu (Berberis thunbergii atropurpurea)... 78 Şekil 4.40. Zakkum (Nerium oleander)... 79 Şekil 4.41. Ateş Dikeni (Pyracantha coccinea)... 80 Şekil 4.42. Taflan (Euonymus japonica), Pitosporum (Pittosporum tobira)... 80 Şekil 4.43. Fırça Çalısı (Callistemon viminalis)... 81 Şekil 4.44. Rektörlük Tören Alanının Yerleşkedeki Konumu... 84 Şekil 4.45. Çukurova Üniversitesi Tören Alanı... 84 Şekil 4.46. Kızılçam (Pinus brutia)... 86 Şekil 4.47. Kızılçam (Pinus brutia), Ateş Dikeni (Pyracantha coccinea)... 86 Şekil 4.48. Yayılıcı Ardıç (Juniperus horizontalis)... 87 Şekil 4.49. Ateş Dikeni (Pyracantha coccinea)... 88 IX

Şekil 4.50. Adi Kartopu (Viburnum tinus)... 88 Şekil 4.51. Kokulu Hanımeli (Lonicera fragrantissima)... 89 Şekil 4.52. Uzman araştırması sonucunda kimlik değeri ortalamaları... 93 Şekil 4.53. Uzman araştırması sonucunda imge değeri ortalamaları... 93 Şekil 4.54. Uzman araştırması sonucunda bina, avlu-bahçe, sokak ve meydan kullanımları için anlam değeri ortalamaları... 94 Şekil 4.55. Uzman araştırması sonucu bina kullanımı için kimlik, imge ve anlam değeri ortalamaları... 94 Şekil 4.56. Uzman araştırması sonucu avlu-bahçe kullanımı için kimlik, imge ve anlam değeri ortalamaları... 95 Şekil 4.57. Uzman araştırması sonucu sokak kullanımı için kimlik, imge ve anlam değeri ortalamaları... 96 Şekil 4.58. Uzman araştırması sonucu meydan kullanımı için kimlik, imge ve anlam değeri ortalamaları... 96 Şekil 4.59. Rektörlük Yapı Kütlesi Doğu Cephesi... 98 Şekil 4.60. Rektörlük Yapı Kütlesi ana giriş aksı... 99 Şekil 4.61. Rektörlük Yapı Kütlesi öneri ön cephe detayı... 100 Şekil 4.62. Rektörlük Yapı Kütlesi öneri sütunlu giriş görüntüsü... 100 Şekil 4.63. Rektörlük Avlusu Mevcut Durumu... 101 Şekil 4.64. Rektörlük Avlusu Öneri Durumu... 101 Şekil 4.65. Rektörlük Avlusu Öneri Kemerli Pergola Sitemi... 102 Şekil 4.66. Rektörlük Avlusu Öneri Kemerli Pergola Sitemi... 102 Şekil 4.67. Rektörlük Avlusu Öneri Havuz Tasarımı Ve Biçimlendirme Altlığı... 103 Şekil 4.68. Rektörlük Avlusu Öneri Bitkisel Tasarım Ve Bitki Kasaları Görüntüsü... 104 Şekil 4.69. Çukurova Üniversitesi Tören Alanı Atatürk Ve Üniversite Gençliği Heykeline... 104 Şekil 4.70. Çukurova Üniversitesi Tören Alanı Öneri Durum... 105 Şekil 4.71. Çukurova Üniversitesi Tören Alanı Atatürk ve Üniversite Gençliği Heykeli ve Öneri Havuz Görüntüsü... 105 Şekil 4.72. Çukurova Üniversitesi Tören Alanı öneri pergola sistemi... 106 X

Şekil 4.73. Çukurova Üniversitesi Tören Alanı öneri pergola sistemi perspektifi.. 107 Şekil 4.74. Çukurova Üniversitesi Tören Alanı öneri oturma birimi... 107 Şekil 4.75. Çukurova Üniversitesi Tören Alanı öneri sütunlu yaya aksı ve sütun detayı... 108 Şekil 4.76. Çukurova Üniversitesi Tören Alanı öneri oturma alanı ve çevresi... 108 Şekil 4.77. Ziraat Fakültesi Bölümleri Sokağı öneri durumu plan görüntüsü... 109 Şekil 4.78. Ziraat Fakültesi Bölümleri Sokağı öneri durumu perspektifi... 110 Şekil 4.79. Ziraat Fakültesi Bölümleri Sokağı öneri pergola detayı görüntüsü... 110 Şekil 4.80. Çınarlı sokak, gül bahçesi... 111 Şekil 4.81. Renk bahçesi... 111 XI

1. GİRİŞ 1. GİRİŞ Kent kimliği; kent imgesini etkileyen, her kentte farklı ölçek ve yorumlarla özgün nitelikler taşıyan, fiziksel, sosyal, kültürel, tarihsel ve kent işlevlerinin yarattığı etkenlerle biçimlenen, kent toplumu ve onun yaşam biçimince oluşturulan, sürekli gelişen ve sürdürülebilir kent kavramını yaşatan, geçmişten geleceğe uzanan büyük bir sürecin ortaya çıkardığı anlam yüklü bütünlüktür (Çöl, 1998). Yalın bir tanımlama ile kent kimliği; yaşayan bir varlık olarak bir kenti o kent yapan birikim yüklü ve özgün belirti, nitelik, özellik ve koşulların bütünüdür. Kent imgesi; içinde yaşayanların dıştan algıladığı bir kentin açık bir uyaran olmadan bilince yansıyan ve canlanan biçimidir. Anlam ise; bir kentin ve ögelerinin geniş içerikli bir dizge olarak anlatmak istediği şey ya da taşıdığı düşünsel çağrışımdır. İmge ve anlam algılama ile ilgili kavramlardır. Algılama, imgeyle başlayıp gelişerek anlam yüklemeye uzanan karmaşık bir süreçtir. İçinde yaşanılan çevre canlılar, nesneler, atomlar, moleküller ve enerjiden oluşmaktadır. Çevredeki fiziksel olaylar ve değişmelerden insanın duyarlı olduğu titreşimler, duyu organlarında akımlar durumuna geçip beyne ulaşırlar ve ortam konusunda bilgi sağlamış olurlar. Bu olgu çevredeki varlıkların duyu organlarına yaptıkları etkilerin bütünüdür. Bu etkilerin bilince aktarılması imgeyi oluşturur. Diğer bir tanımlama ile imge insanın dıştan algıladığı bir ortamın ya da mekanın açık bir uyarıcı olmadan bilincine yansıyan ve canlanan biçimidir. Algılama sürecinin bu aşaması her insan için genellenebilen olguları içermektedir. Biçim ve renkler imge üzerinde daha çok belirleyici etkiye sahiptir. Anlam ise çok çeşitli bilinç işlevlerinin bileşimleriyle oluşan karmaşık bir algı olayıdır. İnsanın, yaşadığı çevre üzerinde bilgi edinmesini, onu tanımasını ve yorumlamasını sağlar. Böylece insan, aldığı yalın bilgileri soyutlayarak düşüncelere dönüştürebilir ve yaratıcı etkinliklerde bulunabilir. Anlam yükleme, o an alınan duyum ile zamana yayılmış deneyimlerden alınan imgeleri canlandırmayı, bir öbek oluşturacak biçimde birleştirmeyi ve bunların tümünü o anki duyumu yaratan şey üzerinde toplamayı kapsayan dizgesel bir bilinç çalışmasıdır. Anlam yükleme, kişisel katılıma, kültürel geçmişe ve deneyimlere bağlı olarak değişir. Bu süreçte insan bulunduğu ortam ya da mekanla ilişki kurduğunda, onun en 1

1. GİRİŞ somut ve yararcı boyutuna ulaşır ve yaşadığı deneyimlerle ilintili olarak bu somutluluğu soyut duruma getirir (Preiser ve ark.,1988; Warren, 1995; Başkaya ve ark., 2003; Gürer ve Gürer, 2004). Üniversite yerleşkeleri, işlevleri nedeniyle kent olgusundan ayrılabilen nitelikler içermekle birlikte, kentin bir parçasıdır ve kentin kimliğini oluşturan etkenlerin belirleyiciliğiyle biçim kazanır. Bu bağlamda üniversite yerleşkeleri kent kimliğini yansıtan bir öge olduğu kadar, kente kimlik kazandırabilecek bir işleve de sahiptir. Üniversite yerleşkeleri yaşayan bir bütündür ve kentte olduğu gibi yapılar, açık alanlar ve yeşil alanları içerir. Doğal olarak, yapılar (binalar) ve çevrelerinin kullanıcılara sunduğu olanakların, fiziksel temelli gereksinimleri giderebilmesi yanında; kimlik, imge, anlam gibi tinsel ve kavramsal temelli gereksinimleri de karşılayabilmesi amaçlanmaktadır (Violich, 1995). Bu nedenle, üniversite yerleşkelerindeki eğitim, yönetim ve sosyal dokunun tasarlanması aşamasında kimlik, imge ve anlam bütünlüğünün temelleri üzerinde önemle durulması gerekmektedir. Bu bağlamda ülkemizde özellikle son yıllarda yapılan yerleşke tasarımlarında kimlik, imge ve anlam oluşturabilmeye yönelik mekansal tasarım üslubu ve biçimlendirme yaklaşımlarının etkisi belirli düzeyde izlenebilmektedir. Bu yaklaşımlar; Yöresel dokunun (yapılar ve peyzaj düzeni) özyapısından esinlenen yaklaşımlar, Tarihsel ve kültürel dönemlerin yitmek üzere olan ya da yaşayan kalıtından esinlenen yaklaşımlar, Yeni arayışlardan esinlenen yaklaşımlar olmak üzere üç öbekte toplanabilir (Çöl, 1998; Türkoğlu, 2002). Her üç yaklaşımda da kimlik, imge ve anlam bütünlüğünü kurabilme çabalarının, bireyin tinsel gereksinimlerini karşılamanın yanında, etkileyici bir biçim oluşturmaya dönüştüğü görülmektedir. Günümüzün bazı uygulamalarında yapılar ve dış mekanlarda (açık alanlar ve yeşil alanlar) yalnızca işlevlerin yansıtıldığı biçimler yerine, yerel, kültürel, tarihi geleneklere ve çevreyle özdeşleşmeye dayanılarak oluşturulmaya çalışılan üslup ve biçim arayışlarından söz etmek olasıdır. 2

1. GİRİŞ Bu arayışların özünde üniversite yerleşkelerinin yalnızca içinde eğitim, öğretim, araştırma, uygulama ve çeşitli bilimsel, sosyal ve kültürel etkinliklerin yapıldığı alan ve mekanlar bütünü olmadığı düşüncesi yer almaktadır. Bu işlev ve niteliklerin yanında, yerleşkenin insanları (çalışanlar, öğrenciler, doğrudan ya da dolaylı bağlantısı olanlar, ziyaretçiler) bulundukları alan ve mekanlara olumlu değerler yüklüyor, bu alan ve mekanları benimseyip ve onlara bağlanıp çeşitli özverilerde bulunuyorlarsa yerleşke bir anlam kazanmaktadır. Konuya kimlik, imge ve anlam birlikteliği ile yaklaşıldığında insanların yerleşkeye karşı bu tür tutum ve davranış sergilemeleri için yerleşkenin üç özyapısal özelliğe sahip olması gerekmektedir; İyi tasarlanmış mekanlar bütünü, Doğayla özdeşleşmiş çevre, Korunmuş kültürel ve tarihsel kalıt (Konuk, 1992; Ocakçı, 1994; Çöl, 1998; Önem ve Kılınçaslan, 2005 ten uyarlanarak). Bu özellikleri temel alan bir tasarım anlayışının, bir etkileşim dengesi ortaya koymak durumunda olan altı ögesi (kimlik ögeleri) bulunmaktadır (Nasar, 1997; Çöl, 1998; Taylor, 1999; Richards ve Wilson, 2004 ten uyarlanarak) : İnsan: Tasarım dizgelerinin ortaya çıkış nedeni ve tasarım dizgeleri öbeğinin en önemli ve en küçük ögesidir. Tasarımın insan ögesini temel alarak ölçü-oran, gereksinim-işlev ve işlev-biçim açısından uyum ve denge ilkesine bağlılık göstermesi gerekir. Doğa ve Çevre: Alan ve mekan tasarımının ikinci temel ögesi olarak bünyesinde insan gereksinimleri ve insan kaynaklarının çıkış noktasını barındıran, ekolojik ve toplumsal ögelerin tümünü kapsayan bir çevredizge (ekodizge) ürünüdür. Yerbetimsel yapı (topografya), iklim özellikleri, toprak özellikleri, bitey, direy ve toplumsal özyapı bu ögenin bileşenlerini oluşturur. Tasarımın doğa ve çevre bileşenleri ile özdeşleşmesi gerekir. Bütünlük: Kent ya da yerleşke dizgesi çerçevesindeki tüm görsel, biçimsel, mekansal, fiziksel ve ekolojik ögelerin dizgenin uç noktalarının özellikleri ile bağlantı kuracak ve en az düzeyde de olsa bu özellikleri taşıyacak biçimde ilişkilerinin sağlanmasıdır. 3

1. GİRİŞ Estetik: Kent ya da yerleşke bünyesindeki tüm dizge ögelerinin çevreye ve kimliğe uygun anlamda, birbirleriyle ve dizgeyle çelişmeyecek şekilde tasarlanmasıdır. Tasarımda estetiğe (güzelduyuya) bağlı bir kent/yerleşke biçemi (tarzı) oluşturulması gerekir. Renk, doku, ölçü-oran (proporsiyon), biçim bu ögenin bileşenleridir. Çeşitlilik: Değişik erke yitmelerine yol açmayacak biçimde tasarımın bütün ögelerinin yerinde kullanımıyla ulaşılan düzenleme ürünüdür. Denge, birlik, uyum, zıtlık, vurgu, sıradüzen bu ögenin bileşenlerini oluşturur. Sürdürülebilirlik: Kent ya da yerleşkenin tüm doğal, tarihsel ve kültürel değerlerinin bozulmadan ya da değişime uğramadan geçmişten günümüze taşınabilmesi, sürekliliğinin sağlanabilmesidir. İnsan ve içinde yaşadığı çevrenin kimlik, imge ve anlamının ilişkilendirilmesinde önemli bir araç algılamadır. Çevresel algı; alan ve mekanlar bütününün anlaşılması ve değerlendirilmesinde önemli görev üstlenir, yol ve yön bulmaya yardımcı olur- yönelme sağlar, deneyim kazandırır ve çevresel niteliğin artırılmasına katkıda bulunur. Bireylerin, yaşadıkları çevrenin kimlik, imge ve anlamını nasıl algıladıkları ile ilgili araştırmaların sonuçları, kentsel tasarımda siyasa geliştirilmesinde önemli bir belirleyici kabul edilmektedir. Kentsel ortamda çevresel algılama özelden kamusal mekanlara doğru dört ana ögede yoğunlaşmaktadır: bina, avlu-bahçe, sokak-cadde, meydan. Bu ögeler ölçek ve işev açısından değişkenlik gösterse de, bu mekânlar olumlu ya da olumsuz kimlik değeri taşıyorsa, imge ve anlam kolayca algılanabilmektedir. Üniversite yerleşkeleri de, değişik ölçek ve işlevlere sahip olsa da bu dört ögenin değişik üsluplarda bütünleşmesiyle biçim kazanmaktadır. Bu bağlamda çalışmada Çukurova Üniversitesi yerleşkesi deneyiyle; Yukarıda belirtilen dört ögenin kimlik, imge ve anlamının İnsan, çevre, bütünlük, estetik, çeşitlilik ve sürdürülebilirlik kavramları ile tasarımda seçilen üslup, doğayla uyum ve bütünleşme niteliği, kültürel ve tarihi kalıtı taşıma özelliği açısından irdelenmesi, Yerleşkenin güncel kimlik imge ve anlamı ile tarihsel birikim ve deneyimler yönünde sanal ortamda oluşturmaya çalışılmış kimlik, imge ve 4

1. GİRİŞ anlamının kullanıcılarca nasıl algılandığının belirlenmesine çaba gösterilmiştir. 5

1. GİRİŞ 6

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Lynch'e (1959) göre, kent dokusu karmaşık bir yapıdır ve üzerinde çalışma yapabilmek için öncelikle görselleştirilmesi gerekmektedir. Böylelikle ortaya çıkan üründe kentteki sorunları ve olanakları görmek, anlatmak, tasarım yapmak kolaylaşacaktır. Söz konusu kent çizgesini, yani anlaşılabilir hale getirilmiş kenti ortaya çıkarmak için de kent imgesi denen bir kuramdan yararlanılmaktadır. Kent imgesi kuramına göre, kentsel çevre beş ana elemandan yola çıkılarak görselleştirilebilmektedir: Bölge (district): Bölgeler kendi içlerinde bütünlük arz eden kent parçalarıdır. Sanayi, ticaret, konut bölgeleri gibi ya da daha farklı özelliklere göre belirlenebilirler. Sınır (edge): Bölgeleri, kent parçalarını, sosyal toplulukları ayıran doğal ya da yapay engellerdir. Yol (path): Bölgeleri birbirine bağlayan ya da bölgeler arasından geçip giden belirgin akslardır. Genellikle her yol aynı zamanda bir sınırdır. Ancak tersi geçerli değildir. Odak (node): İnsanların toplandığı ve dağıldığı düğüm noktalarıdır. Bunlar önemli bir meydan, bir kavşak, bir toplu taşıma merkezi olabilir. Nirengi (landmark): Kent siluetine etki eden, referans noktası olarak kullanılabilecek yapı veya yapı gruplarıdır. Violich (1995), ABD nin Berkeley kentinin doğal ve kültürel kaynak değerlerinin biçimlendirdiği tarihsel deneyim ve bilgi birikiminin, kentin biçimlenmesinde de etkin olduğunu, bir üniversite kenti olarak özgün bir kent kimliği oluşturduğunu vurgulamış ve gelecekteki kentsel tasarımlarda anahtar olabilecek 10 kimlik ögesi belirlemiştir. Bu ögeler; sıradüzen ve ölçek, yerel düzeyde deneyimlerin kökleri, kentsel form ve niteliğin tekliği, diğer kimlikler için ortak payda, devingenlik ve toplum biçimlendirme gücü, içsel ve dışsal etkenler, ikili ve çoklu kimlikler, birlik-bütünlük ve denge, doğal ve kültürel kalıtın kuşaklararası sürdürülebilirliği, algı ve anlamdan oluşmaktadır. 7

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Çöl (1998), ülkemiz kentlerinin kimlik sorunlarını incelemeye ve günümüzün bazı kentlerinin kimlik düzeylerini ölçmeye yönelik deneysel çalışmasında iki farklı alan seçmiştir: 1) Genelde bozulmuş ve kimlik sorunu olan kent grubu, 2) Geleneksel dokularını nispeten koruyan ve kimliğini henüz tam anlamıyla yitirmemiş kent grubu. Her iki grupta da, kent kimliğini oluşturan ve kimliğin yok olmasına ya da korunmasına neden olan etkenler ortaya konulmuştur. Kentlerin oluşumundaki fiziksel ve sosyo-ekonomik yapı ile günümüz koşullarındaki fiziksel ve sosyoekonomik yapı karşılaştırılmış, sonuçta; incelenen kentler için "bölgesel mekan analizi haritaları" hazırlanmıştır. Çalışmada; a) Yaşanabilir bir kentsel çevre, b) Yaşamı kolaylaştırıcı bir kentsel ekoloji, c) Yaşamı zevke dönüştüren bir kentsel yaşam kalitesi, kent kimliğini ölçebilmek için kurgulanan tasarımda denge modelinin ana başlıklarını oluşturmuş, bu bağlamda yer alan yani kent kimliğinin gelişmesini etkileyen on iki alt faktör belirlenmiştir. Bu faktörler; Kentin fiziksel yapısı, kentin sosyo-ekonomik yapısı, kentin kültürel birikimi ya da yapısı, kentin tarihi süreci, kentin mekan karakteristikleri, kentin biçimsel ve görsel karakteristikleri, kentlinin yaşam biçimi ve kalitesi, kentin işlevleri, kentin fiziksel çevresi ile toplumsal davranış ilişkisi, kent-doğa bütünlüğü, kentsel altyapı, kentin tipolojik özellikleridir. Kent kimliğinin yerleşmesi için, aralarındaki ilişkilerde denge kurulması zorunlu olan altı ana etken (hedef) ise; insan, çevre, bütünlük, estetik, çeşitlilik ve sürdürülebilirliktir. Bu hedef ve etkenler ele alınan kent grupları açısından yorumlandığında aşağıdaki sonuçlara ulaşılmaktadır: 1) Her kentte geleneksel dokuyla uyumlu ya da uyumunu tamamen yitirmiş bir kimlik algılanmaktadır. Ancak, bu kimliğin kimliksizleşmeye yönelmesi kaygısı etkindir. 2) Kent sürekli geliştirilmesi gereken bir projedir. 3) Bu projenin yönetimi büyük önem taşımaktadır. Çalışmanın kurgusunu oluşturan tasarımda denge kurma olgusu ve modeli projenin yönetiminde bir araç olarak kullanılabilir. 4) Tasarımda denge modelini benimseyen bir yönetim, kimlik sorunu olan bir kentin istenilen denge ve kimlikte korunabilmesi ve sürdürülebilmesini olası kılabilecektir. Strohecker (1999), görsel, mekansal ve matematiksel muhakeme yoluyla bir kentin imajının geliştirilebilirliği konusunda gerçekleştirdiği kuramsal çalışmada, Kevin Lynch in imaj ve kimlik ögelerini çok yönlü irdelemiştir. Tanımlı bir bölge, 8

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR kenarlar, yollar, düğümler ya da odak noktaları ve tanımlayıcı nesnelerden oluşan bu ögeler arasındaki ilişki görsel, mekansal ve matematiksel olarak kurulduğunda kentin genel imajı ve bunun bileşenlerinin kimlik özellikleri bir bütün olarak algılanabilmektedir. Burada, tanımlanmış bir yapısal doku, bahçe, avlu, meydan gibi dış mekan kullanımları ve simgesel nesneler, aralarında görsel, mekansal ve matematiksel ilişkinin kurulması gereken kentsel ögeler olarak vurgulanmaktadır. Saleh (2001), sanayi öncesi İslam kentlerinin genel kimlik ögelerinin Riyad (Saudi Arabistan) kentini de biçimlendirdiğini; saray, avlu, meydan, kent kapısı, kule, cami ve minare, pazar yeri gibi resmi, sivil ve dini yapılarda kaynağını yüzyıllar boyunca oluşmuş deneyim ve bilgi birikiminden alan tasarım üslubunun kimlikle birlikte geliştiğini vurgulamıştır. Araştırmacıya göre, yapı ve dış mekan düzeni insan ölçeğinde, insan etkinlikleri ile uyumlu, özyapısı bağlamında yalın, doğayla ve doğal koşullarla dengelidir. 20. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren gelişen inşaat teknolojisi, yeni mimari akımlar, kentsel nüfus artışı nedeniyle özellikle konuta olan aşırı gereksinimler ve bunun yarattığı çok katlı yapılaşmalar, uluslararası finans, ticaret ve turizm sektörünün yapılaşma anlayışı Riyad ın biçimlenmesini de etkilemiş ve yüzyıllar boyunca oluşmuş deneyim, bilgi birikimi ve kent kimliğinde etkin bir dönüşüm başlamıştır. Günümüzde tarihsel birikimlerin yeni tasarımlara yansıtılması arayışı ön plana çıkmakla birlikte, kent kimliği bağlamında etkili bir sonuç alınabildiğini söylemek güçtür. Karagenç ve Ünügür (2002), toplu konut alanlarında simgesel performans sorununu irdelemeyi amaçladıkları çalışmada, kullanım sonrası değerlendirme (KSD) kapsamında kullanıcı araştırmasına dayalı bir yöntem geliştirmişlerdir. Yöntemin kurgusunu; simgelerin anlam iletme süreci ya da yapılaşmış çevrenin simgesel değerinin, çevrenin simgesel performans değerini belirlediği, bu bakımdan bir performans boyutu olarak ele alınabilecek olan yapılaşmış çevrenin simgesel yapısının bir değerlendirme yöntemiyle değerlendirilebileceği düşüncesi oluşturmuştur. Yöntemin özünde kullanıcıya ve çevreye ilişkin niteliklerin belirli bir sistematiğe oturtulması ilkesi yer almaktadır. Kullanıcıya ilişkin nitelikler; yaş, cinsiyet, eğitim düzeyi, sosyo-kültürel yapı, sosyo-ekonomik yapı, geçmiş deneyimler, beklentiler, ön yargılar, yaşam tarzı ve dünya görüşüdür. Buna bağlı 9

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR olarak her kullanıcı diğerinden farklı anlamlar edinebilmektedir. Yapılaşmış çevrenin nitelikleri ise iki alt başlıkta toplanmıştır: Genel yerleşim düzeni ve betimleyici düzen. Genel yerleşim düzeni kapsamında; yoğunluk, yapı nizamı, yükseklikler, doluluk-boşluk, kentsel donatılar, açık alanlar, kavşaklar, meydanlar, zemin yapı ilişkisi, blok girişleri, bitişler, yeşil alanlar, ulaşım bileşenlerine yer verilmiştir. Betimleyici düzen kapsamında da; yapı yaşı (yenilik-eskilik), büyüklük, biçim, kat sayısı, cephe düzeni, çatı, saçak örtüleri ve biçimi, malzeme, renk, doku, bakımlılık, peyzaj, koku, ısı, ses bileşenleri öngörülmüştür. Yerleşime ait bu unsurlar kullanıcı tarafından algılanarak birer gösterge halini almakta ve anlamlandırma sürecini başlatmaktadır. Alan çalışması Adana-Yüreğir Serinevler Toplu Konut Alanında yürütülmüştür. Bu toplu konut örüntüsünün kullanıcı zihninde beliren durumu, uygulanan modelde Algılanan Toplu Konut Örüntüsü olarak tanımlanmıştır. Kullanıcı araştırmasında, örneklem grubu katmanlı olarak belirlenmeye çalışılmıştır. Bunun için plan tipi, kat yüksekliği ve yapı nizamı açısından farklı blok tipleri tespit edilmiştir. Böylece, yerleşimdeki blok tipleri ve sayısına, farklı blok ve plan tiplerindeki toplam konut sayısına göre her blok tipinde uygulanacak soru formu sayısı belirlenmeye çalışılmıştır. Örneklem aralığı uygulamada 10 olarak belirlenerek, 150 soru formunun uygulanmasına karar verilmiştir. Her blok tipine ait soru formları da kura çekilerek uygulanmıştır. Anket formu beş soru grubundan oluşmuştur. İlk soru grubu kullanıcıya ilişkin nitelikleri saptamaya yöneliktir. Bu soru grubu açık ve kapalı uçlu sorulardan oluşturulmuştur. İkinci, üçüncü ve beşinci soru grubu ise anlamsal farklılık skalalarından oluşmaktadır. Değerlendirme ağırlıklı olarak kullanıcı yargılarına dayandığından; anlamsal farklılık skalaları bu konuda etkin bir araç olması nedeniyle tercih edilmiştir. Yapılaşmış çevrenin yukarıda belirlenen bileşenleri doğrultusunda ikinci soru grubu yapılaşmış çevrenin kullanıcıda oluşturduğu somut anlamın belirlediği birincil hisleri, üçüncü soru grubu da çağrışımsal yani soyut anlamın belirlediği ikincil hisleri saptamaya yöneliktir. Dördüncü soru grubuysa, açık uçlu sorulardan oluşmuştur ve davranışsal boyut kapsamında kullanıcıda mahremiyet, sahiplenme, güvenlik ve ait olma hislerinin belirlenmesi ile ilişkilidir. Soru formunda son soru grubu olan beşinci soru grubu da anlamsal farklılık skalalarından oluşmuş ve kullanıcıda yapılaşmış çevrenin 10

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR oluşturduğu nihai anlamı saptamaya yöneliktir. Somut anlam kapsamında birincil hislere ait on üç sıfat çifti kullanılmıştır (geniş-dar, yüksek-alçak, sık-seyrek, çeşitlitekdüze, temiz-pis, kalabalık-tenha, açık-kapalı, hareketli-durağan, sessiz-gürültülü, renkli-renksiz, süslü-sade, yoğun-yoğun değil, yeşil-kuru). Soyut anlam kapsamında da on üç sıfat çiftine yer verilmiştir (düzenli-düzensiz, ferah-boğucu, karmaşık-basit, uyumlu-uyumsuz, çekici-itici, bakımlı-bakımsız, özgün-sıradan, kontrollükontrolsüz, hoş-hoş değil, lüks-vasat, yeni-eski, neşelendirici-iç karartıcı, modademode). Sıfat çiftlerinin değerlendirilmesinde her çift için 1 den 3 e (oldukça dan çok a) doğru bir derecelendirme geliştirilmiş ve kullanıcı değerlendirmelerinin payları oransal olarak tanımlanmıştır. Benzer biçimde davranışsal boyut kapsamında dört faktör (mahremiyet ihtiyacının karşılanması, ait olduğunu hissetme, sahiplenilen yer olması, çevreyi güvenli bulma), anlam boyutu kapsamında beş sıfat çifti (yaşanabilir-yaşanamaz, kaliteli kalitesiz, mutluluk veren-mutsuzluk veren, değerlideğersiz, iyi-kötü) kullanılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre; soyut kavramlara dayanan değerlendirme süreci sonunda, yaşam çevresinde simgesel unsurların varlığı ve niteliğinin büyük önem taşıdığı ortaya çıkmıştır. Yapılaşmış çevrede olumlu simgesel değeri olan unsurların tasarım ve uygulamada yer alması gerekmektedir. Çalışma sonuçlarının, mevcut örüntünün olumlu-olumsuz simgesel yapısının saptanmasıyla elde edilen verilere dayanarak tasarıma geri besleme olarak aktarılmasıyla, gelecekte inşa edilecek toplu konut örüntülerinin simgesel performans değerinin olumlu yönde geliştirilmesine katkı sağlanabilecektir. Türkoğlu (2002), İstanbul için algısal imge ile ilgili bilgi toplamak ve sonuçların tasarım sürecinde kullanılabilirliğini sağlamak amacıyla kullanıcı araştırmasına dayalı bir yöntem uygulamıştır. Rastgele seçilen 280 bireye anket biçiminde uygulanan kullanıcı araştırmasında; beş algılanan imge ögesine ilişkin algılama yoğunluklarının oransal olarak belirlenmesine çalışılmıştır. Algılanan imge ögeleri; nirengi noktaları (Ayasofya, Sultan Ahmet Camii, Boğaz Köprüleri, Galata Kulesi, Dolmabahçe Sarayı, Topkapı Sarayı, Süleymaniye Camii, Kız Kulesi, Sabancı Kulesi, Akmerkez), odak noktaları (Taksim, Kadıköy, Beyazıt, Sultan Ahmet, Ortaköy, Eminönü, Bakırköy meydanları), bağlantı elemanları (E-5, TEM, Boğaz sahil yolu, Vatan caddesi, Marmara sahil yolu), sınırlar (boğaz, Marmara, 11

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Karadeniz, surlar, kentin bitiş noktası, TEM), bölgeler (Taksim-Beyoğlu, Kadıköy- Moda, Eminönü-Sirkeci, Sultan Ahmet-Beyazıt, Şişli- Nişantaşı, Bakırköy, Beşiktaş- Ortaköy, Boğaz) olarak seçilmiştir. Algılama yoğunluklarının oransal değerlendirmesinde ise dört sınıf (%75-100 yüksek, %50-75 orta, %25-50 düşük, %10-25 çok düşük) kullanılmıştır. Bulgulara dayanarak, beş imge ögesi için algılama yoğunluklarını mekansal olarak tanımlayan algısal imge haritaları çalışmanın sonuç çıktılarını oluşturmuştur. Başkaya ve ark. (2003), Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi eğitim bloğu ana giriş holünün önce varolan, daha sonra iki farklı tasarım anlayışını yansıtan sanal durumlarını ilk imaj ve gerçek imaj açısından değerlendirerek her üç durumun davranışsal başarımlarını incelemişlerdir. Bu amaçla kapalı uçlu sorulardan oluşan bir anket formu hazırlanmış ve aynı Fakültenin 66 öğrencisi üzerinde bu mekanın varolan ve sanal durumlarının ilk imajı sınanmıştır. Alınan sonuçlar, üç durumdaki anlamsal farklılıkları değerlendirebilmek için bir skalada tanımlanmıştır. Skala, algılamadaki olumlu ve olumsuz yönleri ortaya koyan 11 ölçüt çiftini çok, orta ve az sıfatları ile değerlendirebilecek biçimde hazırlanmıştır. Skalada, mekanın üç farklı durumunun davranışsal başarımlarının oransal olarak hangi ölçütte ve ne düzeyde yoğunlaştığını daha kolay tanımlayabilmek için 0-100 arasında eşit aralıklı 10 sınıfı açıklayan grilik tonlarına yer verilmiştir. 11 ölçüt için olumlu ve olumsuz durumların çoktan aza doğru ortaya çıkardığı mekansal algı değerlerinin toplam yanıtlama sayısı içindeki payları hesaplanmış ve skalada tanımlanan grilik tonuna göre tonlama yapılmıştır. Böylece mekanın üç farklı durumunun algılamadaki davranışsal başarımının hangi ölçütte ve ne düzeyde gerçekleştiği sayısal (oransal) olarak da belirlenebilmiştir. Çalışmanın sonuçlarına göre; mekanın, işlevine yanıt verebilme başarımı, o mekan hakkındaki kullanıcı görüşlerini etkilemektedir. Kentsel çevrenin başarılı bir elemanı olarak dıştan algılanan bir yapının oluşturacağı imaj, aynı yapının kullanıcılarının üzerinde oluşturduğu imajdan farklı olabilmektedir. Günümüzde çok sayıda ziyaretçisi olan popüler yapılar, o yapının kullanıcısı tarafından öyle algılanmayabilir. Bu nedenle, yapının davranışsal performansına yani kullanıcıların mekana olan tepkilerine göre bir değerlendirme yapmak daha uygun ve doğru olacaktır. 12

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kaplan ve Hepcan (2004), Ege Üniversitesi yerleşkesinde bulunan önemli bir aksın görsel değerlendirmesinde iki aşamalı bir yöntem uygulamıştır. Bilgilendirme odaklı ilk aşamada bu aks, yapısal çevre ve görsel karakteristikler açısından eşdeğer nitelikli beş alt bölüme ayrılmıştır. Alt bölümler beş ölçüte göre (görüş tipi, görsel algılamada ritim, imajın algılanma süresi, imajın okunabilirliği ve aktiviteler) değerlendirilmiştir. İkinci aşamada; günün belirli saatlerinde (sabah, öğle ve akşam) alt bölümlerde, beş sıfat çiftine göre (can sıkıcı-iç açıcı, itici-çekici, dikkat dağıtıcıyoğunlaştırıcı, güvenilir değil-güvenilir, durgun-hareketli) edinilen görsel deneyim ve psikolojik duyumlar derecelendirilmiştir. Burada atanan değerler ve niteliksel karşılıkları; 1 çok olumsuz, 2 olumsuz, 3 orta, 4 olumlu ve 5 çok olumlu biçimindedir. Çalışmada sonuç olarak; incelenen aksın bölümlerinin gerek yol ve gerekse ilişkili olduğu çevre kullanımları açısından, görsel değerlendirme bağlamında, yaya öncelikli bir sosyal yaşam ortamı ve geçiş ortamı olarak yeniden ele alınması gerektiği ortaya çıkmıştır. Ulu ve Karakoç (2004), kentsel değişimlerin kent kimliğine olan etkisi konusunda yaptıkları kuramsal çalışmada; ülkemizin etkisi altında olduğu hızlı kültürel ve mekansal değişimlerin, kent mekanın en etkin öğesi olan sokaklar ve onların oluşturduğu kent imgeleri üzerinde son yıllarda etkisini artırdığını vurgulamışlardır. Buna göre kent dinamiklerinin değişmesi ile oluşan bu dönüşüm sokak imgelerinin ve değerlerinin hızla değişmesine neden olmaktadır. Eski ve yeni mekanlar arasındaki ilişkilerin irdelenerek sokak, ulaşım ve insan ilişkilerinin kent yaşamında yeniden değerlendirilmesi ve bu kapsamda sürdürülebilir yaşam çevresi oluşturulması gereklidir. Bununla birlikte hızla kimliksizleşen sokakların ve çevresindeki kentsel mekan öğelerinin yeniden ele alınarak, değişen kültürel yaşamla birlikte yeni kimlikler ve imgeler kazandırmaya yönelik uygulamalara geçilmelidir. Ancak, kent kimliklerinin ve imgelerinin tekrar oluşturulmasında getirilecek önerilerde akılcı çözümlere yer verilmesi gerekmektedir. Kancıoğlu (2005), Antalya-Muğla kıyı kesimindeki turizm binalarına ilişkin imaj, kimlik ve anlamla ilişkili kullanıcı değerlendirmelerini belirlemeye çalışmıştır. İncelenen bölgedeki turizm tesisleri yedi otel ve tatil köyü ile temsil edilmiştir. Kullanıcı araştırmalarında anket yöntemi kullanılmış ve incelenen otel ya da tatil 13

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR köylerinin kendine ait ve çevresel karakteristikleri ile uyumlu sorular hazırlanmıştır. Bu sorular, kullanıcıların turizm binaları ve çevresine ilişkin imaj, kimlik ve anlam üzerine düşüncelerini belirlemek, tasarımcının binaya yüklemek istediği anlam ve oluşturmak istediği imaj ile kullanıcıların hissettiklerini karşılaştırabilmek amacına yöneliktir. Aynı zamanda birer değerlendirme ölçütü olan bu sorular şu şekilde sıralanabilir: Çevreye uyum, kendine özgülük, sadelik, Akdeniz kimliği, düzen, geleneksel Türk mimarisini yansıtma ve uyum, tarihsel dokuyu yansıtma ve uyum, müze karakteri içerme, dinlenmek için ideal ya da huzur verici bir ortam olup olmama, otantik tasarım anlayışı, manzara değeri vb. Değerlendirme kapsamında varılan sonuçlar öz olarak şu şekilde vurgulanmıştır: Bireyin çevreyi anlamlandırmasında, bireysel deneyim, kişilik özellikleri, bireyin duygusal yapısı ve ortamda bulunma amacı vb. gibi özellikler etkili olmakta, çevre, sahip olduğu veya tasarımcının yüklediği anlamdan daha farklı biçimde yorumlanabilmektedir. Tasarımcının yüklediği anlamla, kullanıcının belirlediği anlamların belli bir ölçüye kadar farklılaşması kabul edilebilir. Beklenen durum, duygular üretebilen bir yapısal çevrenin oluşturulması ve bu çevrenin kullanıcılar tarafından anlaşılabilmesidir. Bireyin çevreyle kurabileceği duygusal bağ yalnızca estetik kaygı ön plana alarak oluşturulamaz. Özellikle estetik kaygının ön planda tutulduğu bir eser, eğer kullanıcısı ile iletişim kurmuyorsa, yalnızca iyi bir sanat eseri olabilir, kullanıcının ilgisini çeken ve iletişim kurabilen bir mekan olabilme niteliği taşımayabilir. Önem ve Kılınçaslan (2005), Haliç bölgesinin kimlik ögeleri açısından tarihsel süreçteki değişimlerini (Bizans, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemleri) yakınlık, benzerlik, devamlılık ve kapalılık kavramlarından oluşan Gestalt ilkeleri yönünden değerlendirmiştir. Çalışmada kimlik kavramı doğal, tarihi ve kültürel olarak üç başlıkta ele alınmış ve kimlik ögelerinin üç dönemde ve belirtilen üç başlıkta fiziksel biçimlenmedeki etkileşimleri ortaya konulmuştur. Değerlendirme kapsamında ortaya çıkan sonuçlar öz olarak şu şekilde vurgulanmıştır: Haliç te izlenen kimlik dönüşümü Bizans, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde gerek kentsel yapıda gerek toplumsal yapıda meydana gelen değişimlere bağlı olarak oluşmuştur. Bu durum her dönemde Haliç in her zaman güçlü bir kimliğe sahip olmasını sağlamıştır. Haliç ve 14

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR çevresi incelendiğinde, her biri ayrı bir kimlik ögesi olan doğal, tarihi, kültürel ögelerin tek başlarına taşıdıkları anlamdan daha etkin olarak bir bütün olarak algılanmaları ile Haliç kimliğinin oluştuğu ve Haliç e daha kuvvetli bir kimlik kazandırdığı görülmektedir. Bu bağlamda, Haliç in bütüncül bir yaklaşımla ele alınması, gelecekte bir kültür varlığı kimliği ile tüm Avrupa için önemli bir merkez durumuna gelebilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Sağocak (2005), ergonomi bilimi içerisinde renk faktörünün önemini kuramsal olarak incelemeye yönelik çalışmasında üç ana sonuca ulaşmıştır: Renk, insanın fiziksel, zihinsel ve psikolojik özellikleri bağlamında önemli bir uyaran olarak, insan-nesne-çevre uyumuna katkı sağlamaktadır. Algılama ve yarattığı psikolojik etkiler açısından, ürün tasarımı, mimarlık alanları, grafik tasarım, makinelere ait gösterge ve kontroller, yazılım ergonomisi gibi farklı tasarım alanları kapsamında ele alınması, disiplinlerarası bir araştırma zemininde çok yönlü incelenmesi ve sonuçlar üretilmesi gerekmektedir. Rengin, ergonomik bir faktör olarak dikkat, uyarı, güdüleme-yönlendirme, verimlilik, iletişim, yaratıcılık gibi noktalardaki rolüyle, kazaların önlenmesi, konfor ve hijyen duygusunun yaratılması, çalışma koşullarının iyileştirilmesi, sosyal iletişim ortamlarının oluşturulmasında, tasarımda mutlaka göz önünde tutulması gereken önemli katkıları vardır. Santos-Delgado (2005), Davao kentinin (Filipinler) kimlik özelliklerinin tarihsel süreçte geçirdiği değişimleri incelemiş, özellikle göçmenlerin kültürlerinin kentin mekansal biçimlenmesine yansıdığı, çok değişken kimlik karakteristiklerinin etkin duruma geldiği ve günümüzde kentin bir kimlik bunalımı yaşadığını vurgulamıştır. Çalışmada, kentin tarihsel süreçteki deneyim ve bilgi birikiminin yarattığı kimlik karakteristikleri sistematik anlayışla derlenmiş, görsel anlatımlar hazırlanmış ve halkın kent kimliği konusundaki bilincini sınamak yanında bu bilinci oluşturmaya yönelik veri tabanı durumuna getirilmiştir. Mohammad ve Umenne (2006), Afrika nın Alt Sahra bölgesinde bulunan üniversite yerleşkelerinin peyzaj özelliklerini sosyo-kültürel ve ekonomik yönden inceledikleri kuramsal çalışmada; tarihsel süreçte Asya, Avrupa ve Müslüman Arap toplumlarının yerleşkelerin dış mekan karakterindeki belirleyici etkilerini 15

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR vurgulamışlardır. Buna göre, başlangıçta yerel kültürlerle birlikte diğer üç farklı kültürün etkisiyle biçimlenen genel kimlik anlayışı ve yansımaları, son üç yüzyılda dönüşüm göstererek İslam mimari karakteristiklerinin etkisi altına girmiştir. Yapı, bahçe, avlu, sokak ve meydan gibi ana ögeler, diğer ve özellikle yerel kültürlerin kimlik karakteristiklerini tikel olarak yansıtmakla birlikte, bütüncül kimlik oluşumunda İslam yapı ve dış mekan anlayışı egemendir. Erman ve ark. (2007), Adana da sosyal, kültürel ve ekonomik değişimler bağlamında konut mimarisinin karakterini mekansal ve dönemsel olarak ortaya koydukları çalışmada; kenti, tarihsel merkez ve yakın çevresi ile kuzeydeki gelişme alanları olarak bölümlemişlerdir. Bu bölümlerdeki mimari karakter; 1930 lu yıllar, Herman Jansen in 1940 yılında hazırladığı imar planının belirleyici olduğu 1940-1950 li yıllar, 1966 yapım ve 1969 onay tarihli Adana Nazım İmar Planının belirleyici olduğu 1960 ve 1970 li yıllar, 1985, 1991,1992 yıllarındaki revizyon imar planlarının belirleyici olduğu 1980 li yıllar ve sonrası dönemlerin koşulları yönünde sistematik bir dizinle incelenmiştir. Bu incelemelerde varılan sonuç öz olarak şu şekilde vurgulanmıştır: Seyhan ırmağı kıyısında konumlanan Adana nın çevredeki kentlerden farklı bir mimarlık anlayışı ile biçimlendiği söylenebilir. Geleneksel yapılarda Mersin, Tarsus, Gaziantep gibi kentlerde yoğun biçimde kullanılan taş yerine tuğla ve ahşabın tercih edilmesi ile ortaya çıkan farklılaşma süreci, Cumhuriyetin erken yıllarında, ekonomik ve ticari gelişmelerin kentin fiziksel yapısına yansıması sonucu inşa edilen modernist yapılarla devam etmiştir. Adana nın özgün mimari karakterinin gelişim ve değişim sürecinin en iyi gözlenebildiği yapılar konutlardır. Ancak, özellikle son yıllarda konut dokusunun büyük bir hızla yenilenmesi, bu sürecin takibini güçleştirmeye başlamıştır. Adana konut mimarisinin gelişim süreci incelendiğinde, kentin tarihi merkezinde ve kuzeyinde planlı biçimde gelişen alanlarda farklı oluşumlarla karşılaşılmaktadır. Özellikle 1980 lerden sonra olagelen ve giderek hızlanan yıkım süreci, Adana da konut mimarisi gelişiminin izlenebilmesi için, yakın dönem konutlarının tümüyle yok olmadan bir an önce belgelenmesi gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. İnceoğlu (2007), İstanbul kentindeki altı meydanın (Beşiktaş, Ortaköy, Taksim, Kadıköy, Beyazıt ve Çengelköy meydanları) mekansal niteliğini kullanıcı 16

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR araştırması ile belirlemeye çalışmıştır. Bu amaçla önce mekansal nitelik ilke ve ölçütlerini ortaya koymuştur. Çalışmada mekansal nitelik; işlevsel, estetik, yapım, bakım ve hizmet niteliği olmak üzere dört başlıkta ele alınmıştır. İşlevsel nitelik kapsamında 11 özellik (ulaşılabilirlik, erişilebilirlik, etkililik, esneklik, güvenlik, mekansal yönelim, mahremiyet, fiziksel iyi olma, konfor, çeşitlilik ve sürdürülebilirlik), estetik nitelik kapsamında 3 özellik (düzen, kimlik, etki-cazibe), yapım niteliği kapsamında 4 özellik (detaylandırma, malzeme, iyi işçilik, dayanıklılık), bakım ve hizmet niteliği kapsamında da 3 özellik (düzenli bakımonarım, hizmet, kamu ve özel hizmetler) incelenmiştir. Kullanıcı araştırması standart formlarla yerinde yürütülmüş ve her meydanda 96 (daimi kullanıcı 32, geçici kullanıcı 64) olmak üzere toplam 576 birey üzerinde uygulanmıştır. Araştırma sonuçları öz olarak şu şekilde vurgulanmıştır: Meydanların planlamaları ve tasarımları, rastlantısal olarak ya da keyfiyet içeren bir derecede ele alınamayacak kadar önemlidirler. Çünkü bu mekânlar kullanıcıların ya da o kentlilerin psikolojik anlamda park ettikleri, kentin karmaşasından kopup rahatladıkları, dinlendikleri, huzur bulabildikleri, kentli olabilme bilincine varabildikleri, hatta kentte yaşamalarının tadını ve estetik hazzını aldıkları noktalardır. Bu nedenle yerel yönetimlerin meydan ve ona bağlı sokakları düzenlerken, yenilerken veya yeni tasarlanacak bu gibi mekânlar için, çalışmada kullanılan ilke ve ölçütleri çeşitlendirerek kullanan araştırmaların sonuçlarını önemle dikkate alması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Ayrıca o bölgede yaşayan insanların da bu yenileme ve düzenleme çalışmalarına dahil edilmeleri kullanımda memnuniyet ve paydaşların katılımı ilkesi açısından zorunluluk taşımaktadır. Günal ve Esin (2007), İstanbul Bahçeşehir uydu kenti konutlarındaki psikososyal niteliği belirleyebilmek için kullanıcı araştırmasına dayalı bir yöntem uygulamıştır. Bu amaçla hazırlanan anket formu konutların psiko-sosyal niteliğini, kullanıcı gereksinimleri tanımlayan yedi ölçüt ve bu gereksinimlere karşılık gelen sıfatlarla (ölçütlerin olumlu durumları) ortaya koymaya yöneliktir. Bu ölçütler ve durumları şu şekilde tanımlanmıştır: 1) Sosyal ilişkiler (sosyal anlamda sıcak, iyi komşuluk ilişkileri, sosyal iletişim, sıkıcı değil), 2) Güvenlik (güvenli, güçlü), 3) Etkinlik (sağlıklı beden ve ruh, sosyal asosyal, hareketli, sürprizli), 4) Huzur 17

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR (huzurlu, samimi-sıcak, sempatik, kendi içinde uyumlu, çevresiyle uyumlu), 5) Güzellik (güzel, çağdaş, mimari anlamda nitelikli, tarzı stili olan, cazip, özgün), 6) Prestij (çağdaş, görkemli, gösterişli, ilgi çekici, etkileyici), 7) Rahatlık (konforlu, ferah, dinlendirici, aydınlık, geniş, düzenli-kullanışlı, gelişmiş). Anket, az katlı, bahçeli müstakil ve bitişik nizam konutlardan seçilmiş 56 konuta uygulanmıştır. Anketle ulaşılan bulgular konuya ilişkin bir veri tabanının ön hazırlığı olarak ele alınmıştır. Çalışma sonuçlarına göre; tasarlama sürecinde böyle bir veri tabanının dikkate alınması, yeni tasarlanacak mekanları psiko-sosyal kaliteye yaklaştırmış olacaktır. Bunun yanında tasarım sürecinin kendini yenilemesini, iyileştirmesini ve modifiye etmesini sağlayacaktır. Böylece sürdürülebilir mekan kalitesi elde edilebilecektir. Dinç (2007), Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümüne ait bir öğrenci stüdyosunda mekansal-davranışsal değişkenlerin öğrencimekan etkileşimindeki rolünü belirlemeye yönelik çalışmasının kuramsal çatısını özet olarak şu şekilde belirlemiştir. Tasarım derslerinin yürütüldüğü stüdyo mekânları öğrencilerin yoğun kullanımı ile karakterize olmaktadır. Bu yoğun kullanımda ihtiyaçların karşılanmasının yanında, uzun zamanlı çalışmaya motive edebilen ve öğretim elemanı-öğrenci etkileşimini etkin bir şekilde yaşayabilmeyi sağlayacak mekânsal değişkenler önemli rol oynamaktadır. Öğrencilerin, tasarım dersleri boyunca kendilerini daha rahat hissetmelerinde etkin olabilecek değişkenler dört grupta toplanabilir: 1) Mekanın teknik ve işlevsel bileşenleri, 2) Mekanın bıraktığı algısal izlenim, 3) Stüdyonun eğitim ortamı, 4) Tasarım dersleri özelinde öğrenci-mekan etkileşimi. Çalışmada, dört değişkenin performans değerleri, 59 bireyden oluşan Mimari Tasarım Atölyesi öğrencileri ile yapılan anketten elde edilmiş ve öğrenci-mekan etkileşimi değişkeni üzerine diğer üç değişkenin etki düzeyleri saptanmıştır. Elde edilen sonuçlar; stüdyo mekânında çalışma sırasında öğrenci-mekân etkileşiminde en önemli paya sahip olan değişkenin atölyenin bir eğitim ortamı olarak değerlendirilmesi olduğunu göstermiştir. İkinci etkin değişken ise stüdyo mekânının algısal özellikleridir. İşlevsel ve teknik performans değerlerinin anlamlı bir etkisi saptanmamıştır. Çalışma, stüdyo mekânının herhangi bir derslik 18