Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi TÜRKİYE 10. ENERJİ KONGRESİ AB ENERJİ POLİTİKASINA GENEL BİR BAKIŞ F.Şule ERDEM-TEİAŞ Zeliha YÜREKLİ-TEİAŞ Enerji sektörü yapısı itibariyle hem bölgesel hem de küresel etkiler yaratan, insanlığın geleceğini çok yakından ilgilendirmesi bakımından büyük öneme haiz, bu nedenle bir bütün olarak incelenmesi ve irdelenmesi gereken bir sektördür. Önemli yeraltı zenginliklerini ve büyük bir hidroelektrik üretim potansiyelini elinde bulunduran Türkiye, sahip olduğu coğrafi konumu gereği, Orta Doğu, Hazar Havzası ve Kafkaslar gibi büyük enerji üreticileri ile enerji ihtiyacı her geçen gün artan kıta Avrupası arasında bir geçiş ülkesi konumundadır. Dünyanın en büyük enerji ithalatçısı ve 2. büyük enerji tüketicisi konumunda olan ve dışa bağımlılığı her geçen gün artan hatta 20-25 yıllık bir süreçte ithalata olan bağımlılığının %70 1 lere kadar çıkması beklenen Avrupa Birliği için arz güvenliği kavramının önemi her geçen gün daha da artmaktadır. Bu bağlamda, INOGATE programı çerçevesinde geliştirilen Güney Avrupa Gaz Ringi projesinde edinilen aktif rol, UCTE nin koordinasyonu altındaki Avrupa Elektrik Sistemi ile bağlantısında alınan mesafe ve uluslararası enerji enterkoneksiyonları konusundaki istekliliği, ayaklarını sağlamlaştıran Türkiye yi Topluluk için stratejik bir ülke konumuna getirmektedir. Avrupa Topluluklarının çekirdeğini oluşturan Avrupa Kömür ve Çelik Teşkilatı nın kurularak, birleşmenin ilk olarak kömür ve çelik sektörlerinde başlamasını müteakip 1958 de Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu nun kurularak nükleer enerji alanında da eş güdümlü hareketin hedeflenmesi, enerji politikasının AB nin temel politika konuları arasında taşıdığı önem bakımından dikkat çekicidir. 1970 lerde enerji arzının dış şoklardan korunması, 80 lerde çevreye duyarlı sistemlerin kurulması, 90 larda enerji piyasalarının özelleştirilmesi ve 1997 de kabul edilen Beyaz Kitap 2 ta ilke ve hedefleri ortaya konan, parçalanmış piyasaların tek çatı altında birleştirilmesi enerji politikası kapsamında izlenen 1 V.Enerji Sempozyumu, Küreselleşmenin Enerji Sektöründe Yapısal Değişim Programı ve Enerji Politikaları, TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası, A. Beril TUĞRUL, AB Sürecinde Türkiye ve Enerji Açılımları s. 106 2 White Paper for a Community Strategy and Action Plan 319
stratejilerdir. Buradan hareketle, arz güvenliği, enerji verimliliği, piyasalarda rekabet ve şeffaflık, yenilenebilir kaynak kullanımının arttırılması, daha ucuz, daha yüksek kalitede kesintisiz hizmet ve çevrenin korunması AB enerji politikasının en önemli hedefleri olarak sıralanabilir. Komisyon, 2001 de hazırladığı öneriler paketinde, 2005 yılında doğalgaz ve elektrik piyasalarının tamamen serbestleşmesine yönelik alınması gereken tedbirleri belirterek, piyasaların rekabete açılması, tüketicilerin tedarikçilerini seçebilme özgürlüğüne kavuşması ve sınır ötesi ticaretin desteklenmesi konularında yapılan çalışmalara yardımcı olmuştur. AB ELEKTRİK ENERJİSİ MEVZUATI KAPSAMINDA TÜZÜK, DİREKTİF VE KARARLAR AB Enerji Politikasının nihai hedefi, piyasaların küreselleşmesi ve giderek şiddetlenen uluslararası rekabet karşısında enerji iç pazarının tamamlanması olmuştur. Kömür ve petrol sektörleriyle kıyaslandığında, uzun yıllar boyunca tekelci üretime ve ayrı ulusal pazarlara dayalı olduğundan geri kalmış olan elektrik sektöründe oluşturulması planlanan elektrik iç pazarı için genel kuralların belirlendiği 96/92/EC sayılı Direktif 3 yürürlüğe konularak, 4 elektriğin üretimi, iletimi ve dağıtımı, sektör örgütlenmesi, piyasaya giriş, yeni üretim kapasitesinin oluşturulması, dikey bütünleşik yapılanmalarda muhasebelerin ayrı tutulması ve şeffaflaştırılması gibi konulara ilişkin genel hükümler belirlenmiştir. Ancak piyasaların liberalleşmesi konusunda yavaş hareket edildiğinin fark edilmesi üzerine Parlamento, Komisyona belirlenen hedeflerin daha hızlı ve doğru uygulanmasını sağlamak için bir takvim hazırlamasını istemiştir. Bu doğrultuda elektrik iç piyasasının genel kurallarını yeniden belirleyen ve 96/92 sayılı Direktifi yürürlükten kaldıran 2003/54 sayılı Direktif 5 hazırlanarak uygulamaya konmuştur. Kamu hizmeti yükümlülükleri ve müşteri korumasının detaylı olarak anlatıldığı bu Direktifle, elektrik piyasalarında şebekelere erişim için, saydam ve ayrımcı olmayan mekanizmaların oluşturulması, arz güvenliğinin izlenmesi, asgari teknik dizayn ve işletme gerekliliklerine uygun olarak belirlenen teknik kurallar, tarifelerin oluşturulmasında maliyetleri yansıtan bir anlayışla hareket edilmesi ve bu tarifelerin tüm sistem kullanıcılarına ayrım yapılmadan uygulanabilir olması, pazarın giderek tam rekabet yolunda ilerlemesi ve mümkün olan en kısa sürede Üye Devletlerle arasındaki farklılıkların ortadan kaldırılması, Temmuz 2004 itibariyle mesken dışındaki tüketicilerin, Temmuz 2007 itibariyle de tüm 3 Directive 96/92/EC of the European Parliament and of the Council of 19 December 1996 concerning common rules for the internal market in electricity 4 Bu Direktiften önce elektrik piyasasına ilişkin 29 Ekim 1990 tarihli 90/547/EEC sayılı iletim hatları ile elektrik iletimine ilişkin bir Konsey Direktifi ve 29 Haziran 1990 tarihli 90/377/EEC sayılı elektrik ve doğal gaz fiyatlarının şeffaflaştırılması konulu bir Direktif mevcuttu. 5 Directive 2003/54/EC of the European Parliament and of the Council of 26 June 2003, concerning common rules for the internal market in electricity and repealing Directive 96/92/EC 320
tüketicilerin, elektrik tedarikçilerini serbest olarak seçebilmelerinin sağlanması öngörülmektedir. Direktifin elektrik sektörünün örgütlenmesine ilişkin bölümünde, dikey bütünleşik (vertically integrated) yapıdan, üretim, iletim, dağıtım ve ticaret fonksiyonlarının ayrıştırıldığı, yatay-ayrışık bir yapıya geçiş önerilmekle birlikte, bu yapı bir zorunluluk olarak öngörülmemiş ve dikey bütünleşik yapıların korunması bakımından yalnızca fonksiyonlar arasında hesap ayrımı, bir zorunluluk olarak öngörülebilmiştir. Direktifin Üretim başlıklı 3. Bölümünde, yeni kapasite için ruhsatlandırma yönteminde elektrik sistemi donanımlarının güvenliği ve güvenilirliği, çevrenin korunması, arazi kullanımı, enerji etkinliği, birincil kaynakların türü gibi kriterler göz önünde bulundurulmakta ve teklif verilmesi konusunda ise saydamlık ve ayrım yapılmaması temel ilke olarak kabul edilmektedir. 6 Dağıtım ve iletim sistemlerinin işletimi konularında da detaylı bilgi verilen Direktifte, Komisyon un Avrupa Parlamentosu ve Konseye iç elektrik pazarının yaratılması konusunda sunacağı raporlarda; etkin bir düzenlemenin varlığı, pazarların rekabete ne kadar açık olduğu, müşterilerin tedarikçi değiştirmeleri ve tarifelerin yeniden pazarlığının kapsamı ve ayrımcılık gözetmeyen bir şebeke erişimi olanağının varlığı hususlarına yer vermesi istenmektedir. Ancak, bir enerji iç pazarı oluşturulması konusunda istenilen mesafe henüz alınamamıştır, zira üye ülkelerin bir kısmı, doğal gaz ve elektrik direktiflerinin öngördüğü piyasa serbestleşmesi tedbirlerini uygulamakta güçlük çekmektedir ya da gerekli iç düzenlemeleri yapmakta ancak uygulamaya geçirmemektedir. Son olarak, Komisyon 2005 Haziran ında piyasa serbestleşmesine ilişkin direktifleri ulusal mevzuatlarına aktarmayan ülkelere karşı ihlal prosedürlerini başlatmış ve direktifleri uygulamayan altı ülke Avrupa Toplulukları Adalet Divanı na gönderilmiştir. 7 Ancak, direktifler tam anlamıyla uygulanamasa da, olumlu etkileri çok çabuk gözlenebilmiş, elektrik fiyatlarında 1995 le kıyaslandığında %10-15 civarında düşüş, tüketicilerin tedarikçi değiştirme oranlarında ciddi bir artış gibi önemli gelişmeler yaşanmıştır. Sınır Ötesi Ticaret: Mart 2000 de Lizbon Zirvesinde, Konsey elektrik ve gaz sektörlerinde iç piyasanın tamamlanması ve özelleştirmelerin hızlandırılması çağrısında bulunarak, özellikle diğer sektörlerle kıyaslandığında geri kalan elektrik sektöründe gerçek bir iç elektrik piyasasının oluşturulması ve bu amaçla 6 Directive 2003/54/EC, ChapterIII, Article 6 7 Energy: Member States must do more to open markets; competition inquiry identifies serious malfunctions http://europa.eu.int/comm/competition/antitrust/others/sector_inquiries/energy/ 321
uygulamaya konan 96/92/EC 8 sayılı Direktifin hedefleriyle de uyumlu adımlar atılmasını istemiştir. Bu nihai hedeflere yardımcı olması bakımından, 1228/2003 9 sayılı sınır ötesi ticarete ilişkin tüzük hazırlanarak uygulamaya konmuş, böylelikle sınır ötesi elektrik ticareti tarifelendirmesi, yeterli enterkoneksiyon kapasitesinin tahsis edilmesi ve bu sayede sisteme girişin kolaylaştırılması konularında hükümler belirlenmiştir. Bu Tüzük tarifelendirme, şebekelere giriş ücretlerini şeffaflaştırılması ve kapasite tahsisi konularını detaylandıran genel kuralların uygulanması ve bunlara ilişkin metodoloji ve ilkelerin kısa sürede benimsenmesini öngörmekte, böylelikle rekabeti bozucu nitelikteki farklı tarife sistemlerini uyumlaştırmayı hedeflemektedir. Bu Tüzük, Üye ülkelerdeki düzenleyici otoritelerin, 6. Maddesinde yer alan yukarıda belirtilen genel kurallara uygun biçimde yerine getirmeleri ve gerektiğinde birbirleri ve Komisyon ile işbirliğine gitmelerini öngörmektedir. 10 Arz Güvenliğinin Sağlanması:1991 yılında Lahey de imzalanan Avrupa Enerji Şartı ile arz güvenliğinin artırılması ile, enerji üretimi, iletimi, dağıtımı ve kullanım verimliliğinin en üst düzeye çıkarılması ve buna paralel olarak çevre sorunlarının en aza indirilmesi hedeflenmekteydi. Kasım 2000 de Enerji: Arzın Güvenliği başlıklı Yeşil Kitap 11 ta ve 2005/89/EC 12 sayılı, 18 Ocak 2006 tarihli Direktifte, Topluluğun büyük önem verdiği iç elektrik piyasasının oluşturulması için bir ön koşul olan, elektrik arz güvenliğinin sağlanması ve altyapı yatırımlarının arttırılmasına yönelik önlemler belirlenmiştir. Rekabetçi bir AB iç elektrik piyasası, böyle bir piyasanın gereksinimlerine uygun olarak, elektrik arz güvenliği konusunda şeffaf ve ayrımcı olmayan politikaları zorunlu kılmaktadır. 13 Bu Direktif, yeterli üretim kapasitesi, arz ve talep arasında en uygun dengenin sağlanması ve iç piyasanın oluşturulması için gerekli olan yeterli enterkoneksiyon düzeyinin sağlanması için alınması gereken önlemleri belirterek, Üye Devletlerce tanımlanan, şeffaf, istikrarlı ve ayrımcı olmayan, yeterli arz güvenliği sağlanmış bir piyasa için gerekli politikaların esas çerçevesini çizmektedir. Bu kapsamda, Üye ülkeler, istikrarlı yatırım ortamının yaratılması için gerekli önlemleri ve ilgisi varsa düzenleyici otoriteleri de kapsayan rekabetçi otoritelerin ve ilgili iletim ve dağıtım sistemi operatörleri ile elektrik üreticileri, tedarikçiler ve nihai müşterileri de kapsayan tüm piyasa aktörlerinin rol ve yükümlülüklerini belirleyeceklerdir. Direktifle, Üye ülkelere verilen görevleri şöyle sıralayabiliriz 14 : 8 Daha önce de belirtildiği gibi 96/92/EC sayılı, iç elektrik pazarının genel kurallarını belirleyen bu Direktif, 2003/54/EC sayılı Direktif ile yürürlükten kaldırılmıştır. 9 Regulation (EC) No:1228/2003 of the European Parliament and of the Council of 26 June 2003 on Conditions for Access to the Network for Cross Border Exchanges in Electricity in Electricity 10 Regulation (EC) No:1228/2003, Article 9 11 Green Paper Towards a European Strategy for the Security of Enegy Supply 12 Directive 2005/89/EC of the European Parliament and of the Council of 18 January 2006 Concerning Measures to Safeguard Security of Electricity Supply and Infrastructure Investment 13 Directive 2005/89/EC 14 2005/89/EC sayılı Direktiften derlenerek hazırlanmıştır. 322
İletim ve gerekirse dağıtım sistem operatörlerinin, şebeke güvenliği konusunda, asgari işletme kural ve yükümlülüklerine uymalarını sağlamak, Sistem operatörleri arasında bilgi alış verişini sağlamak, eğer uygunsa Topluluk dışındaki sistem operatörlerinin de bu türden işletme yükümlülüklere uymalarını sağlamak, Sistem operatörlerinin, arz kalitesi ve şebeke güvenliği performans hedeflerini belirlemesini ve uygulamasını sağlamak, 2003/54/EC sayılı elektrik iç pazarı Direktifi ve 1228/2003 sayılı sınır ötesi ticaret tüzüğünde belirtilen önlemleri alırken, sınır ötesi sözleşmelerle milli sözleşmeler arasında ayrımcılık yapmamak, Acil durumlarda başvurulan arz kısıtlamasının, daha önceden belirlenmiş kriterlere uygun olarak yapılması. Direktifte, arz talep dengesinin sağlanması için uygun önlemlerin alınması ve yatırımların yapılması, şebekelerin bakımı ve gerektiğinde yenilenmesi konularında yardımcı olacak düzenleyici bir çerçevenin oluşturulması önerilmektedir. Ayrıca, 2003/54/EC sayılı Direktifte belirtilen raporda, mevcut şebeke güvenliği, gelecek beş yıl için öngörülen arz talep dengesi tahminleri ve yatırım planlarının da bulunması gerektiği bu Direktifte belirtilmektedir. Toplam Enerji Tüketiminde Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Payının Arttırılması: Yenilenebilir enerji kaynaklarından enerji üretimi ve kullanımının yaygınlaştırılması, White Paper on Renewable Energy Sources başlıklı Beyaz Kitap ta da belirtildiği gibi Topluluğun, enerji arz çeşitlendirmesi ve güvenliği, çevresel koruma ve sürdürülebilir kalkınma açısından da büyük önem verdiği bir önceliktir. Bu kapsamda 2001/77/EC 15 sayılı yenilenebilir enerji Direktifi kabul edilerek, öncelikle rüzgar, güneş, dalga, jeotermal, biyokütle, biyogaz, gelgit vb olarak yenilenebilir enerji kaynakları tanımlanmakta 16 ve yenilenebilir enerjinin piyasaya girişi ve toplam enerji üretimindeki payının arttırılması için hedefler öngörülmektedir. Ayrıca, Direktifle yenilenebilir enerji kaynakları piyasası için yasal bir çerçevenin oluşturulması önerilmekte ve bu çerçeve oluşturuluncaya kadar, yatırım yardımı, vergi muafiyeti ya da indirimi, vergi iade veya fiyat indirimi gibi mekanizmaları içeren ülkesel uygulamalar desteklenmektedir. Bildiğimiz gibi yenilenebilir enerji kaynakları çevrenin korunmasında oynadıkları önemli rol sebebiyle AB tarafından özellikle teşvik edilmekte ve 2010 yılına kadar; toplam enerji tüketiminde yenilenebilir enerji kaynaklarının payının %12 ye ve toplam elektrik enerjisi üretimindeki payının ise %22 ye çıkarılması hedeflenmektedir 17. Bu şekilde, yenilenebilir enerji kaynaklarının etkin kullanımının sağlanması dışa bağımlılık ve arzın kesintiye uğraması risklerini de azaltacaktır. Yenilenebilir kaynaklardan üretilen elektrik enerjisinin rekabetçi ve çekici hale getirilmesi ve böylece elektrik piyasasında yer alabilmesini amaçlayan bu Direktifin ne kadar 15 Directive 2001/77/EC of the European Parliament and of the Council of 27 September 2001 on the Promotion of Electricity Produced from the Renewable Energy Sources in the Internal Electricity Market. 16 Directive 2001/77/EC, Article 2, Definitons 17 Directive 2001/77/EC, Article 3, National indicative targets 323
başarıyla uygulandığı, Üye Ülkelerce hazırlanan, 2005 yılı itibariyle başlayan ve her beş yılda bir hazırlanması öngörülen raporlarla takip edilecektir. 18 Trans Avrupa Şebekeleri(TEN) 19 : Trans Avrupa Şebekeleri, Avrupa Birliği nin enerji politikası hedeflerinin ayrılmaz bir parçasıdır ve elektrik ve gaz piyasalarında rekabeti ve iç enerji piyasasının işlevselliğini artırmak, arz güvenliğini sağlamak ve çevreyi korumak gibi öncelikli hedeflere hizmet etmektedir. AB, Trans Avrupa Şebekeleri ne büyük önem atfederek, elektrik ve gaz alt yapı projelerine hatırı sayılır bir bütçe ayırmakta ve pek çoğu AB sınırlarını aşan projeler olsa da, Üye Ülkelere etkisi olduğundan, bu projeleri desteklemektedir. 20 Avrupa Birliği, enerji alanında alınan kararların daha etkili uygulanmasına hizmet etmek amacıyla 11 Kasım 2003 tarihli Komisyon kararı ile Avrupa Elektrik ve Doğalgaz Düzenleme Grubu nu oluşturulmuştur. 21 Bu yapılanma Üye Ülkelerdeki düzenleyici birimlerin arasında danışma, koordinasyon ve işbirliğini kolaylaştırmayı hedeflemektedir. AB MÜKTESEBATINA UYUM KAPSAMINDA TÜRKİYE NİN YAPTIĞI ÇALIŞMALAR Türkiye nin 1963 yılında imzalanan Ankara Antlaşmasıyla başlayan Avrupa Birliği ne (AB) katılım süreci, AB ve Türkiye arasında Gümrük Birliğini tesis eden 06.03.1995 tarih ve 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı ile yeni bir boyut kazanmış ve 10-11 Aralık 1999 tarihlerinde düzenlenen Helsinki Zirvesi nde Türkiye nin AB ye tam üye olmak üzere aday ülke olarak kabulünü takiben, Türkiye tarafından AB Müktesebatı nın Üstlenilmesine İlişkin Türkiye Ulusal Programı hazırlanmış ve AB Müktesebatına uyum çalışmaları başlatılmıştır. Enerji alanında, AB Enerji İç Pazarının tesis edilmesi nihai hedefine ulaşılması bakımından Türk iç hukuk düzenlemelerinin uyumlaştırılması çalışmaları Ülkemizin öncelikli hedefi olmuştur. Avrupa Birliği ne yönelik taahhütlerimiz sürecinde öncelikle 96/92/EC sayılı ve daha sonra onu yürürlükten kaldıran 2003/54/EC sayılı AB Elektrik Direktifi nde belirtilen hedeflerle uyumun sağlanması bakımından, elektrik enerjisi sektöründe serbestleşme düzenlemelerini içeren 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu büyük 18 Directive 2001/77/EC, Article 8, Summary Report 19 Enerji, telekomünikasyon ve ulaşım şeklinde üç başlık altında incelenen Trans Avrupa Şebekelerinin sadece konumuzla ilgili olan enerji (elektrik) kısmıyla ilgili değerlendirmeler yapıldı. 20 Konsey, bu projelerde uyulması gereken genel kuralları yayınladığı bir tüzükle belirtmiştir: Council Regulation (EC) No: 2236/95 of 18 September 1995 laying down general rules for the granting of Community financial aid in the field of Trans European Networks. Ayrıca TEN kurallarına ilişkin bir Konsey kararı da mevcuttur: Decision No 1229/2003/EC of the European Parliament and of the Council of 26 June 2003 laying down a series of guidelines for trans-european energy Networks and repealing Decision 1254/96/EC 21 Commission Decision of 11 November 2003 on establishing the European Regulators Group for Electricity and Gas 324
bir önem arz etmektedir. Bu Kanun ile elektriğin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi piyasasının oluşturulması ve bu piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetimin sağlanması amaçlanmıştır. 22 Ulusal mevzuatın AB enerji mevzuatı ile uyumlaştırılmasının tamamlanması bakımından, enerji kuruluşlarının yeniden yapılandırılması, enerji piyasasının rekabete açılması, idari ve düzenleyici yapıların güçlendirilmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) 19 Kasım 2001 tarihinde faaliyete başlamıştır. Kurul a herhangi bir kuruluş tarafından talimat verilemez. EPDK mali açıdan bağımsızdır; kendi bütçesi ve gelirleri vardır. 23 EPDK, eşit muamele, etkin rekabet koşulları ve piyasanın verimli şekilde işleyişini güvence altına almak amacı ile lisansları yayınlamak, performans standartlarını onaylamak, değiştirmek ve yürütmek, uyuşmazlıkları çözmek, fiyatlandırma ilkelerini belirlemek, piyasayı izlemek, piyasadaki gidişatı kanuna ve lisans koşullarına uygun hale getirmekten sorumludur. 24 Tüm bunların yanı sıra, Elektrik Piyasası Kanunu ve Doğalgaz Piyasası Kanunu uyarınca, elektrik ve doğalgaz piyasalarına ilişkin tüm idari düzenlemeleri çıkarma yetki ve sorumluluğuna sahiptir. Ulusal program kapsamında enerji iç pazarına uyumun tam olarak sağlanması hedefi doğrultusunda öncelikli olarak elektrik ve doğal gaz sektörlerindeki düzenleyici otoritenin bağımsızlığının ve etkinliğinin sağlanması; söz konusu otoriteye, görevlerini etkili biçimde yerine getirmesi için gereken imkanların sağlanması, sınır ötesi ticarette kısıtlamaların kaldırılması, AB elektrik ve doğalgaz direktiflerine uygun olarak rekabetçi bir enerji iç pazarının kurulmasının sağlanması yönünde adımlar atması gerekmektedir. Söz konusu öncelikler doğrultusunda EPDK tarafından yürürlüğe konulan yönetmelikler şunlardır: Lisans Yönetmeliği, Tarifeler Yönetmeliği, İthalat ve İhracat Yönetmeliği, Serbest Tüketici Yönetmeliği, Müşteri Hizmetleri Yönetmeliği, Elektrik Piyasasında Birden Fazla Piyasa Faaliyetini Sürdürmekte Olan Tüzel Kişilerin Mevcut Sözleşmelerinde Yapılacak Tadillere ve İletim Faaliyeti ile Vazgeçilen Faaliyetlerin Devrine İlişkin Yönetmelik, Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliği, Elektrik Piyasasında Yapılacak Denetimler ile Ön Araştırma ve Soruşturmalarda Takip Edilecek Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik, Dağıtım Yönetmeliği, Elektrik İletim Sistemi Arz Güvenilirliği ve Kalitesi Yönetmeliği ve Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği. AB, 96/92/EC sayılı iç elektrik piyasasının genel kurallarının belirlendiği Direktifi ile elektrik piyasasında iletim, üretim ve dağıtım faaliyetleri gösteren dikey bütünleşik yapının ayrılmasını öngörmeyip, bu konuda öneride bulunmakla 22 Elektrik Piyasası Kanunu 23 www.epdk.gov.tr 24 www.epdk.gov.tr 325
yetinip, sadece muhasebelerinin ayrılmasını yeterli görmekte iken, 4628 Sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile, enerji piyasasının rekabete açılması, idari ve düzenleyici yapıların güçlendirilmesi hedefi doğrultusunda Türk elektrik sektöründe elektrik piyasasında dikey bütünleşik şirket olarak faaliyet gösteren TEAŞ, 2001/2026 sayılı BK Kararnamesi ile Türkiye Elektrik İletim AŞ (TEİAŞ), Elektrik Üretim AŞ (EÜAŞ) ve Türkiye Elektrik Ticaret Taahhüt AŞ (TETAŞ) olmak üzere üç ayrı şirkete ayrılmıştır. Böylece TEDAŞ ile birlikte 4 fonksiyon 4 ayrı kuruluş oluşmuştur. AB de tüketilen enerjinin önemli bir kısmının üçüncü ülkelerden ithal ediliyor olması, Avrupa nın artan enerji tüketimiyle paralel olarak bağımlılığının artması ve bu bağlamda enerji arzının kesintiye uğraması riskinin de artmasını beraberinde getirmektedir. Avrupa Birliğinin Türkiye ile tam üyelik yönünde katılım müzakerelerini başlatılması kararının alındığı 17 Aralık 2004 tarihli Zirvesi nde Komisyon tarafından açıklanan Türkiye nin Avrupa Birliği ne Muhtemel Üyeliğinin Sonuçları başlıklı raporunda Türkiye nin AB üyeliğinin Birliğe enerji alanında sağlayacağı katkılarla ilgili olarak, Türkiye nin coğrafi konumu nedeniyle dünyanın enerji bakımında zengin bölgeleriyle olan komşuluğu dolayısıyla muhtemel bir üyelik sonucunda AB ni sınırlarının da zengin enerji kaynaklarına doğru genişleyecek olması konusuna vurgu yapılarak, bu sayede AB enerji arzının güvenliğinde büyük rol oynayacağı belirtilmiştir. Komşu ülkelerle doğalgaz, petrol ve elektrik bağlantılarının geliştirilmesi, Türkiye nin transit ülke olarak AB açısından önemini artırmaktadır. AB nin 2005/89/EC sayılı arz güvenliği Direktifine uygun olarak ve 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanununa dayanılarak çıkarılan Elektrik İletim Sistemi Arz Güvenilirliği ve Kalitesi Yönetmeliği ile, elektrik iletim sisteminin güvenilir ve düşük maliyetli olarak planlanması, işletilmesi ve tüketicilere kaliteli, yeterli ve düşük maliyetli elektrik enerji arz edilebilmesi için uygulanacak arz güvenilirliği ve kalitesi koşullarına ilişkin usul ve esasların belirlenmesi amaçlanmıştır. 25 Ancak bu yönetmelik yalnızca iletim sistemine yönelik öngörüleri içermekte olup, AB nin arz güvenliği direktifine uyum açısından tüm elektrik sistemini kapsayacak şekilde geniş kapsamlı bir düzenlemenin de yapılması gerekmektedir. Gerek enerji ithalatında bağımlılığın azaltılması, gerekse arz güvenliğinin sağlanması amacıyla, enerji arz dengesinde yenilenebilir enerji kullanımının artırılması, Türkiye ulusal enerji politikasının son derece önemli bir parçasını oluşturmakta olup, bu bağlamda yenilenebilir enerji kullanımı desteklenmektedir. Bu çerçevede 2001/77/EC sayılı yenilenebilir enerji Direktifi doğrultusunda Yenilenebilir Enerji Kanunu çıkarılmıştır. Böylece, yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının, serbest piyasa mekanizması ve şartlarını zorlamadan artırılması ve desteklenmesi için gerekli yasal düzenleyici temellerin oluşturulması hedeflenmiş, ancak bu kanun kapsamında enerji üretim yatırımları, kullanılacak 25 Elektrik İletim Sistemi Arz Güvenilirliği ve Kalitesi Yönetmeliği 326
elektro-manyetik sistemlerin yurt içinde imalat olarak temini, güneş pilleri ve odaklayıcı üniteler kullanan elektrik üretimine yönelik AR-GE ve imalat yatırımları, biyokütle kaynaklarını kullanarak elektrik enerjisi veya yakıt üretimine yönelik AR- GE tesis yatırımlarının Bakanlar Kurulu kararı ile teşviklerden yararlanabileceği ve taşınmazların yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik enerjisi üretimi yapmak amacıyla kullanılması halinde irtifak hakkı ve kullanım bedellerinde indirim uygulanması konuları dışında bir düzenleme yapılamamıştır. 1228/2003/EC sayılı Yönetmelikte belirtilen sınır ötesi elektrik ticaretine ilişkin koşullara uygun olarak ulusal mevzuatımızda düzenlemeler yapılmış, bu kapsamda Elektrik Piyasası İthalat ve İhracat Yönetmeliği yürürlüğe konmuştur. Söz konusu Yönetmelik ile, elektrik piyasasında elektrik enerjisi ithalatı ve ihracatı faaliyetine ilişkin usul ve esaslar ile enterkoneksiyon hatlarında sınır ötesi ticarete yönelik kapasite tahsisi ve kullanımına ilişkin esasların belirlenmesi amaçlanmıştır. Ancak, bu yönetmeliğin serbest tüketicilerin diğer ülkelerden de tedarikçilerini seçebilecekleri ve böylece 1228/2003/EC Yönetmeliği ile uyumlu hale gelecek bir düzenlemeyi içerecek şekilde tadil edilmesi gerekmektedir. Sınır ötesi enerji ticareti alanında AB iç enerji pazarına entegrasyon açısından ulusal iletim sistemimizin Avrupa iletim sistemleri ile senkron paralel olarak çalışabilmesi gerekmektedir. Halen Bulgaristan ile var olan 400 kv gerilim seviyesindeki iki ayrı hatla bağlantı ve Yunanistan ile yapımı sürdürülmekte olan yine 400 kv gerilim seviyesindeki bağlantı ile sağlanacak fiziksel yeterlilik ve ilgili mevzuatın oluşturulması ile ulusal enerji pazarının AB iç enerji pazarı ile bütünleştirilmesi hedefi gerçekleştirilecektir. AB İç Elektrik Piyasası ile bütünleşme yasal mevzuatın uyumlaştırılması yanında Türk elektrik sisteminin Batı Avrupa elektrik iletim şebekelerine (UCTE) bağlantısını da gerekli kılmaktadır. 26 AB için elektrik iletiminde son derece önemli olan arz güvenliğinin sağlanması, enerjinin ayrımcı olmayan ve güvenilir bir biçimde taşınması ile mümkün olabilecektir. İç pazarın genişletilmesini hedefleyen AB, sınır ötesi doğal gaz ve elektrik şebekeleri geliştirilmesine öncelik vererek, uluslararası enterkoneksiyon çalışmalarına yönelmiştir. Bu doğrultuda Maastricht Antlaşması çerçevesinde kurulan Trans-Avrupa Enerji Ağları (TEN), AB içerisinde bir enerji tek pazarı oluşturulmasını sağlamaya yöneliktir. Bu kapsamda Trans Avrupa Şebekelerinin komşu ülkeleri kapsayacak şekilde genişletilmesi öngörülmüş, bölgesel elektrik, petrol ve gaz ticaretinin geliştirilmesi doğrultusunda Türkiye nin katılımı başta olmak üzere taraflar arasında işbirliğinin geniş bir alanda sağlanması amacıyla 26 Bu kapsamda, ulusal elektrik pazarının AB elektrik piyasası ile tam entegrasyonu amacı çerçevesinde, TEİAŞ tarafından Türkiye nin UCTE Elektrik Sistemine Entegrasyonuna Yönelik Fizibilite Çalışmaları Projesi ile, Türkiye Elektrik Sisteminde Frekans Kontrol Performansının UCTE Kriterlerine Adaptasyonunun Sağlanması Projesi AB Komisyonunca kabul edilerek, AB-Türkiye Katılım Öncesi Mali İşbirliği Programlaması kapsamında sürdürülmektedir. 327
ortak çalışmalar yapılmasına yönelik öncelikli alanlar tespit edilmiştir. Türkiye TEN kapsamında yer alan enerji projelerinin geliştirilmesine büyük önem vermektedir. TEN kapsamında Türkiye-Yunanistan Elektrik Şebekesi Enterkoneksiyonu ve Türkiye Elektrik Sisteminin UCTE Sistemine bağlantısının sağlanması çalışması Avrupa Şebekelerinin üçüncü ülkeler ve özellikle aday ülkelerle elektrik bağlantılarını gerçekleştirerek, elektrik sistemlerinin karşılıklı ve güvenli işleyişinin sağlanmasını amaçlayan bir projedir. Türkiye-Yunanistan Elektrik Şebekesi Enterkoneksiyonuyla 2006 yılı sonunda tamamlanması öngörülen 400 kv gerilim seviyesindeki Babaeski-Filipi hattının fizibilite ve değerlendirme çalışmalarının finansmanı TEN Programı tarafından karşılanmıştır. DEĞERLENDİRME Avrupa Birliği ile tam üyelik müzakerelerinin devam ettiği şu günlerde her alanda olduğu gibi enerji alanında da Ülkemiz mevzuatının AB Enerji İç Pazarının tesis edilmesi nihai hedefine ulaşılması bakımından AB hedefleri ve prensipleri doğrultusunda uyumlaştırılması Ülkemizin öncelikli hedefi olmuştur. Ülkemizin AB ye üyeliği uyum çalışmalarının tamamlanması ve uygulanması sonucu gerçekleşecektir. Birlik, genişleme sürecinde Avrupa Enerji Pazarının etkin işleyişi ve arz güvenliğinin sağlanması başta olmak üzere kendi içinde bir takım düzenlemeler yaparak, aday ülkelerin de söz konusu düzenlemelere uygun hukuki alt yapıyı oluşturmalarını istemektedir. 2006 Katılım Ortaklığı Belgesi nde, enerji sektöründeki düzenleyici otoritenin etkin ve bağımsız işleyişini sağlamak, AB elektrik ve gaz direktiflerine uygun olarak rekabetçi bir iç enerji piyasasının oluşturulmasını sağlamak, sınır ötesi ticaret ve üçüncü tarafların da piyasaya girişinin önündeki engellerin kaldırılması, mevzuata uygun olarak yasal çerçevenin uygulanmasını kolaylaştıracak bir enerji stratejisi oluşturmak, enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji kaynakları konusunda mevzuatla uyumu sağlamak ve bu sektörlerde idari kapasitenin geliştirilmesi ve daha geniş bir Avrupa nın bir parçası olarak entegre bir bölgesel bir enerji piyasasının oluşturulmasının desteklenmesi istenmiştir. Ülkemizin elektrik alanında gerçekleştirdiği hukuki düzenlemelerdeki eksikliklerin giderilmesi AB mevzuatına uyumun tam olarak sağlanması açısından gereklidir. 328