YOLCU OTOBÜSÜ İÇ ALAN TASARIMI VE VAR OLAN TASARIMIN DEĞERLENDİRİLMESİ MURAT KUŞÇİ Yıldız Teknik Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği İsmail ÖNDEN 1 Okan Ünivesitesi, İşletme Akfırat Kampüsü Formula 1 Yanı 34959 Tuzla İstanbul 34349 Beşiktaş İstanbul 02166771630-1139 02166771630 02166771647 02166771647 ismail.onden@okan.edu.tr muratkusci@gmail.com ÖZET Şehir içi toplu taşıma araçlarının en önemlilerinden bir tanesi olan yolcu otobüslerinin iç alanlarının doğru şekilde tasarlanması, hem yolcuların memnuniyetini, hem de yolculuk kalitesini etkileyen çok önemli bir tasarım problemidir. Bu problemin çözümü için kullanıcı beklentisinin tespiti ve beklentilerinin karşılanması için önemlidir. Çalışma, otobüs iç alanını tasarlarken, taşınacak toplam yolcu sayısını en çoklarken, aynı zamanda da müşteri memnuniyetinin tatminini sağlamaya çalışmaktadır. Müşteri beklentileri yapılan anket çalışması ile tespit edilmiştir ve iç alanın insan vücuduna uygunluğu ergonomik kurallar dikkate alınarak sağlanmıştır. Son olarak eldeki verilerle kurulan çok amaçlı matematiksel model ağırlıklandırma metodu ile çözülmüş ve alternatif bir tasarım ortaya konulmuştur. Anahtar Sözcükler: Ergonomi, Otobüs iç alan tasarımı, Toplu taşıma, Çok amaçlı optimizasyon, Matematik model 1. GİRİŞ Toplu taşıma, şehir içi ulaşımın temelini oluşturmakla beraber, trafiğin rahatlamasını sağlayacak en önemli argüman olarak sayılabilir. İletişim ve ulaşımın her geçen gün kolaylaştığı dünyamızda, ulaşım ve iletişim kanallarının nasıl çoğalacağının belirlenmesi ilgi çeken bir araştırma konusu olarak ortaya çıkarken, bu gelişmelerin insan sağlığına etkisi ve ergonomisi de diğer taraftan başka bir çalışma konusu olarak ortaya çıkmaktadır. Ayrıca taşıma maliyetleri uzun zaman önceden dikkat çekmiş ve taşımanın çeşitlenmesi de dikkat çekici araştırma konusu olmuş ve otobüslerin elektirikli olup olamayacağı da araştırılmıştır. (Hoffman, 1970) İstanbul toplu taşımasının temelini oluşturan İETT otobüslerinin ergonomik analizini, İşeri ve Arslan (2007) incelemişlerdir. Bu çalışma, İşeri ve Arslan ın çalışmasına ek olarak, müşteri beklentilerini ortaya koyan memnuniyet anketini ve alternatif tasarımı ortaya koyacak olan çok amaçlı matematiksel modeli içermektedir. Araç iç tasarım dizaynı direk olarak, sürücü performansı ölçülerinden rahatlık, karlılık, sakatlık riski ve araç güvenliği ile alakalıdır. (Yang, v.d., 2007) Toplu taşıma iç dizaynında da temel olarak bu başlıklar ele alınabilir. Bu noktada rahatlık, vücut özelliklerine, otobüslerin fiziki ortamının uygunluğu olarak ifade edilebileceğinden, antropometrik ölçülerin uygunluğu ile rahatlığın ilişkili olduğu görülebilir. Yolculuk kalitesi, yolcu koltuklarının ve ayakta duran insanlara otobüsün sunduğu fiziksel ortam ile alakalıdır, bu nedenle çalışmada antropometrik ölçüler ile insan vücuduna uygun bir tasarım gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Otobüslerde oturarak ve ayakta seyahat edenler için ayrı ayrı ergonomik değerlendirme yapmak gereklidir (İşeri v.d., 2007), bu gereklilik göz önüne alınarak insan vücuduna uygun ölçülerin kullanılmasına dikkat edilmiştir. Bu ölçülerin kullanılmış olduğu matematiksel model, otobüs içerisinde kaç adet koltuk ve kaç adet ayakta yolcu bulunacağı kararının verilmesinin belirlenmesi 1 e-mail: ismail.onden@okan.edu.tr
için kullanılmıştır. Bu çalışma geliştirilebilecek bir temel olarak görülmelidir ve teorik bir çerçeve ortaya koymaktadır. Çalışma geliştirilerek, gerçek hayatta kullanılabilecek ve müşteri tatminini sağlayabilecek bir fırsat sunmaktadır. 2. METODOLOJİ Otobüs iç alan tasarımının iyileştirilmesi için gerçekleştirilen çalışma, insan ergonomisine uygunluğun sağlanması için antropometrik verilerin analizi ve kullanıcı tatminini sağlayacak verilerin tespiti, kullanıcı memnuniyetini sağlayabilmek için kullanıcı beklentisini ortaya koymasını amaçlayan anket çalışması ve çok amaçlı optimizasyonu sağlayacak matematik modelden oluşmaktadır. Çalışmanın amaçlarından bir tanesi müşteri memnuniyetinin artırılması olduğundan, ergonomi kuralları göz önüne alınmadan sağlıklı bir çalışmanın gerçekleştirilemeyeceği nedeni ile insanların memnuniyetini sağlayacak antropometrik veriler araştırılmaya başlanmıştır. Bu bağlamda, TSE Mühendislik Hizmetleri Hazırlık Grubunca hazırlanmış ve TSE Teknik Kurulunun 25 Mart 1999 tarihli toplantısında, Makinelerde Güvenlik-İnsan Vücudu Ölçüleri - Antropometrik Veriler adıyla Türk standardı olarak kabul edilen TS EN 547-3 / Mart 1999 standartı, G. Akın ın, ekran önü çalışmalarında ergonomi ve Antropometri (Akın, 1998) adlı yayını için 250 yetişkin erkek üzerinde çalışarak antropometrik verilerin ortaya konduğu çalışma, Ercüment, Altıparmak ın Antropometrik mutfak mobilyası tasarımı adlı çalışma için ortaya koydukları antropometrik ölçüleri incelenmiş ve çalışmada G. Akın ın tespit ettiği antropometrik ölçülerinin kullanılmasına karar verilmiştir. Bu çalışmanın seçilmesinin nedeni çalışmanın erkekler üzerinde gerçekleştirilmiş olması ve bu verilerin toplu taşıma hizmeti veren otobüslerin hizmet kalitesine artı değer katacağı fikridir. Bu nedenle çalışmadaki ortalama değerler yerine 95. % lik değerler göz önüne alınmış ve kullanıcı tatmininin sağlanması amaçlanmıştır. Antropometrik ölçülerin tespitinden sonra, otobüs iç alanının ölçümü yapılmış ve çalışma içerisinde de bu verilere yer verilmiştir. Ölçüm sonucunda her otobüs türüne ait iç alan ölçüleri tespit edilmiş ve planlama yapılamaz alanların çıkartılması ile toplam iç alan tespit edilmiştir. Teker üzerinde bulunan alanlar, kapı önünde iniş ve biniş için kullanılacak alanlar ve koridor alanları belirlenmiştir. Ayrıca çalışmanın sonucunda ortaya çıkacak olan tasarımla karşılaştırma sağlanabilmesi amacı ile diz mesafeleri de belirlenmiştir. Bir sonraki adım olarak anket çalışması gerçekleştirilerek, kullanıcıların, otobüslerden ne derece memnun oldukları ve beklentilerinin ne olduğunun ortaya konulması amaçlanmıştır. Gönüllü 400 kişinin katılımı ile anket çalışması gerçekleştirilmiş, beğeni ve beklenti ortaya konulmaya çalışılmıştır. Veri toplama aşamasından sonra, matematik model aşamasına gelinmiştir. Modelin, hem müşteri memnuniyetini sağlayacak, hem de taşınacak yolcu sayısını en çoklayacak şekilde çok amaçlı bir matematik model şeklinde kurulmasına karar verilmiştir. Bu nedenle amaç fonksiyonların farklı katsayı almasını da sağlayacak ağırlıklandırma yöntemi (Taha, 2000) kullanılmasına karar verilmiştir. 3. VERİLER 3.1. Antropometrik Ölçüler Her toplumun antropometrik ölçüleri farklı olduğuna göre, ülkemiz insanının antropometrik ölçülerinin bilinmesi gerekir. (Akın, 1998) Bu nedenle, Türkiye de kullanılacak olan bir otobüs tasarımı için, Türk insanının antropometrik ölçüleri göz önüne alınmalıdır. Bu çalışmada kullanılan antropometrik ölçüler Galip Akın ın Ankara da rastgele örneklem metoduyla yaşları 20-60 yaşları arasında 250 erkek denek üzerinde gerçekleştirdiği ölçümlerden elde edilmiştir. Antropometrik ölçüler, 5. %, 50.%, 95.% ve ortalama değerler tespit edilmiş ve Tablo 1 de ifade edilmişlerdir.
Tablo 1: Deneklerin Vücut Ölçülerinin %5, %50, %9 lik ve ortalama değerleri (cm,kg,n=250) 5.% 50.% 95.% Ortalama X SS Ağırlık (Kg) 57.54 72.21 101.08 73.19 10.94 Boy 156.88 172.09 186.52 171.97 7.46 Omuz 35.04 38.93 42.28 38.83 1.87 Genişliği Otururken 28.00 33.36 38.53 33.39 2.32 Kalça Genişliği Tüm Kol 68.44 75.08 82.86 75.10 3.60 Üstkol 30.38 34.81 38.10 34.71 2.08 Önkol 23.07 26.36 31.41 26.44 1.95 El 17.59 19.99 22.42 19.99 1.19 Büst Yüksekliği Otururken Göz Yüksekliği Omuz Yüksekliği Kalça Diz Kalça Popliteal Otururken Diz Yüksekliği Karın Derinliği 82.27 90.18 97.35 90.08 3.86 68.75 76.40 84.20 76.34 3.75 49.38 57.85 65.03 57.83 3.69 51.23 57.72 64.32 57.75 2.98 42.92 48.05 53.85 48.20 2.87 46.20 53.17 58.68 53.08 3.07 14.36 20.30 32.59 20.92 4.43 Koltukların arasında boşluk mesafesinin ne kadar olacağına antropometrik ölçülerden elde edilen Kalça Diz verilerine göre karar verilecektir. 95. % dağılımına göre Kalça Diz 64.32 cm dir. Yolcuların rahatlığını sağlamak için diz boşluğu için ve koltuğun sırt kısmına ayrılacak pay için de % 10 luk bir pay bırakılacaktır. Bu durumda da bir koltuğun boşluk payı da katıldığında 70.75 cm yeterli bir uzunluk olacaktır. Bu nedenle, çalışmamızda koltuk ve diz mesafesi için toplam 70.75 cm mesafe kabul edilmiş ve planlamada bu ölçü kullanılmıştır. Yapılan ölçümlerde koltukların derinliğinin 42 cm olduğu belirlenmiştir. Bu nedenle eğer koltuk tasarımı sabit tutulacak olursa, çalışmamızda diz için ayrılan mesafenin 28.75 cm olarak ortaya çıkmaktadır. Ortaya çıkan yeni mesafe var olan durumda iyileştirme sağlamaktadır. Otururken kalça genişliği verisi, yolcu koltuklarının genişliğinin hesaplanmasında kullanılacak olan veridir. 95. % dağılımına göre, 38.53 cm Türk insanının otururken kalça genişliğini ifade etmektedir. Daha yüksek rahatlık elde etmek için %10 luk genişlik sağlarsak, 42, 38 cm lik bir genişliğe ulaşmış oluruz. Kalça genişliği, koltuk ve diz mesafesi ile çarpılarak bir koltuk için ayrılması gerekli olan alan bulunacaktır, bu da 70,75 cm ile 38,53 ün çarpımından 0,29983 yaklaşık olarak 0,3 m2 olarak bulunmuştur. Ayakta seyahat edecek olan yolcuların kapsadığı alanı da omuz genişliği ile üst kol mesafesi dikkate alarak tespit edebiliriz. Omuz genişliğinin 95.% lik dağılımda belirlenen ölçüsü 42.28 cm olarak ve, üst kol uzunluğu da 95. % lik dağılımda 38.10 cm olarak tespit edilmiştir. Bu durumda bir bireyin kapsadığı toplam alan 0,161 m2 olarak belirlenmiştir ve bu alan da bir kişi için ayrılacak alan olarak matematik model içerisinde kullanılmıştır.
3.2. Yolcu Otobüsü Kullanım Alanı Verileri İETT, çeşitli otobüs tipleriyle hizmet sunmaktadır. Otobüslerinin iç tasarımları da çeşitlilik gösterebilmektedir. Örnek vermek gerekirse Ikarus 260.25A tipindeki otobüsler normal olarak seferlerine devam ederlerken, daha fazla ücret karşılığında çalışan E otobüsler daha fazla oturma alanı sunmaktadır. Şekil 1 de bu tasarım görülebilmektedir. Bu durum koltuklar arası mesafeler, iç alanlardaki kullanılabilecek faydalı alan miktarı, otobüs içerisinde yerleştirilmiş koltuk miktarı gibi özelliklerin değişkenlik göstermesi sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Ek olarak, İETT nin vermiş olduğu hizmetin çeşitlendirilebileceğinin de bir göstergesi olarak ortaya çıkmaktadır. Şekil 1: E-otobüs iç tasarımı Yolcu otobüslerine ait veriler, otobüs içerisinde yerleşim yapılabilecek toplam faydalı alan miktarının belirlenmesi ve bu verilerin matematik model içerisinde kullanılması için gereklidir. Ayrıca var olan tasarımlar, toplam koltuk sayıları, koltuklar arasında bırakılmış mesafeler gibi veriler de gerçekleştirilen yeni tasarımın, var olan tasarımla karşılaştırılmasını sağlayacak. Bu nedenlerden dolayı, İETT Hasanpaşa Garajı nda, Ikarus 260.25A, Mercedes 0345, Mercedes Citaro otobüslerine ait olan tasarımlar tespit edilmiş ve ölçüleri hesaplanmış ve kayıt altına alınmıştır. Tablo 2 de ölçümler gözlemlenebilmektedir. Ölçümler otobüsün iç alanında, kullanılabilecek alanların tespiti şeklinde gerçekleştirilmiştir. Toplam iç alan olarak ifade edilen başlık, koltuk yeri veya ayakta yolcu için kullanılabilecek alanları ifade etmektedir. Toplam iç alan, şoför mahali, motorun kapladığı alan, kapı girişlerinde yolcu taşımaya elverişsiz alanlar, cam çerçeveleri nedeni ile ortaya çıkan kayıplardan arındırılmış veridir. Toplam planlanabilir alan ise, yolcuların hareket etmesi için bırakılması gerekli koridor alanı, teker üzeri olduğundan koltuk konulması zorunlu olan alan, kapıların önündeki yolcu iniş binişinin sağlandığı alandan arındırılmış alandır. Koridor için bırakılacak mesafe, O345 modelinde var olan yüksek nedeni ile var olan zorunluluğa, diğerlerinde ise Ikarus modellerinden en dar genişliğe sahip olan E otobüslerin koridor genişliğine göre hesaplanmıştır. Matematik modelde, toplam planlanabilir alan hem koltuk hem de ayakta yolcu için planlanabilecek şekilde kullanılmıştır. Teker üzerindeki alanlar sadece koltuk konulabilecek şekilde ve koridor alanı ile yolcu iniş ve çıkışları için boş bırakılması gereken kapı önündeki boşluklar sadece ayakta yolcu planlanması için kullanılmıştır.
Tablo 2: Otobüs iç alan verileri (m 2 ) Ikarus 260.25A Mercedes O345 Mercedes Citaro Toplam iç alan 24.119 25.488 26.176 Teker üzeri olduğundan koltuk konulması 2.394 2.394 2.394 zorunlu alan Kapı önü olduğundan koltuk konulamaz alan 3.312 3.432 3.392 Koridor alanı 5.314 6.188 6.37 Toplam planlanabilir alan 13.099 13.475 14.02 3.2.1 Koltuklar İETT otobüslerinde kullanılan koltukların ölçüleri standarttır. Koltukların eni ve boyu 42 cm uzunluğa sahiptir. Şekil 2: İETT otobüslerinde kullanılan koltuklar 3.2.2. Koltuklar arası boşluklar Otobüs içerisinde yerleştirilmiş olan koltuklar arasındaki mesafeler farklılık göstermektedir, bu durum, otobüs iç alanındaki fiziki zorunluluklardan kaynaklanmaktadır. Tekerlek üzerinde bulunan yüksekliklerin üzerine yerleştirilmiş koltuklar, şoför mahalinin ardında bulunan koltuklar ve 4 kişilik karşılıklı koltukların hepsinde diz için bırakılmış boşluklar farklılık göstermektedir. Ikarus 260.25A otobüsler, ardışık koltukların çok azınlıkta olduğu şekilde yerleşime sahiptirler. Otobüs içerisinde yer alan tek ardışık iki kişilik koltuk arasındaki mesafe 28 cm olarak ölçülmüştür, ancak şoför mahalinin hemen ardında yer alan ve karşılıklı olarak oturma için yerleştirilmiş olan 3 ve 4 kişilik karşılıklı koltuklar arasındaki mesafe 84 cm dir. Eğer ayakta yolcu olmazsa, kişi başına düşen 42 cm lik diz mesafesi, standartların çok üzerindedir, ancak kalabalık seferlerde bu ortadaki boşlukta ayakta seyahat eden yolcuların yoğunluğu nedeni ile müşteri memnuniyetinin düşebileceği ihtimali de açıktır. Sözü edilen Ikarus 260.25A aracının iç alanı Şekil 3 de görülebilmektedir. Mercedes O345 modelinde de koltuk aralıkları farklılıklar göstermektedir, şoförün ardındaki koltuk için bırakılmış olan diz mesafesi 50 cm olmakla beraber, hemen arkasında bulunan 4 kişilik koltuk için ayrılan diz mesafesi 46 cm olarak ölçülmüştür ve bu durumda da kişi başına 23 cm lik bir alan düşmektedir. Dörtlü koltuğun da ardında yer alan koltuklara diz mesafesi için bırakılan alan ise 25 cm olarak ölçülmüştür. (Şekil 4) Görüleceği gibi otobüslerde koltuklar arasındaki mesafeler farklılıklar göstermektedir, bu farklılığın bir nedeni otobüsün iç alanındaki zorunluluklar olmakla beraber, bir diğeri de koltukların otobüsün içerisine sığdırılma çabasıdır.
Şekil 3: Ikarus 260.25 (SOLO) iç alan görünümü Şekil 4: Mercedes O345 iç alan görünümü Tablo 2 de İETT den edinilen otobüs verileri görülmektedir. Tablo, ayakta ve oturan yolcu sayısı, koltuk sayısı, bu yerleşimler yapıldıktan sonra kalan kullanılabilir faydalı alanların bilgilerini, otobüs bazında içermektedir.
Tablo 2: İETT otobüslerinin toplam iç alan ölçüleri AYAKTA YOLCU SAYISI KOLTUK SAYISI TOPLAM TAŞIMA KAPASİTESİ IKARUS 260.25A (SOLO) IKARUS 280 KÖRÜKLÜ MAN SL 200 (SOLO) MAN SG (KÖRÜKLÜ ) 220 0 345 MERCEDES BENZ(SOLO) 0 345 MERCEDES BENZ (KÖRÜKLÜ) 78 118 52 106 65 108 21 37 30 44 35 49 99 155 82 150 100 157 3.3. Anket Çalışması Anket çalışmasının amacı, genel olarak insanların toplu taşıma hakkında ne düşündüklerini ortaya koymak, ne ölçüde tatmin olduklarını belirlemek ve otobüslerin var olan tasarımları hakkında ne düşündüklerinin ortaya konulmasını sağlamaktır. Otobüs iç alan tasarımının amaç fonksiyonları olan toplam taşınacak kişi sayısının maksimizasyonu ile toplam memnuniyetin maksimize edilmesinin katsayılarının belirlenmesi için anket çalışması, yardımcı olmuştur. Ayrıca toplam memnuniyetin maksimize edilmesi amaç fonksiyonunda yer alan, koltukta seyahat etmenin sağladığı memnuniyet katsayısı ile ayakta yolculuk yapmanın ortaya çıkardığı mutluluk katsayısının belirlenmesinde de anket çalışmasından faydalanılmıştır. Anket, internet üzerinden gönüllülük esasında gerçekleştirilmiş ve anket kapsamında katılımcılara 10 soru yöneltilmiş ve bu 10 soru 400 farklı kişi tarafından cevaplanmıştır. Anketin sonucu olarak, insanlar oturarak seyahat etmek istemekte ve oturarak seyahat etmek onları mutlu etmektedir. Bir başka sonuç da insanların gelecek otobüste yer bulacaklarını bilmeleri, onların bu bekleme süresince rahatsızlık duymayacağını göstermektedir. İETT otobüslerinden memnuniyet seviyesini ölçmeyi amaçlayan soru 5 üzerinden 2,28 alarak, insanların mevcut İETT hizmetinden çok memnun olmadıklarını ortaya koymuştur. Ek olarak diz mesafesinin yeterli olup olmadığını ortaya koymayı amaçlayan soru da 5 üzerinden 2,45 puan alarak, insanların mevcut diz mesafesini yetersiz olarak algıladığını ortaya koymuştur. Ayrıca, insanlar oturarak seyahat etmek isterken, bu hizmeti alırken diz mesafesinden feragat etmek istemediklerini de belirtmişlerdir. Anketin ortaya koyduğu farklı bir sonuç ise, insanların işe yetişmek için kalitesiz hizmeti mecburiyetten dolayı kabul edebileceklerini belirtmeleriydi. İşe zamanında yetişmek için dolu olan otobüsle seyahat edebilirim sorusu 5 üzerinden 4,03 puanla desteklenerek, zorunluluk durumunda memnun olmayarak da olsa bu hizmeti alabileceklerini ifade etmişlerdir. Katılımcılar, toplu taşımayı şehirli olmanın bir gereği olarak gördüklerini açıkça ifade etmişlerdir. Bu duruma ek olarak, şu anki toplu taşıma sistemi göz önüne alındığında toplu taşıma araçlarını kendi hususi araçlarına tercih etme konusunda kararsız bir durum ortaya çıkmakla beraber, toplu taşıma hizmet kalitesinin artması ile toplu taşıma araçlarını kullanmaya başlayacaklarını ifade etmişlerdir.
Tablo 3: Anket çalışması sonuçları Hiç Katılmıyorum (1) Katılmıyorum (2) Kararsızım (3) Katılıyorum (4) Tamamen Katılıyorum (5) Toplam Ortalama 1. Otobüste oturarak yolculuk yapmak beni mutlu eder 2. Ayakta yolculuk etmek yerine boş olan yeni otobüs beklerim 3. Oturarak yolculuk edeceğimi bilirsem otobüs beklemek beni rahatsız etmez 4. İşe zamanında yetişmek için dolu olan otobüsle seyahat edebilirim 5. Koltuklarda bırakılan diz mesafesi yeterlidir 6. Oturarak seyahat etmek için diz mesafesinden feragat edebilirim 7. Toplu taşıma şehirli olmanın bir parçasıdır 8. Toplu taşımayı kullanmak yerine kendi taşıtımı kullanırım 9. Toplu taşıma konforlu olursa aracımı kullanmayı bırakırım 10. İETT otobüslerinden genel olarak memnunum 18 10 16 94 262 400 4,43 28 81 102 114 75 400 3,32 30 59 76 144 91 400 3,52 15 18 48 177 142 400 4,03 124 127 54 74 21 400 2,35 68 101 82 113 36 400 2,87 18 12 17 133 220 400 4,31 69 98 114 71 48 400 2,83 18 19 49 126 188 400 4,12 120 117 102 53 8 400 2,28 Toplam 508 642 660 1099 1091 4000 3,41 4. MATEMATİK MODEL Matematik model, yolcu otobüslerinin insan ergonomisine uygun bir yapıya sahip olmasını sağlarken, aynı zamanda da bir otobüsün maksimum sayıda insana hizmet verecek şekilde planlanmasını amaçlamaktadır. İki farklı amaca sahip olan matematiksel model, ağırlıklandırma metodu kullanılarak çözülmüştür ve model bir tam sayılı programlama örneğidir. Modelin ağırlıkları, gerçekleştirilmiş olan anket çalışmasının sonuçlarından elde edilmiştir. Modelde, planlama yapılacak olan iç alan, toplam kullanılabilir iç alandan, koridor için ayrılması gereken pay, kapı önünde yolcu inişi çıkışı için ayrılan bölüm ve teker üzerindeki yükseklikten dolayı sadece koltuk yerleşimi yapılabilecek alanın çıkartılması ile elde edilmiştir. 4.1. Notasyonlar ç ç 4.2. Karar Değişkeni 4.3. Amaç Fonksiyonu
Matematik modelin amaç fonksiyonu, toplam taşınan yolcu sayısını maksimize etmek ve müşteri memnuniyetini maksimize etmektir. Amaç fonksiyonları önem derecelerine göre ağırlıklandırılmışlardır. 4.4. Kısıtlar 7, k2=0.3 5. SONUÇ VE İLERİ ÇALIŞMA Çalışma kapsamında şehir için toplu taşıma araçlarından en önemlisi olan otobüslerin var olan tasarımları ele alınmış ve alternatif bir tasarım ortaya koyulmuştur. Yeni tasarımın oluşturulmasında müşteri memnuniyeti ve taşınan insan sayısını en çoklamak amaç olarak edinilmiştir. Çalışma, antropometrik verilerin değerlendirilmesi, otobüs kullanıcılarının beklentilerini ortaya koyan bir anket yapılması ve elde edilen veriler ışığında matematiksel model kurulumu ve çözümü aşamalarından oluşmaktadır. Çalışma sonucunda, Ikarus 260.25A türü otobüs iç alan verilerine göre çalıştırılmış olan matematiksel model, 49 oturan, 56 ayakta olmak üzere toplam 105 yolcuya optimum kalitede hizmet vermeyi sağlayacağını öngörmektedir. Var olan tasarımda ise aynı tür otobüsün 21 oturan, 78 ayakta yolcuya hizmet verdiği belirtilmekte. Çalışma sonucu ortaya çıkan tasarım, toplam yolcu sayısını artırmakla beraber, oturan yolcu sayısını da artırmaktadır. Anketin bir sonucu olarak, insanların oturarak seyahat etme istekleri de yeni tasarımda eski tasarıma göre daha fazla tatmin edilmektedir. İleri çalışmalarda, genel çerçeveyi ortaya koyan mevcut çalışmanın üzerine, hat yoğunluklarına göre alternatif tasarımların oluşturulması ve koltukların nereye ne şekilde yerleştirilmeleri gerektiğinin üzerine çalışmaların yapılması planlanmaktadır. TEŞEKKÜR Bu çalışmayı gerçekleştirirken bize, otobüs verileri sağlayan ve çalışmanın daha kaliteli hale gelmesine yardımcı olan Zeynep Pınar Kıran a, matematik model konusunda katkıda bulunan Erkam Güreşen e ve ölçüm konusunda emeği geçen Alper Karaağaç a teşekkürü bir borç biliriz. KAYNAKLAR [1] Akın, G., 1998, Ekran önü çalışmaları ve ergonomi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 39 (1-2): 323-332 [2] Dizdar E.N., Altıparmak R. S., Antropometrik Mutfak Mobilyası Tasarımı, 11. Ulusal Ergonomi Kongresi, İstanbul Teknik Üniv., 26-28 Aralık 2005, İstanbul. [3] Hoffman, George A., Electric Bus Designs for urban transportation, Transportation Research, 6 (1972), 49 58. [4] İşeri A., Arslan N., Fatih Üniv. Endüstri Müh. Böl., 13. Ulusal Ergonomi Kongresi, 6-7-8 Aralık 2007, Kayseri. [5] Taha H.A., Yöneylem Araştırması, Çeviren ve Uyarlayanlar: Baray. Ş.A, Esnaf, Ş, 2000. Yöneylem Araştırması Literatür Yayınevi, s: 349. [6] Türk Standartları Enstitüsü, TS EN 547-3 Makinelerde Güvenlik - İnsan Vücudu Ölçüleri Antropometrik Veriler, 1999. [7] Yang, J., Kim, J. H., Abdel-Malek K., Marler, T., Beck, S., Kopp,G.R, A new digital human enviroment and assessment of vehicle interior design,computer Aided Design 39 (2007) 548-558