T.C. KARA HARP OKULU SAVUNMA BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SAVUNMA YÖNETİMİ ANA BİLİM DALI ASKERİ PERSONELE VERİLEN EĞİTİMİN ETKİNLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ VE ÖRGÜTSEL BAĞLILIKLA İLİŞKİSİ: GÖRGÜL BİR ARAŞTIRMA YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Topçu Yzb. Atakan SARAÇ Tez Danışmanı Doç. Dr. Mehmet GÜNEŞ ANKARA - 2014
TEZİN TARİHİ: 2014 TEZ TANITIM FORMU TEZİN TİPİ: Yüksek Lisans Tezi TEZİN BAŞLIĞI: Askeri Personele Verilen Eğitimin Etkinliğinin Değerlendirilmesi ve Örgütsel Bağlılıkla İlişkisi: Görgül Bir Araştırma TEZİN YAPILDIĞI BİRİM: Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü Savunma Yönetimi Ana Bilim Dalı SPONSOR KURULUŞ : - DAĞITIM LİSTESİ: Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü Tez Hazırlama, Onay, Dağıtım ve Muhafaza Esasları Kılavuzunda Belirtilen Yerlere TEZİN ÖZETİ: Bu araştırmada, Tankçı Uzman Erbaş Temel Eğitiminin etkinliği değerlendirilmiş ve hizmet içi eğitimle örgütsel bağlılık ilişkisi ortaya konulmuştur. Çalışmada, Alliger, Tannenbaum, Bennett, Traver ve Shotland (1997) tarafından Kirkpatrick eğitim değerlendirme modelinin detaylandırılarak geliştirilmesi suretiyle oluşturulan sınıflandırma esas alınmıştır. Araştırmada, 249 uzman erbaş ile 104 subay ve astsubaydan anket ile toplanan veriler istatistiksel analiz yöntemleri ile değerlendirilmiştir. Sonuçlar; temel eğitimin yeterliliğinin, eğitimden ve eğiticilerden duyulan memnuniyetin orta düzeyde algılandığını göstermiştir. Başka bir deyişle, eğitilenlerin fayda ve beğenme reaksiyonları olumlu yöndedir. Yakın öğrenme, bilginin muhafazası ve eğitimin transferi arzu edilen seviyede gerçekleşmektedir. Uzman erbaşların hizmet içi eğitim algılamaları ile örgütsel bağlılıklarının olumlu yönde ilişkili olduğu tespit edilmiş ve Tankçı Uzman Erbaş Temel Eğitiminin geliştirilmesi ile eğitimin iş ortamına transfer derecesinin ve uzman erbaşların örgütsel bağlılıklarının artırılmasına yönelik önerilerde bulunulmuştur.
ANAHTAR KELİMELER: Eğitim Değerlendirme, Tankçı Uzman Erbaş Temel Eğitimi, Hizmet İçi Eğitim Algısı, Örgütsel Bağlılık SAYFA SAYISI: 112 GİZLİLİK DERECESİ: Tasnif Dışı
T.C. KARA HARP OKULU SAVUNMA BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SAVUNMA YÖNETİMİ ANA BİLİM DALI ASKERİ PERSONELE VERİLEN EĞİTİMİN ETKİNLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ VE ÖRGÜTSEL BAĞLILIKLA İLİŞKİSİ: GÖRGÜL BİR ARAŞTIRMA YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Topçu Yzb. Atakan SARAÇ Tez Danışmanı Doç. Dr. Mehmet GÜNEŞ ANKARA - 2014
TEŞEKKÜR Bu çalışmanın başlangıcından sonuçlandırılmasına kadar her aşamada akademik bilgi, görgü, nezaket, bilimsel etik ve işine saygı bağlamında kendisinden çok şeyler öğrendiğim; yüksek lisans ders sürecinde öğrencisi olmaktan onur duyduğum, tez danışmanım ve değerli hocam Doç. Dr. Mehmet GÜNEŞ e teşekkür ve şükranlarımı sunmayı bir borç bilirim. Yüksek lisans eğitimimin başlangıcından itibaren bilimsel rol modelim olarak gördüğüm, akademik bilgi ve tecrübesine her zaman başvurduğum, bu çalışmada da kıymetli katkılarını aldığım, değerli hocam Doç. Dr. Sait GÜRBÜZ e teşekkür ve şükranlarımı sunuyorum. Bilgi ve tecrübelerinden her zaman feyz aldığım, yüksek lisans eğitimimin her aşamasında farklı şekillerde katkılarından faydalandığım, kendilerinin öğrencisi olmaktan gurur duyduğum değerli hocalarım Prof. Dr. Canan SÜMER, Prof. Dr. Nebi SÜMER ve Doç. Dr. Harun ŞEŞEN e müteşekkirim. Savunma Yönetimi Ana Bilim Dalının değerli personeli ile yüksek lisans eğitimini uyumlu bir şekilde tamamladığımız, karşılıklı destek ve dayanışma içerisinde olduğumuz kıymetli devre ve silah arkadaşlarıma da teşekkür ederim. Tez savunmamda yer alan ve değerli vakitlerini ayırarak önemli katkılarda bulunan saygı değer öğretim üyelerine de ayrıca teşekkür ederim. Son olarak, lisansüstü eğitimim boyunca benden hiçbir konuda desteğini esirgemeyen, bitmek bilmez bir metanetle beni destekleyen sevgili eşim Elif SARAÇ a ve bazen sıkılıp bunalsa da bana sürekli moral kaynağı olan, biricik oğlum Gökberk e sonsuz sevgi ve teşekkürlerimi sunuyorum. i
T.C. KARA HARP OKULU SAVUNMA BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SAVUNMA YÖNETİMİ ANA BİLİM DALI ANKARA 2014 ASKERİ PERSONELE VERİLEN EĞİTİMİN ETKİNLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ VE ÖRGÜTSEL BAĞLILIKLA İLİŞKİSİ: GÖRGÜL BİR ARAŞTIRMA YÜKSEK LİSANS TEZİ Atakan SARAÇ ÖZET Sosyal, ekonomik ve teknolojik alanlarda yaşanan hızlı ve sürekli değişim karşısında örgütler, bu sürece ayak uydurabilmek için çeşitli yatırımlar yapmaktadırlar. Bunlar arasında, eğitim faaliyetleri vasıtasıyla insan kaynaklarının geliştirilmesine yapılan yatırımlar, son yıllarda oldukça önemli hale gelmiştir. Zira günümüzün ekonomik koşulları, her örgütsel faaliyette olduğu gibi eğitim faaliyetlerinin de en düşük maliyet ve en yüksek etkinlikle yapılandırılmasını gerektirmektedir. Bunu sağlamanın yegâne yöntemi ise, örgütlerin insan kaynaklarına eğitim vasıtasıyla yaptıkları yatırımın ne derece faydalı ve etkin olduğunun belirlenmesi, bir başka deyişle eğitim etkinliğinin değerlendirilmesidir. Diğer yandan, işgörenlerinin bilgi ve becerilerinin geliştirilmesi için onlara yatırım yapan örgütler, çalışanlarının bağlılıklarını artırmayı ve önemli bir maliyet unsuru oluşturabilecek işgücü devir oranını azaltmayı kurumsal bir amaç haline getirmelidir. Bu bağlamda, hizmet içi eğitim algısı ile örgütsel bağlılık arasındaki ilişkilerin belirlenmesi önem arz etmektedir. ii
Eğitim ihtiyacı ve maliyetlerinin yüksek, dolayısıyla eğitim etkinliğinin değerlendirilmesinin son derece önemli olduğu alanlardan birisi de askeri eğitimlerdir. Bu kapsamda mevcut araştırmada, Tankçı Uzman Erbaş Temel Eğitiminin etkinliği değerlendirilmiş ve hizmet içi eğitimle örgütsel bağlılık ilişkisi ortaya konulmuştur. Çalışmada, Alliger, Tannenbaum, Bennett, Traver ve Shotland (1997) tarafından Kirkpatrick eğitim değerlendirme modelinin detaylandırılarak geliştirilmesi suretiyle oluşturulan sınıflandırma esas alınmıştır. Araştırmada, 249 uzman erbaş ile 104 subay ve astsubaydan anket ile toplanan veriler çeşitli istatistiksel analiz yöntemleri ile değerlendirilmiştir. Sonuçlar, temel eğitimin yeterliliğinin, eğitimden ve eğiticilerden duyulan duyulan memnuniyetin orta düzeyde algılandığını göstermiştir. Başka bir deyişle, eğitilenlerin fayda ve beğenme reaksiyonları genel olarak olumlu yöndedir. Yakın öğrenme, bilginin muhafazası ve eğitimin transferi arzu edilen seviyede gerçekleşmektedir. Uzman erbaşların hizmet içi eğitim algılamaları ile örgütsel bağlılıklarının olumlu yönde ilişkili olduğu tespit edilmiş ve Tankçı Uzman Erbaş Temel Eğitiminin geliştirilmesi ile eğitimin iş ortamına transfer derecesinin ve uzman erbaşların örgütsel bağlılıklarının artırılmasına yönelik önerilerde bulunulmuştur. Ayrıca araştırmanın yazına ve uygulamacılara katkısı ile kısıtlılıkları tartışılmıştır. Son olarak, gelecekteki çalışmalar için bazı önerilerde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Eğitim Değerlendirme, Tankçı Uzman Erbaş Temel Eğitimi, Hizmet İçi Eğitim Algısı, Örgütsel Bağlılık Tez Yöneticisi: Doç. Dr. Mehmet GÜNEŞ Sayfa Sayısı: 112 iii
T. R. TURKISH MILITARY ACADEMY DEFENSE SCIENCES INSTITUTE DEPARTMENT OF DEFENSE MANAGEMENT ANKARA 2014 EVALUATION OF TRAINING GIVEN TO MILITARY PERSONNEL AND ITS RELATIONSHIP WITH ORGANIZATIONAL COMMITMENT: AN EMPIRICAL RESEARCH MASTER THESIS Atakan SARAC ABSTRACT Due to rapid and continuous change taking place in the social, economical and technological fields, organizations make various investments in order to keep up with its pace. Among aforementioned investments, the ones made for human resources through training activities have been of great importance in recent years. Yet, today s economical circumstances require training activities to be structured with minimum cost and highest efficiancy as well as all other organizational activities. Evaluation of training is the only way to ensure whether investments in human resources are useful and efficient or not. On the other hand, organizations which invest in their employees to improve their knowledge and abilities, should also corporately aim to increase employees commitment and reduce turnover rate. In this sense, it is important to determine relationship between perception of inservice training and organizational commitment. Military training is one of the fields in which need for training and training costs are so high, therefore training evaluation is of vital importance. In this study, Armor Specialist Basic Training was evaluated and the relationship between specialists perceptions of organizational commitment iv
and in-service training was exhibited. Evaluation was based on the augmented taxonomy of Alliger, Tannenbaum, Bennett, Traver and Shotland (1997) who developed it by means of elaborating and improving Kirkpatrick s model. The data, collected from 249 specialists and 104 officers/noncommissioned officers using questionnaires, were analyzed with various statistical techniques. The results indicated that specialists perceived the adequacy of basic training moderately. They were also satisfied with the training and instructors moderately. In other words, trainees utility and affective reactions were positive. Immediate learning and knowledge retention occurred and the transfer of training took place as desired. It was exhibited that the armor specialists perceptions of in-service training and organizational commitment were positively correlated. In the light of findings, some suggestions are presented in order to improve Armor Specialist Basic Training, transfer of the training and specialists organizational commitment levels. Furthermore, this studys limitations along with its contributions to literature and practitioners were discussed. Finally, some suggestions for future research were presented. Keywords: Training Evaluation, Armor Specialist Basic Training, Perception of In-service Training, Organizational Commitment Advisor: Assoc. Prof. Mehmet GUNES Number of Pages: 112 v
İÇİNDEKİLER TEŞEKKÜR... i ÖZET... ii ABSTRACT... iv İÇİNDEKİLER... vi TABLOLAR LİSTESİ... xi ŞEKİLLER LİSTESİ... xiii KISALTMALAR... xiv BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ VE ARAŞTIRMANIN TANIMI 1. GİRİŞ... 1 2. ARAŞTIRMANIN SORUNSALI... 4 3. ARAŞTIRMANIN AMACI... 5 4. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ VE KATKISI... 6 5. ARAŞTIRMANIN KAPSAMI... 7 İKİNCİ BÖLÜM KURAMSAL ÇERÇEVE 1. EĞİTİM KAVRAMININ TANIMI VE ÖNEMİ... 9 2. EĞİTİM YÖNTEMLERİNİN SINIFLANDIRILMASI... 11 a. İş Başında Eğitim Yöntemleri... 12 (1) İşe Alıştırma Eğitimi... 14 (2) Koçluk Yöntemi... 15 (3) Rehberlik Yöntemi... 16 (4) İş Değiştirme Yöntemi... 17 (5) Staj Yoluyla Eğitim... 18 (6) Çıraklık Eğitimi... 18 vi
b. İş Dışında Eğitim Yöntemleri... 19 (1) Anlatım Yöntemi... 20 (2) Örnek Olay Yöntemi... 21 (3) Davranış Modelleme... 21 (4) Duyarlılık Eğitimi... 22 (5) Rol Oynama... 23 (6) Simülasyonlar... 23 3. EĞİTİM DEĞERLENDİRME KAVRAMI VE ÖNEMİ... 25 4. KIRKPATRICK EĞİTİM DEĞERLENDİRME MODELİ... 28 a. Reaksiyonlar/Tepkiler... 29 b. Öğrenme... 31 c. Davranış... 31 d. Sonuçlar... 32 e. Alliger, Tannenbaum, Bennett, Traver ve Shotland (1997) Tarafından Önerilen Model... 33 5. EĞİTİMİN DAVRANIŞ BOYUTUNDA İŞ HAYATINA TRANSFERİ... 35 6. ÖRGÜTSEL BAĞLILIK KAVRAMI VE EĞİTİM İLE İLİŞKİSİ... 38 a. Örgütsel Bağlılık ve Öğrenme Motivasyonu İlişkisi... 42 b. Örgütsel Bağlılık ve Algılanan Sosyal Destek İlişkisi... 42 c. Örgütsel Bağlılık ve Algılanan Eğitim Olanakları İlişkisi... 43 d. Örgütsel Bağlılık ve Algılanan Hizmet İçi Eğitim Kazançları İlişkisi... 44 7. ARAŞTIRMA KONUSUYLA İLGİLİ OLARAK YAZINDA YER ALAN BAZI ÇALIŞMALARIN ÖZETİ.45 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YÖNTEM 1. EVREN VE ÖRNEKLEM... 50 a. Temel Kurs Uzman Erbaş Örneklemi... 50 b. Kıt a Uzman Erbaş Örneklemi... 51 c. Subay/Astsubay Örneklemi... 53 2. VERİ TOPLAMA ARAÇLARI... 54 vii
a. Uzman Erbaş Örneklemi Ölçüm Araçları... 54 (1) Temel Kurs Uzman Tank Nişancısı, Tank Sürücüsü ve ZPT Sürücüsü Anket Formları... 54 (a) Birinci Bölüm: Demografik Bilgiler... 55 (b) İkinci Bölüm: Eğitim Programına Yönelik Fayda Türü Reaksiyonlar... 55 (c) Üçüncü Bölüm: Eğitim Programına Yönelik Beğenme Türü Reaksiyonlar... 56 (d) Dördüncü Bölüm: Bilgi Testi... 57 (2) Kıt a Uzman Tank Nişancısı, Tank Sürücüsü ve ZPT Sürücüsü Anket Formları... 58 (a) Birinci Bölüm: Demografik Bilgiler... 59 (b) İkinci Bölüm: Bilgi Testi... 59 (c) Üçüncü Bölüm: Eğitimin Transferine İlişkin Algılar... 59 (d) Dördüncü Bölüm: Hizmet İçi Eğitim Algılaması Ölçeği... 60 (e) Beşinci Bölüm: Örgütsel Bağlılık Ölçeği... 61 b. Subay/Astsubay Örneklemi Ölçüm Aracı... 63 (1) Birinci Bölüm: Demografik Bilgiler... 63 (2) İkinci Bölüm: Eğitimin Transferine Yönelik Algılar... 63 3. ARAŞTIRMA SORULARI VE HİPOTEZLER... 64 a. Eğitim Etkinliğinin Değerlendirilmesine Yönelik Araştırma Soruları... 65 b. Hizmet İçi Eğitim Algılamaları ile Örgütsel Bağlılık İlişkisine Yönelik Olarak Oluşturulan Model ve Hipotezler... 66 4. İŞLEM VE ANALİZLER... 67 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DEĞİŞKENLERİN OLUŞTURULMASI VE BULGULAR 1. TANKÇI UZMAN ERBAŞ TEMEL EĞİTİMİNİN ETKİNLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİNE YÖNELİK DEĞİŞKENLERİN OLUŞTURULMASI... 68 a. Tankçı Uzman Erbaş Temel Eğitiminin Değerlendirilmesine Yönelik Fayda Reaksiyonu ile İlgili Değişkenler... 68 viii
b. Tankçı Uzman Erbaş Temel Eğitiminin Değerlendirilmesine Yönelik Beğenme Reaksiyonu Değişkeni... 69 c. Bilgi Testi Değişkeni... 70 d. Temel Eğitimin Transferi ile İlgili Değişkenler... 70 (1) Kıt a Uzman Erbaş Örneklemine Ait Transfer Değişkenleri... 71 (2) Sb./Astsb. Örneklemine Ait Transfer Değişkenleri... 71 2. TANKÇI UZMAN ERBAŞ TEMEL EĞİTİMİNİN ETKİNLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİNE YÖNELİK BULGULAR... 72 a. Temel Değişkenlerin Analizi... 72 b. Diğer Değişkenlerin Analizi... 74 c. Uzman Erbaşların Temel Eğitime Yönelik Fayda Reaksiyonlarının Branşlarına Göre Karşılaştırılması... 79 d. Uzman Erbaşların Temel Eğitime Yönelik Beğenme Reaksiyonlarının Branşlarına Göre Karşılaştırılması... 82 e. Uzman Erbaşların Açık Uçlu Sorulara Verdikleri Yanıtlar... 84 f. Subay ve Astsubayların Açık Uçlu Sorulara Verdikleri Yanıtlar... 86 3. HİZMET İÇİ EĞİTİM İLE ÖRGÜTSEL BAĞLILIK İLİŞKİSİNE YÖNELİK BULGULAR VE HİPOTEZ TESTLERİ... 89 a. Hizmet İçi Eğitim Algılamaları ile Örgütsel Bağlılık Boyutlarının Korelasyon, Ortalama ve Standart Sapma Değerlerine Ait Bulgular.. 89 b. Hizmet İçi Eğitimin Örgütsel Bağlılık Üzerindeki Etkileri ile İlgili Regresyon Analizi Bulguları... 92 BEŞİNCİ BÖLÜM TARTIŞMA VE ÖNERİLER 1. BULGULARIN TARTIŞILMASI VE DEĞERLENDİRME... 94 a. Tankçı Uzman Erbaş Temel Eğitiminin Etkinliğinin Değerlendirilmesine Yönelik Bulguların Tartışılması ve Değerlendirme... 94 b. Hizmet İçi Eğitimin Örgütsel Bağlılıkla İlişkisine Yönelik Bulguların Tartışılması ve Değerlendirme... 98 2. YAZINA KATKISI... 99 3. UYGULAMACILARA KATKISI VE YÖNETİCİLERE ÖNERİLER... 99 4. ARAŞTIRMANIN KISITLILIKLARI... 101 ix
5. GELECEKTEKİ ÇALIŞMALAR İÇİN ÖNERİLER... 102 KAYNAKÇA... 103 EKLER... 112 x
TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo-1: Kirkpatrick Modeli ile Alliger ve arkadaşlarının Kapsamlı Sınıflandırması (Alliger ve diğ., 1997:343)... 34 Tablo-2: Yazında Yer Alan Çalışmaların Özeti... 45 Tablo-3: Temel Kurs Uzman Erbaş Örneklemine Ait Tanımlayıcı İstatistikler, (N=142)... 51 Tablo-4: Kıt a Uzman Erbaş Örneklemine Ait Tanımlayıcı İstatistikler, (N=102)... 52 Tablo-5: Subay/Astsubay Örneklemine Ait Tanımlayıcı İstatistikler, (N=104)... 53 Tablo-6: Uzman Tank Nişancısı, Sürücüsü ve ZPT Sürücüsü Anket Formlarının 2 nci ve 3 üncü; Kıt a Uzman Tank Nişancısı, Sürücüsü ve ZPT Sürücüsü Anket Formlarının 3 üncü; Sb./Astsb. Anket Formunun 2 nci Bölümünde Kullanılan Beşli Likert Tipi Ölçek... 56 Tablo-7: Hizmet İçi Eğitim Algılaması Ölçeğinin DFA Sonuçları... 60 Tablo-8: Hizmet İçi Eğitim Algılaması ve Örgütsel Bağlılık Ölçeklerinin Değerlendirilmesinde Kullanılan Beşli Likert Tipi Ölçek... 61 Tablo-9: Örgütsel Bağlılık Ölçeğinin DFA Sonuçları... 62 Tablo-10: KMO ve Barlett s Test Değerleri... 69 Tablo-11: KMO ve Barlett s Test Değerleri... 71 Tablo-12: KMO ve Barlett s Test Değerleri... 72 Tablo-13: Eğitim Etkinliğinin Değerlendirilmesinde Temel Değişkenlere Ait Korelasyon, SS ve Puan Aralıkları... 75 Tablo-14: Eğitim Etkinliğinin Değerlendirilmesinde Diğer Uzman Erbaş Transfer Değişkenlerine Ait Korelasyon, Ortalama, SS ve Puan Aralıkları.... 77 Tablo-15: Eğitim Etkinliğinin Değerlendirilmesinde Diğer Sb./Astsb. Transfer Değişkenlerine Ait Korelasyon, Ortalama, SS ve Puan Aralıkları. 79 Tablo-16: Fayda Reaksiyonlarının Branşlara Göre Karşılaştırılmasında Tek Faktörlü Varyans Analizi Tablosu......80 xi
Tablo-17: Fayda Reaksiyonlarının Branşlara Göre Karşılaştırılmasında Tukey Testi Sonuçları... 81 Tablo-18: Fayda Reaksiyonlarının Branşlara Göre Karşılaştırılmasında Örnekleme İlişkin İstatistikler... 82 Tablo-19: Beğenme Reaksiyonlarının Branşlara Göre Karşılaştırılmasında Tek Faktörlü Varyans Analizi Tablosu... 83 Tablo-20: Beğenme Reaksiyonlarının Branşlara Göre Karşılaştırılmasında Örnekleme İlişkin İstatistikler... 83 Tablo-21: Beğenme Reaksiyonlarının Branşlara Göre Karşılaştırılmasında Tukey Testi Sonuçları... 84 Tablo-22: Tankçı Uzman Erbaş Temel Eğitiminin Olumlu Yönleri... 85 Tablo-23: Tankçı Uzman Erbaş Temel Eğitiminin Olumsuz Yönleri... 86 Tablo-24: Tankçı Uzman Erbaş Temel Eğitiminin Transferini Kolaylaştırabileceği Değerlendirilen Faktörler... 87 Tablo-25: Tankçı Uzman Erbaş Temel Eğitiminin Transferini Zorlaştırabileceği Değerlendirilen Faktörler... 88 Tablo-26: Subay ve Astsubayların Tankçı Uzman Erbaş Temel Eğitimine Yönelik Düşünce, Değerlendirme ve Önerileri... 89 Tablo-27: Hizmet İçi Eğitim Algılamaları ve Örgütsel Bağlılık Boyutlarına Ait Korelasyon, Ortalama ve Standart Sapma Değerleri... 91 Tablo-28: Regresyon Modelinin Özeti ve Anlamlılık Sonuçları... 92 Tablo-29: Çoklu Regresyon Modeline Ait Katsayılar... 93 xii
ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil-1: Hizmet İçi Eğitim Algılaması - Örgütsel Bağlılık İlişkisine Yönelik Hipotetik Model... 66 xiii
KISALTMALAR ABD ANOVA ASTD Astsb. Bçvş. Bkz. Bl. K. Bnb. CFI DFA Dz. K. K. lığı E/H Eğt. A. GAYE GFI Hv. K. K. lığı İKY Jn. Gn. K. lığı Kd. Bçvş. Kd. Üçvş. Kh. Sb. K.K.K.lığı KMO Ks. K. MEBS : Amerika Birleşik Devletleri : Analysis of Variance (Varyans Analizi) : Amerikan Eğitim ve Geliştirme Topluluğu : Astsubay : Başçavuş : Bakınız : Bölük Komutanı : Binbaşı : Comparative Fit Index (Karşılaştırmalı Uyum İndeksi) : Doğrulayıcı Faktör Analizi : Deniz Kuvvetleri Komutanlığı : Elektronik Harp : Eğitim Alayı : Göreve ve Atanmaya Yönelik Eğitim : Goodness of Fit Index (İyilik Uyum İndeksi) : Hava Kuvvetleri Komutanlığı : İnsan Kaynakları Yönetimi : Jandarma Genel Komutanlığı : Kıdemli Başçavuş : Kıdemli Üstçavuş : Karargâh Subayı : Kara Kuvvetleri Komutanlığı : Kaiser-Meyer-Olkin : Kısım Komutanı : Muhabere Elektronik ve Bilgi Sistemleri xiv
Ort. P. Slh. ile Mek. Niş. Eğt. Pl. ve Prog. Ş. Md. lüğü : Aritmetik Ortalama : Piyade Silahları ile Mekanik Nişancılık Eğitimi : Plan ve Program Şube Müdürlüğü RMSEA : Root Mean Square Error of Approximation (Yaklaşık Hataların Ortalama Karekökü) Sb. sd SS Tb. K. TBE/SBE Tk. K. Tnk. TSK Uzm. Çvş. Uzm. Onb. Ütğm. vd. Yb. Yzb. Zh. Brl. Okl. ve Eğt. Tüm. ZPT : Subay : Serbestlik Derecesi : Standart Sapma : Tabur Komutanı : Temel Beden Eğitimi/Savaş Beden Eğitimi : Takım Komutanı : Tank : Türk Silahlı Kuvvetleri : Uzman Çavuş : Uzman Onbaşı : Üsteğmen : ve diğerleri : Yarbay : Yüzbaşı : Zırhlı Birlikler Okulu ve Eğitim Tümeni : Zırhlı Personel Taşıyıcı xv
BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ VE ARAŞTIRMANIN TANIMI 1. GİRİŞ Günümüzün hızla değişen ve önceden tahmin edilemeyen küresel ekonomik koşullarında, sermaye, hammadde ve enerji gibi girdilerin etkinliğinin artırılmasına yönelik olarak yapılan yatırımların yanında; örgütler için diğer önemli bir girdi olan insan gücü bileşeninin geliştirilmesine yönelik yapılacak yatırımlar da önem kazanmaya başlamıştır. İşgörenlerin örgütlerde bir maliyet unsurundan ziyade beşeri bir sermaye olarak görülmeye başlanmasına sebebiyet veren faktörlerden birisinin de, üretim paradigmasındaki değişim olabileceği değerlendirilmektedir. 21. yüzyılın üretim paradigması çerçevesinde gelişen esnek ve müşteri odaklı üretim anlayışı, mal ve hizmetlerin farklılaştırılmasını zorunlu kılmıştır. Müşterilerin beklenti ve taleplerindeki farklılaşma, klasik üretim hatlarının vasıfsız iş görenlerinin artık yetersiz kalmaya başlamalarına neden olmuştur. Zira mal ve hizmetlerde gün geçtikçe daha yüksek teknolojiye gereksinim duyulması, örgüt ve işletmelerin işgörenlerinden beklediği bilgi, donanım ve performans seviyelerini yükseltmiştir. Bu gelişme karşısında örgütler, kurumsal performanslarını geliştirebilmek için öncelikli olarak bireysel iş gören performansının geliştirilmesi ve eğitime yatırım yapılması gerektiğinin farkına varmışlardır. Bu kapsamda yalnızca ABD deki örgütler, işgörenlerinin eğitimi için yıllık ortalama 135 milyar dolar civarında yatırım ve harcama yapmaktadır (Patel, 2010). Boudreau ve Ramstad (2005), örgütlerin rekabet avantajını sürdürebilmelerinin finansal, ürün ve pazar ile beşeri sermayeye yönelik başarıyla mümkün olabileceğini ifade etmektedir. Ekonomik koşulların
giderek evrensel hale gelmesiyle, benzer yapı ve büyüklükteki örgütlerin finansal kaynaklara ulaşma imkânları da aynı seviyede gerçekleşmektedir. Diğer yandan hemen hemen tüm firmalar aynı pazarlara girebilmekte, ürün yelpaze ve kalitelerinde geçmişe nazaran çok az farklılıklar görülmektedir. O halde pek çok örgüte sürdürülebilir rekabet avantajı sağlayabilecek husus, daha donanımlı ve daha iyi eğitilmiş bir işgücü olabilir. Fiziksel ve finansal yatırımlardan farklı olarak eğitime yapılan yatırım, kurumsal performansı artırması bağlamında örgüte ayrıcalıklı bir avantaj sağlayacaktır. Söz konusu avantajın da, örgüte sağlanan yeni bir kaynak olan bağlılığı gelişmiş işgörenler olduğu değerlendirilmektedir (Jex ve Britt, 2008). Diğer yandan, günümüzün ekonomik koşulları, her örgütsel faaliyette olduğu gibi eğitim faaliyetlerinin de en düşük maliyet ve en yüksek etkinlikle hedeflere ulaşılacak biçimde yapılandırılmasını gerektirmektedir. Bunu sağlamanın yegâne yöntemi ise, örgütlerin insan kaynaklarına eğitim vasıtasıyla yaptıkları yatırımın ne derece faydalı ve etkin olduğunun belirlenmesi, bir başka deyişle eğitim etkinliğinin değerlendirilmesidir. Eğitim etkinliğinin değerlendirilmesi, eğitim programlarının geliştirilmesi için gerekli verilerin bilimsel ve sistematik bir şekilde elde edilmesi sürecidir. Sonuçları, başlangıçta koyulan hedefler doğrultusunda değerlendirilmeyen eğitim programlarının etkinliğinin ve geliştirilmeye muhtaç yönlerinin tespit edilmesi mümkün değildir. İşgörenlere sağlanan eğitim olanakları; bilgi ve becerilerini geliştirmenin yanında, örgüt için önemli bir çalışan oldukları duygusu geliştirmelerini, amirleri ve çalışma arkadaşlarıyla iyi ilişkiler kurmalarını, onlar tarafından beğenilmelerini ve takdir edilmelerini sağlayarak örgütsel bağlılığın artmasına katkı yapmaktadır. İşgörenin, örgütü ile psikolojik olarak bütünleşmesi, örgütün amaç ve hedeflerini özümsemesi ve bu doğrultuda örgütte kalma yolunda duyduğu arzu (Gürbüz, 2006:58) şeklinde tanımlanan örgütsel bağlılık, işgücü devir oranının yüksek olduğu kurum ve örgütler için giderek önemli bir konu haline gelmeye başlamıştır. Zira işgücü devir 2
oranının azaltılması, işgörenlerin örgütlerine olan bağlılıklarının artırılmasıyla doğrudan ilişkilidir. İşgücü devri; belirli bir dönemde işletmeden ayrılanların, işletmede mevcut ortalama işgören sayısına oranı şeklinde tanımlanmaktadır (Sabuncuoğlu, 2000:40). İşgücü devir oranının yüksek olduğu örgütler, bir takım ilave maliyetler yüklenmek zorunda kalmaktadır. Bu maliyetlerden en önemlileri, yeni işe alınacak pesronelin temin ve seçim, hizmet içi eğitim masrafları ile işletmedeki boş kapasiteden kaynaklanan verim ve üretim kaybıdır (Kılıç, 2004:84-85). İşgücü devir oranı, hem sivil örgütler hem de askeri birlikler açısından kontrol altında bulundurulması gereken önemli bir örgütsel değişkendir. Kara Kuvvetleri Komutanlığının (KKK) insan kaynakları arasında, işgücü devir oranının belki de en fazla olduğu statü uzman erbaşlardır. Uzman erbaş, 3269 sayılı Uzman Erbaş Kanunu hükümlerine göre istihdam edilen uzman çavuş ve uzman onbaşılardır. Aynı kanunda uzman onbaşı, en az ilköğretim veya dengi okul mezunu olup, muvazzaflık hizmetini müteakip Türk Silâhlı Kuvvetlerinin devamlılık arz eden teknik ve kritik uzmanlık görev yerlerinde istihdam edilen askeri personel olarak tanımlanmıştır. Uzman çavuşlar ise, en az lise veya dengi okul mezunu çavuşlar veya en az ilköğretim mezunu olup, muvazzaflık hizmetini çavuş rütbesi ile tamamlayanlardan, muvazzaflık hizmetini müteakip Türk Silâhlı Kuvvetlerinin devamlılık arz eden teknik ve kritik görev yerlerinde veya çavuş kadro görev yerlerinde, 3269 sayılı Uzman Erbaş Kanunu esaslarına göre istihdam edilenler ile Uzman Erbaş Yönetmeliği nde belirtilen esaslara göre uzman onbaşılıktan uzman çavuşluğa geçirilenlerdir. İnsan Kaynakları Yönetiminin (İKY) hizmet içi eğitim fonksiyonu ile örgütsel bağlılık arasındaki muhtemel ilişkilerin incelenmesinin, uzman erbaşların örgütsel bağlılıklarının geliştirilmesine ve dolayısıyla, bu statüdeki personelin işgücü devir oranının azaltılmasına yönelik tespit ve önerilerde bulunulmasına imkân sağlayabileceği kıymetlendirilmektedir. Bu düşüncelerin 3
ışığında mevcut çalışmada, Kara Kuvvetleri bünyesinde yer alan tankçı sınıfı uzman erbaş temel eğitiminin etkinliğinin değerlendirilmesi ve söz konusu eğitimin, örgütsel bağlılıkla ilişkisinin ortaya konulması amaçlanmaktadır. Araştırmanın sorunsalı, amacı, önemi ve katkısı ile kapsamı aşağıda ifade edilmektedir. 2. ARAŞTIRMANIN SORUNSALI Günümüzde örgütler bir takım maddi yatırımlarla birlikte, ciddi miktarlarda mali kaynaklar tahsis ederek insan kaynaklarına da yatırımlar yapmaktadırlar. Bunlardan biri de, mevcut işgücünün eğitim ve geliştirilmesine yönelik olarak yapılan yatırımlardır. Aynı zamanda bir İKY fonksiyonu da olan eğitim ve geliştirme uygulamalarının amacı, işgörenlerin bireysel verimliliklerinin ve dolayısıyla örgüt verimliliği ile performansının yükseltilmesidir. Eğitim ve geliştirme uygulamaları, gelişen teknoloji ve müşteri ihtiyaçları paralelinde işgörenlerin mevcut işlerini daha etkin yapabilmeleri ve gelecekteki örgüt ihtiyaçları ile orantılı olarak alabilecekleri ilave görevler için kendilerine birtakım bilgi ve becerilerin kazandırılmasına yöneliktir. Bununla birlikte rekabet üstünlüğü sağlayabilmek için her faaliyette olduğu gibi, eğitim faaliyetlerinin de en az maliyetle ve en etkin bir biçimde yapılması gerekmektedir. Bu kapsamda, örgütlerin sahip oldukları insan kaynaklarına eğitim yoluyla yaptıkları yatırımın fayda ve etkinliğinin değerlendirilmesi kaçınılmazdır. Birlik seviyesinde toplu eğitimin yanısıra bireysel eğitim ihtiyacının fazla, maliyetlerinin de yüksek olduğu alanlardan belki de en önemlisi askeri eğitimlerdir. Zira askeri eğitimlerin etkinliği, barış şartlarındaki maliyetler ile birlikte muharebe koşullarında beka ve vazifenin başarılmasıyla değerlendirilebilecektir. Bu bağlamda, K.K.K.lığının temel manevra ve ateş gücünü teşkil eden zırhlı birliklerde tank sürücülüğü ve tank nişancılığı gibi kritik görevlerde 4
bulunan uzman erbaşların aldıkları temel eğitimin etkinliğinin örgütsel bağlılıkla ilişki kurularak değerlendirilmesinin, askeri birliklerin faaliyetleri için önem arz ettiği kıymetlendirilmektedir. 3. ARAŞTIRMANIN AMACI Bu çalışmada, birçok yapı ve örgütsel ilişkilere sahip olan ve binlerce çalışanı bulunan Kara Kuvvetleri bünyesindeki tankçı sınıfı uzman erbaş temel eğitiminin etkinliğinin değerlendirilmesi ve söz konusu eğitimin, örgütsel bağlılıkla muhtemel ilişkisinin ortaya konulması amaçlanmaktadır. K.K.K.lığının en önemli insan kaynaklarından birisi olan uzman erbaş kaynağına, eğitim ve geliştirme kapsamında kurumsal olarak önemli yatırımlar yapılmaktadır. Söz konusu yatırımlardan birisi de, askeri sınıflara göre farklı kapsamlarda icra edilen uzman erbaş temel kurslarıdır. Anılan kurslardan birisi olan Tankçı Uzman Erbaş Temel Kursu, ateş ve manevra yeteneği sayesinde kara muharebelerinde belirleyici role sahip tankların en kritik mürettebatı konumundaki sürücü ve nişancı branşındaki uzman erbaşların yetiştirildiği yegâne eğitim platformudur. Tankçı Uzman Erbaş Temel Kursunun amacı, Kara Kuvvetleri kaynaklı kadrolarda istihdam edilmek üzere temin edilen uzman erbaşlara göreve başlamadan önce, temel askerlik ve branş eğitimleri uygulanmak suretiyle ortak anlayış kazandırılmasıdır. Temel kursun temel askerlik eğitimi bölümünde uzman erbaşların, yanaşık düzen eğitimi, tek er muharebe eğitimi, mekanik nişancılık ve atış eğitimi, askerlik mesleğinin değerleri, yetki ve sorumlulukları ile özlük hakları konularında ortak, standart ve doğru bir başlangıç eğitimine tabi tutulmaları sağlanır. Branş eğitimi kapsamında ise sınıf taktiği ve tekniği konularında eğitim uygulanmaktadır. Bu bağlamda, tankçı sınıfı uzman erbaş temel eğitiminin etkinliğinin değerlendirilmesinin, eğitim yöntem ve uygulamalarının gözden geçirilerek sorgulanması gerekenlerin tespit edilmesinin; nihayetinde bu hususta bazı 5
önerilerde bulunulmasının, hem maliyet etkinliği kapsamında Türk Silahlı Kuvvetleri ne (TSK) hem de gelecekte bu alanda yapılacak çalışmalara katkı sağlayacağı değerlendirilmektedir. Diğer yandan, insan kaynağının en önemli sermaye olarak görüldüğü günümüz çalışma hayatında, örgütler açısından işgörenlerin işte kalma süre ve oranları; temin ve seçim, eğitim masrafları ve kazanılan yeteneklerin kaybı kapsamında fayda/maliyet analizi açısından önemli bir konu olmaya başlamıştır. Bu husus, uzman erbaşların sözleşmeli statüde görev yapıyor olmaları nedeniyle K.K.K.lığı açısından da önem arz etmektedir. Zira bu personel, 3269 sayılı Uzman Erbaş Kanununa göre; iki yıldan az, beş yıldan fazla olmamak şartıyla sözleşme yaparak göreve başlamakta ve sözleşmenin imzalanmasından sonra ilk beş aylık intibak dönem içerisinde göreve intibak edemeyenler ile ayrılmak isteyenlerin sözleşmeleri feshedilerek, Türk Silâhlı Kuvvetleri ile ilişikleri kesilmektedir. Uzman erbaşların kendi iradeleriyle ayrılmak istemelerinin en belirgin sebebinin, örgütsel bağlılıklarındaki olumsuz yöndeki değişim olduğu değerlendirilmektedir. İşgörenlerin, örgütsel bağlılığını artıran pek çok faktörden birisi de, işletmeleri tarafından kendilerine sağlanan hizmet içi eğitim olanaklarıdır. Bu kapsamda, İKY nin hizmet içi eğitim fonksiyonunun örgütsel bağlılık ile birlikte ele alınarak muhtemel ilişkilerin incelenmesinin, uzman erbaşların örgütsel bağlılıklarını geliştirmeye yönelik tespit ve önerilerde bulunulmasına imkân sağlayabileceği kıymetlendirilmektedir. Böylece, TSK nın önemli bir insan gücünü oluşturan uzman erbaş kaynağının bir bölümüyle ilişkili olarak, uygulamaya yönelik bir katkı sağlanabileceği değerlendirilmektedir. 4. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ VE KATKISI Eğitim faaliyetlerindeki etkinliğin değerlendirilmesi kapsamında, ulusal ve uluslararası yazında karşılaşılan çalışmalar genellikle Kirkpatrick in 6