İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SÜRDÜRÜLEBİLİR OLUKLU MUKAVVA AMBALAJ TASARIMI: OLMUKSA ÖRNEĞİ

İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SÜRDÜRÜLEBİLİR OLUKLU MUKAVVA AMBALAJ TASARIMI: OLMUKSA ÖRNEĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Endüstri Ürünleri Tasarımcısı Mehmet Cercis ERİŞMİŞ Anabilim Dalı : ENDÜSTRİ ÜRÜNLERİ TASARIMI Programı : ENDÜSTRİ ÜRÜNLERİ TASARIMI MART 2007 4

İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SÜRDÜRÜLEBİLİR OLUKLU MUKAVVA AMBALAJ TASARIMI: OLMUKSA ÖRNEĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Endüstri Ürünleri Tasarımcısı Mehmet Cercis ERİŞMİŞ (502031960) Tezin Enstitüye Verildiği Tarih:07.03.2007 Tezin Savunulduğu Tarih:30.01.2007 Tez Danışmanı: Doç. Dr. Özlem ER Diğer Jüri Üyeleri: Yrd. Doç. Dr. Şebnem TİMUR ÖĞÜT(İ.T.Ü.) Yrd. Doç. Hakan ERTEM (M.Ü.) MART 2007 5

ÖNSÖZ Bu tezin yazılmasında emeği olan aileme teşekkür ederim. Yoğun çalışma temposunda benimle her zaman ilgilenen Sn. Doç. Dr. Özlem ER e desteği ve katkılarından dolayı teşekkür ederim. Tüm Olmuksa ailesine Sn. Akın PAKSOY a ve özellikle Sn. Teoman ÖZAĞ a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Son olarak tezimi yazma sürecinde bana yardımı dokunan bütün herkese sevgilerimi sunarım. Mart, 2007 Mehmet Cercis ERİŞMİŞ 6

İÇİNDEKİLER KISALTMALAR...v TABLO LİSTESİ...vi ŞEKİL LİSTESİ...vii ÖZET....viii SUMMARY....ix 1. GİRİŞ...1 1.1. Sürdürülebilirlik Kavramının Açıklanması...1 1.2. Sürdürülebilir Tasarım...3 1.3. Sürdürülebilir Tasarımla İlgili Temel Kavramlar...5 1.4. Toplumsal Yön...11 1.4.1.Toplumsal sorumlu tasarım...12 1.4.2. Sosyal sorumlu tasarım için yeni model...14 1.5. Ekonomik Yön...17 1.5.1. Hizmet satınalma...17 1.5.2. Yaşam çevrimi maliyeti...21 1.6. Çevresel Yön...23 1.6.1. Yaşam çevrimi değerlendirmesi...24 1.6.2. Çevre için tasarım...27 1.7. Ambalaj Nedir?...36 1.7.1. Oluklu mukavva ambalaj nedir?...38 1.7.2. Sürdürülebilir ambalaj nedir?...44 2 YÖNTEM...51 2.1. Örnek Olay Çalışması Nedir?...51 2.2. Olmuksa Araştırması Protokolü...56 3. ARAŞTIRMA BULGULARININ DEĞERLENDİRİLMESİ...64 3.1. Olmuksa Hakkkında Genel Bilgi...64 3.2. Genel Değerlendirme...68 3.3. Değerlendirme Birimlerinin İncelenmesi...73 3.3.1. Hal Kutusu...74 iii

3.3.2. Plaform...74 3.3.3. Motosiklet Kutusu...75 3.3.4. Lavabo Kutusu...75 3.3.5. Bilgisayar Ambalajı...75 3.3.6. Geri Kazanım Kutusu.75 3.4. Sonuç...76 KAYNAKLAR...77 EKLER...86 EK1 Görüşmede Kullanılan Belgeler...86 EK2 Değerlendirme Birimlerine Ait Bulgular...91 EK3 Görüşme Metni...96 ÖZGEÇMİŞ.112 iv

KISALTMALAR FTS TST YÇM YÇD : Firma Toplumsal Sorumluluğu : Toplumsal Sorumlu Tasarım : Yaşam Çevrimi Maliyeti : Yaşam Çevrimi Değerlendirmesi v

TABLO LİSTESİ Sayfa No Tablo 1.6.2.1. Bir litre süt için kullanılan ambalaj miktarı 32 Tablo 1.6.2.2. Çevre için tasarım kontrol listesi 35 Tablo1.7.2.1. SPA nın sürdürülebilir ambalaj tanımı 47 Tablo 2.1.1. Örnek olay çalışması delil kaynaklarının güçlü ve zayıf 55 yanları Tablo 2.2.1. Örnek olay çalışması protokolü 57 Tablo 2.2.2. Tasarım yönetiminin üç düzeyi 58 Tablo 2.2.3. Örnek olay çalışması taktikleri 60 Tablo 2.2.4. Türkiye ambalaj sektörü üretim rakamları 61 Tablo 2.2.5. Örnek olay çalışmasının değerlendirme birimleri 63 Tablo 3.1.1. Oluklu mukavva ambalaj sektörüne ait istatistikler 65 Tablo 3.2.1. Olmuksa nın temel değerleri 69 Tablo 3.2.2. Tasarım bölümü tarafından ürettirilen ürünlerin şirket 70 cirosuna oranı Tablo 3.2.3. Genel görüşme bulguları 71 Tablo 3.3.1. Değerlendirme birimlerinin karşılaştırılması 73 Tablo 3.3.2. Değerlendirme birimlerinin üretim ve satış adetleri 74 vi

ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1.2.1 Şekil 1.4.2.1 Şekil 1.6.1.1 Şekil 1.6.1.2 Şekil 1.6.1.3 Şekil 1.7.2.1 Şekil 2.2.1 Şekil 3.1.1 Şekil 3.1.2 : Dört aşamalı sürdürülebilir tasarım modeli : Toplumsal sorumlu tasarım modeli : Yaşam çevrimi değerlendirmesi : Yaşam çevrimi bölümleri : Dört farklı ürünün YÇD si : Sürdürülebilir ambalaj tanımı : Sürdürülebilir ürünün performans ölçümü genel çerçevesi : Oluklu mukavvanın tedarik zinciri : Olmuksa da müşteri toplam maliyetini etkileyen unsurlar Sayfa No 5 15 25 26 27 46 59 67 67 vii

ÖZET Bu çalışmada, tek örnek olay yöntemi kullanılarak oluklu mukavva üreticisi Olmuksa da sürdürülebilir oluklu mukavva ambalaj tasarımının hangi durumlarda gündeme geldiği örnek ürünler üzerinde inceleme yapılarak değerlendirilmiştir. Çalışma kapsamında sürdürülebilirlik, sürdürülebilir tasarım ve sürdürülebilir ambalaj tasarımı konusundaki yazın incelenmiş; bu kavramların uygulamada nasıl görüldüğünün ortaya çıkarılması için Olmuksa da belirlenen örnek olay yöntemiyle bir araştırma yapılmıştır. Sürdürülebilir tasarımın, toplumsal, ekonomik ve çevresel yönleriyle ayrıntılı olarak açıklanmıştır. Oluklu mukavva ambalajın nasıl bir ambalaj türü olduğu, çeşitleri ve özellikleri açıklanmıştır. Südürülebilir ambalajın ne demek olduğu, ve yazında bu konuda yapılan çalışmalar anlatılmıştır. Araştırmada değerlendirme birimi olarak ürünler belirlenmiş, bu ürünlerde sürdürülebilirlikle ilgili görülen bulgular incelenmiştir. İncelemeyi gerçekleştirmeden önce bir araştırma protokolü tasarlanmış ve bu protokole uyularak bilgiler derlenmiştir. Olmuksada farklı düzeylerde sürdürülebilirliğin nasıl anlaşıldığı bilgisi açığa çıkarılmıştır. Sadece ürün geliştirme bölümü değil, tasarımın yapıldığı, tasarım aktivitesinin yönlendirildiği ve tasarım stratejisinin uygulanması için oluşturulmasının gerçekleştirildiği düzeylerde derinlemesine irdelemeler yapılmıştır. Firmanın bu düzeylerdeki ilgili kişileriyle görüşmeler yapılmıştır. Araştırma sonucunda tasarlanan ürünlerde sürdürülebilirlik kavramlarıyla değer yaratma örneklerine rastlanmıştır. Bu örnekler çoğu zaman tek bir probleme odaklanmış ve o tekil problemim çözümü niteliğindedir. Ürünlerle ilgili ayrıntılı kavramsal çözümlemeler ve bu çözümlemelerin sunumu firmadaki eksikliklerden ve araştırmada bilgi toplamayı zorlaştıran etkenlerden biri olmuştur. Diğer önemli nokta da firmada gerçekleştirilen tasarım aktivitesinin firmanın ürettiği ürünlere etkisinin ihmal edilebilecek seviyede olmasıdır. viii

SUMMARY In this study, the corrugated cardboard manufacturing company Olmuksa is investigated by using the single case study method. Firstly, subjects of sustainability, sustainable design, and sustainable package design are searched for in the literature. In the first part of the thesis these concepts are explained in detail. Then, a research method is determined in order to explore the application of these concepts in design and development practices of the company. Lastly a single case study is undertaken in Olmuksa. The findings of the study showed that there are examples of value creation with the concepts of sustainability in the designed products. ix

1. GİRİŞ Bu tez kapsamında sürdürülebilir oluklu mukavva ambalaj tasarımıyla ilgili bir örnek olay çalışması yapılmıştır. İlk bölümde sürdürülebilirlik kavramı, sürdürülebilir tasarım, toplumsal yön, ekonomik yön ve çevresel yönler, oluklu mukavva ambalaj, sürdürülebilir ambalaj konularında yapılan çalışmalar incelenmiştir. İkinci bölümde örnek olay çalışması yöntemi açıklanmış, bu çalışmanın protokolüne yer verilmiştir. Üçüncü bölüm örnek olay çalışması yapılan Olmuksa firması hakkında genel bilgilendirme, genel değerlendirme, örnek olay çalışması birimlerinin değerlendirilmesi ve sonuç kısımlarını içermektedir. Görüşmede kullanılan belgeler, değerlendirme birimlerine ait bulgular ve Olmuksa da yapılan görüşmenin yazıya dökülmüş hali ekler bölümündedir. 1.1. Sürdürülebilirlik Kavramının Açıklanması Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Kofi Annan 2001 Martta: Yeni yüzyıldaki en büyük hedefimiz ve uğraşımız soyut olarak görünen sürdürülebilir gelişme fikrini almak ve onu dünya insanları için güncel gerçekliğe dönüştürmektir demiştir. Diesendorf sürdürülebilirliği doğal çevreyi koruyan toplumsal eşitliği sağlayan toplumsal ve ekonomik gelişme türleri olarak tanımlar. Dünya Sürdürülebilir Gelişme Komisyonu ise sürdürülebilir gelişmeyi mevcut ihtiyaçları gelecek nesillerin ihtiyaçlarını karşılamalarına engel olmadan karşılamak olarak tanımlamıştır (Lewis ve diğ., 2002) Sürdürülebilir gelişmeye olan ilginin kaynağı 1987 de yayınlanan Bruntland Raporu uyarınca mevcut insan aktivitelerinin çevreye zarar vermesi ve insanlık için ciddi olumsuz sonuçlara yol açacağı inancıdır (Bhamra ve diğ., 1987). Bruntland (1987) Raporuyla çevresel sürdürülebilir gelişme konusu gündeme gelmiş, üretimin arz kısmında, sürdürülebilir enerji üretimi, malzeme işleme ve elde etme, ürün üretimi konularında birçok gelişme ve yenilik gerçekleştirilmiştir. Ama tüketim seviyesi 1

artmaya devam etmiş, bu durum politika üreticilerini sürdürülebilir gerçekleşme üretmeye daha fazla yönlendirmiştir (Vergragt, 2001). Sürdürülebilir gelişme kavramı Dünya Gelişim ve Çevre Komisyonunun 1987 de yayınladığı Our Common Future (Ortak Geleceğimiz) isimli raporun yayınlanmasıyla halk arasında tartışılmaya başlamıştır. Bu kavram, gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını karşılamalarını engellemeyecek, şu andaki ihtiyaçları karşılayan gelişim olarak tanımlanmıştır (Bruntland, 1987). Raporda küresel bir katılımın gerekli olduğu sürdürülemez sanayi gelişimini de içeren bir dizi toplumsal ve çevresel engeller belirlenmiştir. Bu engelleri kaldırmak için tavsiye edilenler; sanayi ve sanayiyle bağlantılı işlerde verimli kaynak kullanımı, daha az kirlilik ve atık üretimi, yenilenemez kaynakların yerine yenilenebilir kaynakların kullanılması, insan sağlığı ve çevreye olan yan etkilerin azaltılmasıdır (Gertsakis ve Lewis, 2003). Daha sonra 1992 yılında Rio da Birleşmiş milletler tarafından düzenlenen çevre ve gelişme konferansında (UNCED, The Earth Summit ) çevre ile ilgili önemli kararlar alınmasının ardından sürdürülebilir tüketim ve kalkınma kavramları giderek önem kazanmaya başlamıştır. Bu konferanstan sonra birçok ülkede çevreye duyarlı organizasyonlar sanayici ve devlet çevresel bilinci uyandırmaya ve çevreci tüketim ile çevreye karşı sorumlu ürünlere olan talebi arttırmaya yönelik çabalarını yoğunlaştırmışlardır. Sürdürülebilir kalkınma kavramında hedef, çevresel değerleri koruyarak doğal kaynakların rasyonel kullanımı, kaynak kullanımının azaltılması ve yaşam standardının yükseltilmesidir (Tanılmış ve Alp, 2001). Gelecekte sürdürülebilirlik kavramı daha da önem kazanacaktır. Elli yıl sonrasını düşündüğümüzde, dünya nüfusu iki katına çıkma eğilimindedir. Üretimde ve tüketimde dünya çapında bir sürdürülebilir seviyeye ulaşılırsa, kişi başına düşen çevresel yük beş katına çıkacak, toplam çevresel yükün yarıya indirilmesi için şimdikinden yirmi kat daha çevresel olarak sürdürülebilir bir gelişme göstermemiz gerekecektir. Öte yandan seksene yirmi kuralı sürdürülebilirlik için de geçerlidir yani gelişmiş dünya kullanılan kaynakların % 80 ini alırken toplam dünya nüfusunun %20 sini oluşturmaktadırlar (Otto, 2005) Türkiye'den örnek vermek gerekirse Dilovası Organize Sanayi Bölgesi Devletin araştırması kapsamına alınmıştır çünkü oradaki endüstriyel aktivite sonucu hayat olumsuz etkilenmiş, kanserden ölüm oranları Türkiye nin üç katına çıkmış ve 2

Türkiye Büyük Millet Meclisi nde konuyla ilgili komisyon kurmuştur (Gürbüz, 2006) 1.2. Sürdürülebilir Tasarım Sürdürülebilir tasarım en iyi toplumsal ekonomik ve çevresel performansta veya en az toplumsal çevresel ve ekonomik maliyette olan tasarımdır. Sürdürülebilir tasarım, tasarımın çevreyi tehlikeye atmadan şimdi ve gelecekteki insan ihtiyaçlarının karşılanması için stratejik olarak kullanılmasıdır. Ürünlerin işlemlerin hizmetlerin ve sistemlerin tasarımı veya yeniden tasarımıdır. Toplumun, çevrenin ve ekonominin talepleri arasındaki dengesizliklerle ilgilenir çözmeye çalışır şimdi ve gelecekte bu üç alandaki etkilerin toplu olarak düşünülmesini içerir (Otto, 2005). Victor Papanek tasarımcıların ürünün estetiğine çok fazla odaklandıklarını ve ürünün tüm işlevlerini göz ardı ettiklerini söylemiştir. Göz ardı edilen bu işlevler, bütün ürün işlevi, tamir edilebilirlik, satın alınabilirlik, ürünün çevresel ve toplumsal sonuçlarıdır. Bazı yazarlar tasarımın toplumsal etkisiyle ilgilenmişlerdir, Whiteley ve diğ. çevresel etkisiyle ilgilendiler Mackenzie, Gertsakis, Lewis toplumsal ve çevresel ölçütleri birleştirme çabasıyla Datschefski sürdürülebilir ürün geliştirme için beş tasarım gerekliliği getirdi bunlar; Döngüsellik, Güneş, Güvenli, Verimli ve Toplumsaldır (Lewis ve diğ., 2002). Tischner ve Charter sürdürülebilir tasarımın, eko tasarımdan veya çevre için tasarımdan daha fazlası demek olduğunu açıklamışlardır, çevre için tasarım ve eko tasarım ürün tasarımına çevresel düşünceyi bütünleştirmek amacındadır, ama sürdürülebilir tasarım ekonomik ve çevresel düşüncelerle birlikte toplumsal ve etik unsurları da ürünün hayat döngüsüyle bütünleştirir. Üçlü dip çizgisi (tripple bottom line) olarak adlandırılan bu kavram çerçevesinde RMIT'de bir takım araçlar geliştirilmiştir. Tbl yani üçlü dip çizgisi ilk olarak Elkington (1998) tarafından açıklandı, onun önerisi firmaların bu üçlü dip çizgisine göre ekonomik başarı toplumsal adalet ve çevresel kaliteye yönelik yönetimde ve raporlamada bulunmalarıdır (Lewis ve diğ., 2002). Sürdürülebilir tasarım konu olarak son on yılda endüstride toplumsal ve çevresel konulara olan farkındalığın artmasıyla gelişmiştir. Yakın zamana kadar çevresel problemlere verilen tepki kirliliğin ve oluşan atığın üretimden sonra azaltılmasına 3

yöneliktir. Daha sonra dikkatler bu end of pipe, boru sonu, yaklaşımlar yerine cleaner manufactruring, daha az atık ve hava kirliliğiyle sonuçlanan daha temiz üretime bırakmıştır. Birçok gelişmiş firma gelecek pazarları, müşteri beklentilerini ve yönetsel değişimleri şekillendirmek adına proaktif yaklaşımlarda bulunmaktadırlar. Bu firmalar sürdürülebilir gelişmeyi tehditten ziyade fırsat olarak görüyorlar engellemek tedavi etekten daha iyidir kuralını fark etmiş durumdadırlar (Bhamra, 2004) Sürdürülebilir tasarım kavram ve pratiği tasarım dünyasının artan toplumsal ve çevresel baskılara olan tepkileridir. Bu alandaki terminolojide, çevreye duyarlı tasarım, çevre için tasarım, yaşam çevrimi tasarımı, eko yeniden tasarım, eko tasarım, gibi ilgili kavramları vardır. Dewberry ve Goggin (1996) bu konuda üç farklı yaklaşım önerirler, çevreci tasarım, eko tasarım ve sürdürülebilir tasarım; Çevreci tasarım: Yeni bir malzeme kullanımı gibi tek bir şeye odaklanır, örneğin geri kazanılabilir veya kazanılmış plastik kullanımı ya da enerji tüketiminin düşünülmesi. Eko tasarım: Yaşam çevrimi yaklaşımını getirir, ürünün yaşam çevrimi boyunca en büyük etkisinin olduğu kısımları keşfeder ve bu kısımlarla uğraşır. Sürdürülebilir tasarım: Daha geniş bütünsel bir yaklaşımı benimser, İhtiyaçların sorgulanması ve belirlenmesi, etik ve eşitlikle ilgilenmek, hizmetler ve leasing vb Sürdürülebilir tasarımı açıklamak için bazı modeller kullanılmıştır, Brezet in (1997) önerdiği model dört aşamadan oluşur. Ürün Geliştirme (1. Düzey) : Var olan ürünün hava kirliliği çevresel etkiler düşünülerek iyileştirilmesi, ürünlerin çevreye uyumlu hale getirilmesi aşamasıdır. Ürünün Yeniden Tasarlanması (2. Düzey) : Ürün kavramı aynı kalır ama ürünün parçaları geliştirilir veya yerine yenileri getirilir. Tipik amaçlar boş parçaların yeniden kullanımını sağlamak ürünün yaşam çevrimi boyunca ham madde enerji kullanımı azaltmak olabilir. İşlev yeniliği (3.Düzey) : İşlevin yerine getirilme şekli değiştirilir. Mesela kâğıt temelli haberleşmeden e-posta kullanımına geçiş, özel araç kullanımından kiralık araç kullanımına geçiş vb 4

Sistem yeniliği(4.düzey): İlgili yapının değişmesini öneren yeni ürün ve hizmetlerdir. Tarımda endüstri temelli gıda üretiminin değiştirilmesi veya organizasyonda değişim, taşıma ve işçilik temelli bilgi teknolojisi. Bu modele göre 1.düzeyden 4. düzeye geçmek için zaman gereklidir, sürdürülebilirlik alanında daha büyük gelişme göstermek için daha üst düzeylerde değişim şarttır. Daha üst düzeyde değişim için ayrıntılı sürdürülebilir çözümlerin 10 20 yıllık aralarla gerçekleşeceği belirtilmiştir (Bhamra ve diğ., 2001; Bhamra, 2004). Eko-verimlilik Gelişimi 1.Düzey Ürün Geliştirme 3.Düzey İşlev 2.Düzey Yeniliği Ürünün Yeniden Tasarlaması 4.Düzey Sistem Yeniliği Zaman (yıllar) Şekil 1.1.1: Dört aşamalı sürdürülebilir tasarım modeli 1.3.Sürdürülebilir Tasarımla İlgili Temel Kavramlar Aşağıda sürdürülebilir tasarımla ilgili temel kavramlar tanımlanmıştır(otto, 2005); Kapalı devre: Bu bir üretim sisteminde görülebilir, yeniden kullanımı veya geri kazanımı sağlamak, büyük bir sistemde ürünlerin yeniden kullanımını, yeniden üretimini veya geri kazanımın sağlamaktır. Firma toplumsal sorumluluğu: İş hayatı için gelişen bir işlev, iş hayatının kendisini toplumdan ayrı tutamayacağı inancına dayanır, bu kavram, çevresel sorumluluğu, işçi koşullarını ve genel etik davranışları kapsamaktadır. 5

Malzemeden arındırma: Ürünü daha hafif veya daha küçük hale getirmek anlamına gelebilir, ebatlarının küçültülmesi veya çok fonksiyonlu olması birim performansa düşen malzeme miktarını azaltır bu aynı zamanda ürünlerden hizmetlere geçiş anlamına gelebilir. Çevre için tasarım: Enerjiyi verimli kullanarak, ürünü kolay geri kazanılacak hale getirerek, yeniden üretilebilir veya tamir edilebilir yaparak, daha az zehirli, yenilenebilir veya geri kazanılabilir malzeme kullanarak nesnelerin çevreye olan etkilerini azaltmak için yapılan tasarıma verilen addır. Eko tasarım veya çevreci tasarım olarak da adlandırılır, bu aynı zamanda ürünlere olan ihtiyacı azaltacak bir hizmetin tasarlanması da olabilir. Sürdürülebilirlik için tasarım: Sürdürülebilir tasarım olarak da bilinir, çevre için tasarımla aynı anlamda da kullanılmasın rağmen sürdürülebilirlik için tasarım daha kapsamlı daha bir şemsiye terimdir, bütün çevresel, ekonomik, toplumsal öğelerin düşünülmesini içerir. Eko verimlilik: İş hayatındaki kaynak verimliliğiyle çevresel sorumluluğu birleştiren bir terimdir. Ekolojik ayak izi: Verilen nüfusun tüketimine hizmet vermek için gerekli toprak miktarıdır ( küresel ortalama üretkenliğe göre). Ekolojik sırt çantası: Ürünün gizli tarihidir, bir dizüstü bilgisayar derli toplu ve zarif görünebilir, ama bu ürüne ulaşmak için gereken malzeme ve enerji son ürünün kullandığından yüzlerce ve binlerce kat daha fazla olabilir. Kırık testi: Olaydan sonraki çözümlerdir. Eğer tasarımınız sürdürülebilir olarak düşünülmemişse bir takım sorunlara yol açacaktır ve bu sorunların çözülmesi gerekecektir, sürdürülebilir tasarımın ilk düşüncesi bu sorunların çözümüdür, amaç ilk etapta sorunlar oluşmadan veya oluşmamasını sağlayacak şekilde tasarımdır. 4, 10 veya 20 kat: Sürdürülebilir olmak için kaynak kullanımının 4,10 veya 20 kat iyileştirilmesi fikridir. Mesela 10 kat iyileştirme %90 daha verimli olma anlamına gelir veya aynı sonuca %10 kaynak kullanarak ulaşmak anlamına gelir. Yaşam çevrimi tasarımı: Bütün yaşam çevrimine bakmak beşikten mezara ya da beşikten beşiğe birçok araçla ilgili olarak tekniklerin ürünün veya malzemenin yaşam çevrimindeki etkileri çözümlemektir. 6

Kirliliği engellemek: Kirliliğin sistem dışında çözümüdür, kirliliği temizlemek yerine sistem dışına itmek konusunda yapılan çözümlerdir, örneğin 3M firması kirliliği engelleyen öder programıyla büyük kazançlar elde etmiştir. Ürün hizmet sistemi: Aynı veya daha iyi işlevselliği sağlayacak ama enerji ve malzeme gerekliliğini azaltacak ürün veya hizmet sistemleri tasarlama konusunda yollar bulmaktır. Ürün geri alımı: Yaşam çevrimi düşüncesi ve sürdürülebilirlik gereği Avrupa birliğinin ve bir takım yasaların oluşturduğu üreticiyi ürünü fabrikadan çıktıktan sonra da (tüketici ürünü attıktan sonra) sorumlu tutan yaklaşımdır. Geri tepme etkisi: Bazen mikro seviyede gerçekleşen büyük verimlilikler makro düzeyde daha az verimliliğe yol açabilir. Mesela araçlar daha az yakıt yakar hale getirilirse daha çok tüketici tarafından tercih edilebilir ve sonuçta petrol kullanımında artış görülebilir. Geri kazanım: Geri dönüşümlü malzeme kullanımı veya geri kazanıma uygun malzemeler kullanarak tasarım yapmaktır. Öyle şeyler tasarlanır ki sonunda geri kazanılabilsin. Prensipte geri kazanılabilen fakat altyapı eksikliğinden geri kazanılamayan malzemeler de olabilir. Yeniden üretim: Xerox firmasında kullanılmayan bütün ürünler geri toplanır geri kullanılabilecek parçalar kullanılır kullanılamayacak durumda olanlar geri kazanılır, yeni bir Xerox makinesi eski makinelerden parçalar veya malzemeler içerir. Firma bu yöntemle milyon dolarlık tasarruf sağlamıştır. Kaynak verimliliği: %100 kaynak verimliliği sıfır atık anlamına gelir bu duruma ulaşmak için kaynak verimliliğinin birim enerji ve malzeme açısından daha performanslı olmasını gerektirir. Oyuncak ayı faktörü: Atılan ürünlerin büyük kısmı hala işlevini görmektedir dolayısıyla dayanıklı olarak ürün üretmek yeterli değil, insanların yanında taşımak isteyeceği ürünleri yapmak gerekir, kullanıcısı ve ürün arasındaki duygusal bağ düşünülmelidir. Mesela bazı arabalar eski ve tarih olmuş görünürken bazıları klasik olarak adlandırılmaktadır. Sıfır atık: Kendini açıklayan bir kavramdır, atık miktarının olmaması anlamına gelir. 7

Atık yönetimi hiyerarşisi atık önlenmesini atığın geri kazanımından ve atığın uzaklaştırılmasından daha öncelikli olarak değerlendirir. Bu kavram azalt, yeniden kullan, geri kazan olarak eğitim programlarında sloganlaştırılmıştır (Gertsakis ve Lewis, 2003). Sürdürülebilir toplum; nesiller boyu süren, yeterince ileri görüşlü, fiziksel ve toplumsal destek sistemlerine zarar vermeyecek derecede esnek ve bilgili olarak tanımlanmıştır (Meadows ve diğ., 1992). Yazarlar toplumsal sürdürülebilirliğin yaşam standartlarının herkes için yeterli ve güvenli olmasını gerektirdiğinden bahsederler. Fiziksel olarak sürdürülebilmesi için toplumun malzeme ve enerji çıktısının ekonomist Herman Daly nin üç koşulunu karşılaması gerekmektedir, bunlar sırayla; yenilenebilir kaynak kullanım oranının kaynak oluşumu oranını aşmaması, yenilenemez kaynak kullanım oranının sürdürülebilir yenilenebilir alternatifleri geliştirilmesi oranını aşmaması ve oluşturulan kirliliğin çevrenin bunları sindirme kapasitesini aşmamasıdır (Meadows ve diğ., 1992). Bazı yazarlar geçtiğimiz yıllarda şu gerçeği vurguladılar, gerçek sürdürülebilirlik kaynak kullanım verimliliğinde kesin artışlar gerektirir (eko verimlilik). Von Weizsacker, Lovins ve Lovins (1997) dört kat azalmanın hem gerekli hem de mevcut teknolojiyle mümkün olduğunu vurgularlar. Hollanda hükümetinin sürdürülebilir teknoloji gelişimi programı en az yirmi kat eko verimliliğe ihtiyaç olduğunu tahmin etmiştir. Buna ulaşmanın gelecek öngörüsü olan araştırma geliştirme birimleriyle mümkün olduğu vurgulanmıştır (Volenbroek, 2002). Hall (2002) yeniliğin sunumunun hiçbir zaman basit olmadığını, sürdürülebilir gelişim yeniliğinin daha da karmaşık olduğunu çünkü geniş katılımcı kitlesinin direnciyle karşılaşacağını söylemiştir. Bu durum sadece teknolojik ve çevresel düşüncelerin değil toplumsal değişim dinamiklerinin de gözden geçirilmesini gerektirir. Elkington (1998) üçlü dip çizgisi terimini kullanmıştır. Yazar iş dünyasının üçlü dip çizgisinin ihtiyaçlarını karşılaması gerektiğini öne sürer (ekonomik başarı, çevresel kalite ve toplumsal adalet). Üçlü dip çizgisi sürdürülebilirliği prensibi hükümetler ve kuruluşlar tarafından uygulanmaktadır. Mesela Victorian Hükümeti çevre koruma hareketi için bir dizi ilkeler getirmiştir (Gua, 2000). Bu ilkeler toplumun durumunun geliştirilmesi ve gelecek nesillerin yararı amacıyla karar alma 8

aşamasında çevresel uygulamaların ekonomik, toplumsal ve çevresel düşüncelerle etkili olarak bütünleşmiş olmasını içermektedir. Sürdürülebilirlikle ilgili en temel yargılardan biri, mevcut üretim ve tüketimimizin sürdürülemez olduğu gerçeğidir. Tibbs (1999) sürdürülemezlik krizi ni tarif etmiş ve mevcut sürdürülemezlik koşullarının gelecek sürdürülebilirlik koşullarıyla yer değiştirmesi için bir geçiş sürecine ihtiyaç olduğunu anlatmıştır. Hawken ve diğ. (1999) dünyanın doğal sermayesinin ürün (ahşap, petrol) ve hizmetler (su depolama, temiz hava) olarak alarm veren bir oranda azaldığını anlatmışlardır. İnsanlığın 3,8 milyar yıllık bir doğal birikimi miras aldığı belirtilmiştir. Mevcut kullanım ve indirgeme oranlarında yüzyılın sonunda geriye bu birikimden çok az kalacağı açıklanmıştır. Sürdürülebilirlik konusu yalnız bir estetik veya ahlaki bir konu değildir aynı zamanda bütün insanlık için en büyük ilgi kaynağı olmalıdır. Çevrenin durumundaki bozulmanın engellenmesi yönündeki baskılara rağmen doğal sermaye birikimi hızla azalmıştır(hawken ve diğ., 1999). Meadows ve diğ. (1992) bu görüşü destekler, insanlığın birçok önemli kaynağı tüketmesinin ve kirlilik üretmesinin fiziksel olarak sürdürülebilirlik oranını geçtiği, enerji ve malzeme kullanımındaki verimliliği şiddetli olarak arttırmamızın gerekliliği anlatılmıştır. Meadows ve diğ. (1992) geri kazanımı sürdürülebilirliğe ulaşmak için çok önemli bir araç olara görür; Kullanımdan sonra malzemeleri ayırmak ve geri kazanmak sürdürülebilirliğe doğru bir adımdır. Bu, malzemeleri ekonomide doğada hareket ettikleri gibi döngüsel olarak hareket ettirmekle başlar. Doğada bir işlemdeki atık diğer işlem için girdi hammaddedir. Eko sistemlerin her bölümü, özellikle toprakta doğanın atıklarını alır onları kullanılabilir parçalara ayırır ve onu yaşayan varlıklara tekrar yollar. Modern insanlık ekonomisi de sonunda geri kazanım sektörü oluşturuyor. (82-83) Natural Capitalism kitabının yazarları geleneksel ekonomik değerler kadar insana ve doğal sermayeye değer veren yeni bir sanayi sistemine götüren yeni bir sanayi devrimine ihtiyacımız olduğunu iddia etmişlerdir. Bu Devrimde; köklü kaynak verimliliği, biomimik, atığın kapalı devrelerle azaltılması ve zehirliliğin azaltılması, hizmet ve akış ekonomisi, ürüne dayalı ekonomiden hizmete dayalı ekonomiye geçiş, 9

doğal birikime yatırım, çevresel yıkımdan doğal sermayenin yeniden yapılanmasına ve sürdürülmesine dönmek gibi kavramlar yer almalıdır (Hawken, 1999). Avrupa komisyonu, çevre direktörlüğü aracılığıyla sürdürülebilir gelişmenin önemini ve bunun Avrupa'ya olan etkilerini ve geleceğini anlatmıştır. Avrupa komisyonunun sürdürülebilirlik hakkındaki görüşleri Brundtland tanımlamasıyla uyumluluk göstermiş, odaklanılan nokta sürdürülebilirliğin operasyonel gerçekliğe dönüştürülmesi, sürdürülebilir gelişmenin bütün politika üreticilerinin emirlerinin merkezine yerleştirilmesi olmuştur. Sistemli, şeffaf, farklı seçeneklerin etkilerinin ve maliyetlerinin yeniden gözden geçirilmesine dayanan daha iyi politika bütünleşmesi çok önemlidir, politikalar birbirlerini güçlendirir, fedalar bilgilendirilmiş karalarla yapılır ve çevresel ve toplumsal hedefler en az ekonomik maliyetle gerçekleşir, açık olmak farklı ilgi sahibi olan katılımcılar arasında çözümler ve uygulamalardaki geniş oybirliği yolunu sağlamlaştıran daha iyi diyalogun gerçekleşmesini sağlar.(european Commission, 2001) Avrupa komisyonu makalesindeki diğer önemli konu da üretim ve tüketimin sürdürülebilir gelişme yönünde bağdaştırılmasıdır. Makale daha çok tüketici eğitimiyle ilgilenen, akıllı teknolojilerin tam olarak sömürüsü için gerekli kültürel değişikliklerle ilgilenen girişimlerin arkasında yükselen momentten bahsetmiştir (European Commission, 2001). Mevcut kaynak kullanım ve kirlilik oranları sürdürülemezdir çünkü bu oranlar kaynakların yeniden oluşturulması ve atığın dünyanın doğal sistemleriyle sindirilmesi oranını çok geçmektedir. Toplum doğal sermaye stoklarını sürdürülemez oranda tüketmektedir (Gertsakis ve Lewis, 2003). Sürdürülebilirlik üretim ve tüketim sistemlerinde kesin değişimlere ulaşmak için köklü ve yeni düşünme yolları gerektirir. Ani değişimlerden ziyade adım adım değişiklik gerektiren farklı çevresel etkiler arasında daha karmaşık bir anlayışı içerir. Sürdürülebilirlik toplumsal konulara da işaret etmelidir mesela iş hayatı ve hükümetler için eşitlik adalet ve ekonomik ve çevresel sürdürülebilirliliği içeren yeni üçlü dip çizgisi. Sürdürülebilirlik için temel stratejiler eko verimlilikteki köklü gelişmeler, malzeme ve atık döngülerinin kapalı hale getirilmesi (ve atığın azaltılması) ve malzemeden arındırma gibi ürünlerden hizmetlere yönelim olmalıdır (Gertsakis ve Lewis, 2003). 10

1.4. Toplumsal Yön Firma toplumsal sorumluluğu (FTS) firmanın topluma olan sorumluluklarını, etik davranışlarını, paydaşları ve hissedarlarına olan sorumluluğunu içerir. FTS daha fazla parasal şeffaflık ve etik yatırımı destekler, aynı zamanda ortaklıklar inşa etmeyi, teknoloji üzerinde işbirliği yapmayı, bütünleşik yaklaşımlar geliştirmeyi içeren geleneksel yönetim uygulamalarını onaylar. (Moir, 2001; Watts ve Holme, 2001; Bruntland, 1987). Küresel pazarlarda iş uygulamalarının standartlaştırılmasına vurgu yapılmıştır. (Johnston, 2001). FTS ve iş mükemmelliği modeli gibi toplumsal sorumlu yatırım (TSY) da yönetim yaklaşımlarına eklenmiştir, firmalar kendi performanslarını üçlü dip çizgisi uyarınca insanlar, kar ve gezegenimiz yönleriyle değerlendirmeye zorlanmışlardır (Hardjono ve Marrewijk, 2001). FTS terimi İngiltere Tasarım Konseyi tarafından isimlendirilmiştir (www.designcouncil.org.uk) sitesinde konuyla ilgili bilgi verilmiştir. Bununla birlikte Garfunkel (2003) tasarımı sadece iletişim ve raporlama aktivitelerini destekleyici bir araç olarak görür bu da iç firma yönetimi odaklı FTS görüşüdür. Aslında FTS yazını işin iç yapılanması, yönetim biçimi, raporlama yöntemleri ve yatırım gibi kurumsal yönetim konularına odaklanmış durumdadır. Eleştirmenler FTS'yi bir göz boyama hareketi olarak değerlendirmişlerdir. (Hardjono ve Marrewijk, 2001). Ne yazık ki FTS ye olan bu yönde bir yönetim yaklaşımı iş dünyasının toplumu yarattığı ürünler, çevreler, hizmetler ve sistemlerdeki tasarım katkılarıyla şekillendirmesi gerçeğini yok saymıştır. Tasarımın toplumsal sorumlulukla ilgili uzun bir geçmişinin olmasından dolayı tasarım odaklı yaklaşımın FTS de ihmal edilmesi şaşırtıcıdır (Whiteley, 1993). Tasarımın toplumsal, çevresel, ekonomik ve politik konulara yönelmesi toplumsal sorumlu tasarım (TST) olarak isimlendirilebilir. TST katkıları ekonomik düşüncelerin ötesinde ahlaki, duygusal ve insani değerlere hem toplum olarak hem de birey olarak odaklanır (Davey ve diğ., 2002). Üç üniversiteden çok disiplinli ekipler bu konuda çalışmalar yapıyorlar, bu üniversiteler; University of Salford, The Robert Gordon University ve Sheffield Hallam University. 11