ULUSLARARASI BÜYÜK GAZ PROJELERİNİN GELİŞTİRİLMESİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN RİSKLER ÖZET Oğuzhan AKYENER (TPAO) Verimlilik politikalarına rağmen dünya enerji talebi her geçen gün büyük bir oranla artmakta ve yapılan projeksiyonlarda talebin karşılanması için enerji kaynakları içerisinden en önemli kaynağın doğalgaz olacağı tahminleri yapılmaktadır. Bu tahminlerin yanı sıra doğal gaz piyasasının özellikle 1980 lerden günümüze kadar uluslararası düzeydeki yükselişi bu tahminlerin doğruluğunu göstermekte ve doğal gaz kaynaklarının ülkeler ve büyük şirketler nezdinde neden bu kadar önemli olduğunu açıklamaktadır. Doğal gaz bu derece artan öneme sahip iken, büyük uluslararası doğal gaz projeleri de doğal olarak ilgili şirketler ve ülkeler için çok önemli olacaktır. Doğal gaz her ne kadar oluşum, üretim teknolojileri ve kullanım alanları açısından son yüzyılın en popüler ve önemli kaynağı petrole benzese de, doğal gaz projeleri petrol projelerinden farklı olarak genellikle daha riskli, daha az ekonomik ve üzerinde daha dikkatli analizler yapılması gereken projelerdir. Bu durumun en önemli nedeni şüphesiz üretilen doğal gazın depolanma, iletim ve pazarlama süreçlerindeki zorluklardır. Bu sebeple doğal gaz projeleri ile ilgili kararlar alınırken, çok kriterli analizler yapılmalı, proje sürecinde karşılaşılabilecek riskler önceden belirlenmeli ve bu risklerin aşılmasına yönelik yol planları hazırlanmalıdır. Her doğal gaz projesi için farklı sorunlar ve farklı çözüm planları olsa da; uluslararası büyük doğal gaz projelerinin hepsinde karşılaşılabilecek riskler hemen hemen aynıdır. Bu sebeple, kaynağa sahip olan ülkedeki finansal ve hukuki anlaşma sürecinden, kaynak belirlenmesi sürecine, saha üretim ve geliştirme safhalarından, yapılacak tesislere, bu tesislerden gazın pazara sunulmasına yani; iletim, anlaşma ve pazarlama süreçlerine kadar tüm alanlardaki karşılaşılabilecek genel risklerin daha ilk adımdan göz önüne alınması gerekmektedir. Bu çalışmada, örnek olarak oluşturulmuş, üretim yeri ve pazar yerleri farklı ülkelerde olan, uluslararası ortaklı büyük bir gaz projesi için, geliştirme ve son yatırım kararı öncesinde dikkate alınması gereken önemli risklere değinilecektir. 1) GİRİŞ Üretim ve pazarlama süreçleri düşünüldüğünde, yerini alacağı petrole nazaran genel olarak daha az ekonomik ve daha riskli olsa da; en önemli enerji kaynaklarından olan doğalgazın gelecek yüzyılda önem sıralamasında birinci sıraya çıkacağı öngörülmektedir. Bu öngörü; arz-talep dengeleri, bu dengeler neticesinde kurulan iletim ve dağıtım altyapıları ve geliştirilen ve geliştirilmesi planlanan büyük projeler ışığında yapılmıştır. Her ne kadar petrol üretim ve satış projelerine benzese de, doğalgaz projeleri daha karmaşık, çok yönlü ve daha detaylı çalışma gerektiren projelerdir. Bu durumun birçok nedeni vardır. Bu nedenler de aslında büyük doğalgaz projelerinin çoğunda karşılaşılabilecek ortak riskler incelendiğinde daha net anlaşılabilecektir. Bölgesel üretim yaparak, üretim sahasına yakın pazarlara az miktarda gaz tedariki yapan, çok da karmaşık planlamalar gerektirmeyen küçük projelere nazaran, uluslararası ortaklı, uluslararası anlaşmalar ile güvence altına alınmış ve uluslararası pazarlara satışı hedefleyen büyük doğalgaz projeleri için çok kriterli analiz sistemleri daha projenin en başından (karar aşamasından önce) geliştirilmeli, esnek uygulama planları kurgulanmalı ve yürütülmelidir. Ki, başarı ancak bu şekilde elde edilebilir. Böylesi dikkat gerektiren planlama süreci boyunca genel olarak bütün büyük uluslararası doğalgaz projelerinde karşılaşılabilecek risklerin önceden belirlenmiş olması ve bu belirlemelere göre önlemler planlanması da çok önemlidir. Keşif süreci tamamlanmış, son yatırım kararı henüz alınmamış, üretim paylaşım anlaşması ile uluslararası ortakların hazır bulunduğu ve üretilmesi planlanan gazın yine uluslararası marketlere satılması planlanan örnek bir doğalgaz 1
projesi Şekil1 de görüldüğü üzere, kurgulanması gerekirse (Not: Bu kurgu ileriki bölümlerde pratiğe uygun olarak daha da geliştirilecektir.); Üzerine kurguda bulunduğumuz kırmızı renkli, X isimli doğalgaz sahası, A ülkesinin kıta sahanlığı içerisinde denizde yer almaktadır. B ülkesi ile A ülkesi arasında kıta sahanlığı ile ilgili anlaşmazlıklar henüz çözülmemiştir. Bu sebeple, X sahası için A ülkesi ile ilgili uluslararası şirketler arasında imzalanan üretim paylaşım anlaşması mevcut olsa da; B ülkesi X sahasının (ayrıca ihtiva ettiği doğal gaz içeren jeolojik yapının) bir bölümünün kendi kara sularında yer aldığını iddia etmekte ve A ülkesinin X sahası ile ilgili anlaşmalarını tanımamaktadır. X sahasından, kurulacak platformlar ile üretilecek doğalgaz, su altı boru hatları ile A ülkesindeki T terminalinde işlenerek kurulacak kompresör istasyonları ile sırası ile A-D-E ülkelerinden geçerek F ülkesindeki pazarlara kadar ulaştırılacaktır. (D ve E ülkeleri de ayrıca hem transit ülke hem de müşteri ülke konumundadır.) B ülkesinde de mevcut Y gaz sahası ve H ülkesinde de Z isimli gaz sahası mevcuttur. Bu ülkeler de, üretmeyi planladıkları gazlarını henüz karar vermedikleri farklı rotalardan F ülkesindeki pazarlara ulaştırmak istemektedirler. (Bu bağlamda ilk rota A ülkesi ile anlaşıp, denizden onların T terminaline boru hattı döşeyerek, sonrasında da onların inşa edecekleri boru hattı üzerinden F ülkesine pazarlamaktır. İkinci rota ise yapılacak boru hattı ile C ve G ülkeleri üzerinden F ülkesine ulaşmaktır.) Şekil1: Örnek Doğal Gaz Projesi-ilgili Ülkeler ve İletim Hatları Yukarıda bazı özellikleri ile ön çerçevesi çizilen X doğalgaz sahasının geliştirilip, pazara sunulmasına kadar son yatırım kararı alınmadan önce sırası ile siyasi-politik, rezervuar-teknik-tesisler, ekonomik-ticari, lojistik, teknolojik, yönetimsel alanlardaki olası risklerinin ve darboğazlarının incelenmesi ve bu çerçevede A ülkesi ile yapılan anlaşma modelinin tekrar gözden geçirilmesi gerekmektedir. 2) X SAHASI GELİŞTİRME SÜRECİ KARAR AŞAMASINDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN GENEL RİSKLER TABLOSU Giriş bölümünde genel özellikleri anlatılan ve bazı lokasyon bilgileri sunulan X Doğalgaz Sahasının uluslararası ortakları tarafından geliştirilerek, üretime alınması planlanmaktadır. Bu plan çerçevesinde A Ülkesi ile X sahasının ortakları arasında imzalanmış olan üretim paylaşım anlaşması gereği, A ülkesinin resmi petrol şirketinin de ortak olduğu, saha operatörlüğünü yapacak olan, yine sahanın tüm uluslararası ortaklıklarının da payları nezdinde katılım sağladığı bir X şirketi kurulmuştur. X şirketi, yatırım kararı almadan önce çok kriterli analiz teknikleri ile X doğalgaz sahasının geliştirilerek işletilmesi ve üretim sağlanabilmesi için planlar hazırlamaktadır. Bu planların hazırlanması ve hayata geçirilmesi kapsamında sürekli göz önünde bulundurması gereken ve projenin ekonomisini etkileyen önemli riskleri ve darboğazları kategorize ederek sınıflandırmış, tanımlamıştır. Ayrıca X Doğalgaz projesi uluslararası pazarlara ürün sağlamayı 2
hedeflediği için tanımlanan risk ve darboğazların ilgili olduğu ya da etkilendiği diğer ülkelerin de ilişkileri incelenmiştir. Bu çalışmalar kapsamında X şirketi tarafından, önemli riskler belirlenerek, 7 farklı türde kategorize edilmiş ve risklerin ilgili olduğu ülkeler ile birlikte aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Risk Türü İlgili Ülke Riskin Adı A B C D E F G H Ülke İçi Siyasi İstikrarsızlık x x x x x x Ülke İçi Ekonomik Çöküntü x x x x x Terör - Güvenlik Problemleri x x x x x Uluslararası Ambargolar x x x x x x x Yerinde Gaz Miktarı İle İlgili Belirsizlikler x x Rezervuar Parametrelerindeki Belirsizlikler x x Sondaj Yapacak Kule Yetersizliği x x Sondaj Zorluğu ve Problemleri x x x Kuyu Tamamlama & Üretim Kuyuları Ile İlgili Problemler x x x Deniz Tabanı İle İlgili Riskler x x Yüzey Tesisleri & Su Altı Üretim Sistemleri İle Ilgili Kısıtlamalar x x x x Üretim Profilleri / Yatırım Planları İle İlgili Belirsizlikler x x x Çevre & İş Güvenliği İle İlgili Riskler x x İklimsel Riskler x x Finansal Kaynaklar İle İlgili Berlirsizlikler x x İletim Hatları İle İlgili Belirsizlikler x x x x x Marketler İle İlgili Berlirsizlikler x x x x x Gaz Satış Mekanizmasındaki Anlaşmazlıklar x x x Enflasyon x x Spot Piyasa'nın ve Petrol Fiyatlarının Etkisi x x x x x Deniz Aracları İle İlgili Kısıtlamalar x x x İnsan Kaynakları & Servis Şirketleri İle İlgili Kısıtlamalar x x x Gümrük Problemleri x x Ülkedeki Mevzuatsal Eksiklikler x x Proje Ortakları Arasındaki Anlaşmazlıklar x x Diğer Ülkelerin Bazı Stratejik Hedefleri x x x x x x Tablo1: X Sahası Yatırım Kararını Etkileyecek Önemli Riskler 3) X SAHASI GELİŞTİRME SÜRECİ KARAR AŞAMASINDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN GENEL RİSKLERİN KISA AÇIKLAMASI Ülke İçi Siyasi İstikrarsızlık: Ülke içerisindeki siyasi istikrarsızlık, muhakkak ki diğer tüm sektörlerdeki yatırımları etkileyeceği gibi, petrol ve doğal gaz sektörlerindeki yatırımları da etkiler. Özellikle petrol ve gaz projelerinin arama döneminden sonra 20-30 yıl gibi uzun süreli bir üretim dönemi (yani yatırımların geri alınma ve kar etme dönemi) olduğu düşünülürse; bir ülkede zengin enerji kaynakları olsa dahi, o ülkede siyasi istikrarın 5 yıl sonraki akıbetinden şüphe ediliyorsa, oraya yatırım yapma kararı almak çok riskli olur. Bu sebeple ülke içi siyasi istikrarsızlık, özellikle üretimin market talebine bağlı olduğu, bu sebeple çok ince planlamalar yapılması gereken gaz projeleri için çok büyük siyasi ve ekonomik risk anlamına gelmektedir. Çünkü örnek vermek gerekir ise; bugünkü anlaşmanız, bir sonraki hükümet tarafından fes edilebilir, uluslararası yargı 3 Siyasi-Politik Ticari-Ekonomik Rezervuar-Teknik Lojistik Çevresel - Doğal Tesis - Teknoloji Yönetimsel
organları dahi, konuya çözüm getiremeyebilir. Bu sebeple, ülke içi siyasi istikrarsızlık yatırım kararını etkileyen en önemli faktörlerden biridir. Ayrıca, üretim yapılacak ülke gibi, üretilecek gazı satın alacak ve taşınmasında transit ülke konumunda olacak ülkelerdeki siyasi istikrar da projenin devamlılığı için çok önemlidir. Bu sebeple A, D, E ve F ülkelerinin siyasi istikrarları X projesinin yatırım kararı için çok önemlidir. Ülke İçi Ekonomik Çöküntü: Ülkenin ekonomik açıdan çöküntü içerisinde oluşu, birçok farklı alandaki yatırım imkânları için olacağı gibi gaz projeleri ile ilgili yatırımlar için de risk teşkil eder. Çünkü ekonomik çöküntü içerisinde olan bir ülkenin toplumsal, ekonomik ve mali yapıları ve iştirakları da tehdit altındadır. Ekonomik krizler neticesinde bir gaz projesi yatırımcısı; üretim paylaşım anlaşması dâhilinde garanti altına alınmış olsa dahi uygulanacak vergi politikalarında değişiklikler ile veya asayişin sağlanamadığı, hırsızlığın ve rüşvetin iyice arttığı bir toplum ile karşı karşıya kalabilir. Bunlar da projenin işleyişini zora sokacak ve kararı etkileyecek faktörlerdir. Ekonomik çöküntü üretim yapılan ülke gibi satış yapılan ülkeler ile ilgili kararları da etkileyecek bir faktördür. Bu sebeple A, D, E ve F ülkelerinin ekonomik durumları X projesinin yatırım kararı için çok önemlidir. Terör - Güvenlik Problemleri: Bir ülkede terör, bozgunculuk gibi güvenlik problemleri var ise o ülkede yatırım yapmaktan ziyade yaşamak dahi riskli olacaktır. Proje ekonomisi açısından kötü olan yüksek meblağlara mal olacak; ciddi güvenlik önlemleri ve yüksek personel giderleri sayesinde uygulamaya yönelik çözümler alınabilse de bu çözümlerin pratikte uygulanmasında da sorunlarla karşılaşılabilecektir. Bu sebeple terör ve güvenlik problemleri hem üretim yapılacak ülke hem de transit ve alıcı durumdaki ülkeler ticari açıdan riskli olarak kabul edilecek ve yatırım kararları bunlardan etkilenecektir. Bu sebeple A, D, E ve F ülkelerinin güvenlik altyapıları X projesinin yatırım kararı için çok önemlidir. Uluslararası Ambargolar: Uluslararası ambargolar sebebi ile de bir ülkede yatırım yapmak riskli olabilir. Çünkü ambargo uygulayan birimlerin ambargolarının delinmesi durumunda uygulayabilecekleri yaptırımların vereceği zararlar bir kenara, ambargoların yatırım ya da iş yapılması düşünülen ülkeler için para ve kıymetli eşya transferini dahi engelleyebiliyor oluşu projenin geleceğini riske atacaktır. Unutulmamalıdır ki, üretici ve alıcı ülkeler ambargo kapsamında olmasa da, ortak şirketlerden birinin ambargo kapsamına alınması ve para transferleri ile ilgili sıkıntılar yaşaması yine projeyi olumsuz etkileyecektir. Ayrıca, ambargo kapsamındaki ülkelerde yatırım yapmak lojistik ve bazı teknolojik riskler de doğuracak ve planlı bir malzeme ve teknoloji tedariki gerektiren önemli deniz gaz projeleri için bu durum kabul edilemez olabilecektir. Bu sebeple A, D, E ve F ülkelerinin herhangi bir uluslararası ambargo altında olmaması ve ayrıca mevcut ortakların da ambargo riski taşımamaları X projesinin yatırım kararı için çok önemlidir. Yerinde Gaz Miktarı İle İlgili Belirsizlikler: Siyasi ve ekonomik risklerin yanı sıra, üretilmesi planlanan doğal gazın yerin altındaki miktarını en az yanılma payları ile bilmek, tüm ekonomik modellerin, yatırım ve geliştirme planlarının yapılabilmesi için en önemli adımdır. Çünkü bütün proje yerin altındaki kaynağa güvenilerek planlanır ve uygulanır fakat yerinde gaz miktarının tam tespit edilmesi mümkün değildir. Verilebilecek bütün rakamlar o anki bilgilere, oluşturulacak yer altındaki rezervuarın statik model yorumunun neticesine bağlıdır. Jeolojik-jeofizik faaliyetler, yeni sondajlar, yeni testler, kayıt altında tutulan üretim rakamları ve bunlar ışığında sürekli güncellenecek model ile yerinde petrol miktarı sürekli güncellenerek doğruya en yakın halı alacaktır. Bu sebeple gazın birikim yapıp toplandığı rezervuarın parametrelerindeki; bu parametrelerdeki tutarlılık oranlarındaki ve rezervuar içerisindeki dağılımlarının homojenitesindeki bilinmeyenlerin ve risklerin en aza indirilmesi ve yatırım kararının o riskler göz önünde bulundurularak alınması önemlidir. Rezervuar Parametrelerindeki Belirsizlikler: Yerinde gaz miktarının belirlenmesinde de bahsedildiği üzere, rezervuar parametrelerindeki belirsizlikler, yerinde gaz miktarının yanlış hesaplanma ihtimalini arttıracağı gibi, yapılacak sondaj, kuyu tamamlama planları, tesisler vb. planlamalarda da yanlışlar yapma ihtimalini arttıracaktır. Bu sebeple rezervuar parametrelerindeki belirsizliklerin de saha ömrü boyunca dikkatle takip edilmesi gereken bir risk olarak değerlendirilmesi önemlidir. 4
Ayrıca, gaz ihtiva eden yapının belli bir bölümünde bu riskin çok daha az oluşu ve diğer bölümünde çok fazla oluşu gibi sebepler mevcut ise, başlangıçta projenin safhalara ayrılıp, ilk safhasında sahanın riski az olan ve daha bilinen kısmına yatırım yaparak, üretime almak ve tüm iletim ve pazarlama planlarını bu çerçevede yapmak makul olabilecektir. İlk safha kar eder duruma geldikten sonra ikinci safha ile ilgili yatırımlara zaten başlanabilecektir. Bu sebeple X sahası için de, geliştirme planları 3 safhaya bölünerek, 30 yıllık üretim periyodu dönemince 5 er yıl ara ile hayata geçecek şekilde parça parça uygulanacaktır. Sondaj Yapacak Kule Yetersizliği: Yukarıda bahsedilen tüm risklerin en aza indirilmesi durumunda dahi (yani kaynak, imkânlar, istikrar ve fon sağlansa dahi) yer altındaki gazın rezervuardan üretilmesi için sondajlar yapacak kuyuları açacak deniz sondaj platformu mevcut değilse, sayıca yetersizse (ki plana göre aynı anda 2 sondaj yapmanız gerekebilir ama boşta tek platform vardır.) ya da istenilen tarihlerde kiralanıp, kullanılamıyorsa; bu projenin işleyişi için risk olarak kabul edilecektir. Bu sebeple X sahası için mevcut deniz sondaj platformu kontratları uzatılacak ve B ülkesi kara sularında faaliyet gösteren deniz sondaj firmalarının yeterlilikleri incelenip, onlarla kontrat imzalama yoluna gidilecektir. Sondaj Zorluğu ve Problemleri: Deniz petrol ve gaz sahalarında sondaj en yüksek yatırım maliyetlerinden bir tanesidir. Ayrıca sondaj platformu yüksek bedeller ile günlük kiralandığından ve üretim planlaması kapsamında her kuyuya ihtiyaç duyulduğundan, sondajların zamanında (en kısa zamanda), problemsiz tamamlanması ve kuyunun üretime alınması çok önemlidir. Genellikle deniz sahalarında hem sondaj, hem kuyu tamamlama hem de üretim (hatta enjeksiyon) işlerini aynı anda yürütebilecek kapasitede kurulan sabit platformlar vasıtası ile daha çok yönlü (yataya yakın olacak açıda) sondaja yönelim, yüksek basınçlı zonlar, formasyon özellikleri, çatlaklar ve tam sıkışma sağlamamış formasyonların etkileri gibi durumlar sondajı zorlaştırarak riski arttırmaktadır. Bu sebeple X sahası içinde tek bir sabit üretim platformuna bağlı su altından üretim yapan, mobil deniz sondaj platformları ile kazılmış yönlü kuyulara nazaran daha fazla sayıda olacak olan dik kuyular formasyon/basınç özellikleri sondaj planı nezdinde dikkate alınarak kazılacak ve sondaj riskleri en aza indirilecektir. Kuyu Tamamlama & Üretim Kuyuları İle İlgili Problemler: Üretimin devamlılığı ve verimliliği için uygulanacak kuyu tamamlama yöntemleri çok önemlidir. Çünkü X sahasında varsayıldığı gibi üretim kuyularında, gaz üretimi esnasında kuyudan ciddi miktarda kum gelişi, gaz ile birlikte H 2 S gelişi ya da kuyu kapalı iken dahi görülebilecek ara yüksek basınç zonlarından anulüse kaçaklar söz konusu olabilir. Bu gibi durumlar üretim yapan kuyunun verimsiz çalışmasına ya da belli süreler ile kapalı tutulup bakıma alınmasına neden olabilir. Bu sebeple üretim kuyularının verimliliğini hesaplarken kuyu tamamlama imkânlarının da gözden geçirilip, planlamaya etkileyici tüm faktörlerin eklenmesi önemlidir. Deniz Tabanı İle ilgili Riskler: Deniz tabanlarında güçlü akıntılar, bu akıntılar sebebi ile zeminin şekil ve yükseltilerinde (kum tepecikleri gibi) farklılıklar görülecektir. Ayrıca zeminde basınç nedeni ile çözülmüş halde bulunan hidrat halindeki gaz molekülleri de mevcut olabilecektir. Bunlar gibi daha farklı faktörlerin de, deniz tabanında sondaj, su altı ekipmanları, platform ayakları ve boru hattı gibi ekipman ve işlemleri etkileyebilme ihtimallerinin dikkate alınması gerekmektedir. Yüzey Tesisleri & Su Altı Üretim Sistemleri ile ilgili Kısıtlamalar: Üretilecek gazın içeriği, miktarı, gaz ile birlikte gelecek diğer akışkanlar, iklimsel şartlar, A ülkesi içindeki ya da A ülkesine dışarıdan sağlanabilecek mevcut teknolojik (özellikle su altı için) ve lojistik imkânlar, denizde kurulabilecek platformların özellikleri ve taşıma kapasiteleri ve en önemlisi yatırım maliyetlerinin proje ekonomisine etkisi; X sahasında üretimi sağlayacak yüzey tesisleri ve su altı tesislerinin kapasitelerinin belirlenmesi ve dizayn edilmesi için dikkat edilmesi gereken ana unsurlardır. Bu unsurlar göz önünde bulundurularak inşa edilecek tesisler belli kapasitelerde ve belli kısıtlamalar ile çalışacaktır. Bu sebeple projenin farklı saflarda geliştirilmesi ve değiştirilmesi planları yapılırken bu tasarım kriterlerine dikkat edilmesi gereklidir. 5
Üretim Profilleri / Yatırım Planları İle İlgili Belirsizlikler: Rezervuardaki, kuyulardaki, sondajlardaki, kurulabilecek tesislerdeki ve X sahasının geliştirilmesini etkileyecek diğer faktörlerdeki bilinmeyenler anlaşma gereği boyunca elde edilen süre içerisinde yapılabilecek üretim miktarlarını ve buna bağlı olarak saha ömrü sonuna kadar üretilebilecek gaz miktarını, aynı şekilde yatırım planlarını da etkileyecektir. Bu üretim ve yatırım planlarındaki belirsizlik de direk olarak proje ekonomisini etkileyen bir risk faktörü olacağından çok dikkatli incelenmesi gerekmektedir. Çevre & İs Güvenliği İle ilgili Riskler: Çalışma ortamlarında karşılaşılabilecek, biyolojik, fiziki, iklimsel vb. her türlü riskinde çevre ve iş güvenliği konsepti açısından değerlendirilmesi gerekmektedir. İklimsel Riskler: Beklenmeyen ya da zor hava koşulları tüm operasyonları, operasyon sürelerini, tesislerde kullanılacak malzemelerin fiyat ve kalitesini etkileyeceği gibi hedeflenen marketin de talebini etkileyebilecektir (Özellikle, üretilecek gazın bir kısmı spot piyasada satılıyorsa). Ayrıca, beklenmedik hava koşullar sebebi ile üretime ara verilmesi durumu dahi yaşanabilecektir. Bu da proje ekonomisi yapılırken dikkat edilmesi gereken diğer önemli bir husustur. Finansal Kaynaklar İle İlgili Belirsizlikler: Projeyi finanse edecek ortaklardan bazılarının finansal kaynak temininde problemler yaşamaları (kredileri vb.) projeyi de riske edebilecektir. İletim Hatları İle İlgili Belirsizlikler: Doğalgaz (LNG ye dönüştürülmesi ya da yer altı depolama tesisleri dışında) depolanamadığı için market talebi nezdinde üretim yapılır. Yapılan üretim ise marketlere inşa edilecek boru hatları ile ulaştırılır. Boru hatlarının dizaynı, uzun vadeli arttırılabilme imkânı da olacak şekilde kapasitesinin belirlenmesi (boru hattı kapasitesi A ülkesi için uzun vadede stratejik öneme sahip olacağından bu konuda da anlaşmazlıklar çıkabilir, A ülkesi ekonomik olmayacak taleplerde diretebilir.) tarifelerin düşürülebilmesi için gazlarını taşıyacak başka üreticiler de temin edilmesi, transit ülkeler ile uluslararası anlaşmaların yapılması gibi konular; dikkatli, uzun ve planlı çalışmalar gerektirmektedir. Unutulmamalıdır ki; boru hattında yaşanacak bir problem ya da gecikme nedeni ile gaz üretimi durur. Bu nedenle X sahasının gazını taşıyacağı boru hattı da proje için hayati öneme sahiptir. Marketler İle İlgili Belirsizlikler: X sahasında varsayıldığı gibi üretilen gaz A,D,E ve F ülkelerine uzun dönemli anlaşmalar ile aynı zamanda F ülkesindeki spot piyasadaki bazı müşterilere kısa vadeli anlaşmalar ile satılacaktır. Uzun vadeli satışlar anlaşma gereği talep düşse de anlaşılan miktarın parası alınacağından bir kayıp olmayacaktır. Fakat kısa vadeli satışlar tamamen talebe göre değişmektedir. Bunun yanı sıra uzun vadeli satışlar ile ilgili de en uygun, en kar edilebilecek, en güvenilir müşteriyi bulmak ve yorucu anlaşma süreçlerini tamamlayabilmek kolay olmayacaktır. Bu sebeple gaz arzı sağlanacak marketler ile ilgili belirsizliklerin planlama esnasında çok dikkatli gözden geçirilmesi gerekmektedir. Gaz Satış Mekanizmasındaki Anlaşmazlıklar: X sahasında üretilecek olan gazın satışı, yüksek meblağda üretim olacağından, enerji arz ve talep güvenliği konuları çerçevesinde değerlendirileceğinden, ticari olduğu kadar siyasi ve stratejik boyutları olan bir konudur. Bu sebeple X sahasından üretilecek gazın satış haklarını A ülkesi tamamen kendisine isteyebilir. X şirketi ortakları ise kontrolü kaybetmek istemediklerinden bunu kabul etmeyebilir ve anlaşmazlıklar yaşanabilir. Bu sebeple bu konunun da planlama esnasında dikkate alınması gerekmektedir. Enflasyon: Projenin bütün ekonomik modelinde, uzun ve kısa vadeli bütün tedarik ve alımlarında önemli etkisi olan enflasyon oranının da yapılan planlamalarda göz ardı edilmemesi gerekir. Spot Piyasa nın ve Petrol Fiyatlarının Etkisi: Spot piyasada değişken fiyatlı ve kısa dönemli satılan doğalgaz fiyatları ve sürekli değişim halindeki petrol fiyatları kısa vadeli satışları direk olarak, uzun vadeli satışları ise anlaşmasına göre dolaylı olarak etkileyebilmektedir. F ülkesi gibi spot doğalgaz piyasasının çok aktif olduğu bir hedef piyasa ve petrol fiyatına endeksli yapılan uzun dönemli gaz satış anlaşmaları düşünüldüğünde bu konuların dikkatle incelenmesi gereklidir. Deniz Araçları İle İlgili Kısıtlamalar: Projenin işleyişi ve geliştirilmesi için en verimli planlar yapılabilir fakat proje bir deniz projesi olacağından, personelin güvenli taşınması için, su altı sistemlerinin kurulması için, boru hattı döşenmesi için, kontroller için, sismik faaliyetler için, malzeme ve ekipman taşınması için yeterli sayıda deniz aracı bulunamıyor ise projenin işleyişi ile ilgili planların tekrar düşünülmesi gereklidir. Bu da proje gidişatı için önemli bir risktir. 6
İnsan Kaynakları & Servis Şirketleri İle İlgili Kısıtlamalar: Bir deniz üretim projesi olan ve bu sebeple yüksek teknik donanım gerektiren X projesinin yürütülebilmesi için hem deneyimli, konusunda uzman insan kaynaklarına hem de bazı servis işlerinin yaptırılacağı kontraktör firmalara ihtiyaç vardır. Özellikle A ülkesinde gerekli niteliklerde insan kaynaklarının olmayışı, dışarıdan uzman getirme ve çalışma vizesi alma konularında problem oluşu ve aynı zamanda kontrat yönetimi konusunda nitelikleri tutmayan yerli firmalar ile çalışmaya zorlanmak gibi sebepler projenin isleyişini riske sokacaktır. Ayrıca ihtiyaç duyulan servis şirketlerinin de A ülkesinde çalışmak istememesi gibi riskler de ortaya çıkabilir. Bu konuların da dikkatlice değerlendirilmesi önemlidir. Gümrük Problemleri: Lojistik riskler kapsamında değerlendirilebilecek olan, X projesi için hayati öneme sahip yüksek teknolojili ekipmanların ülke gümrük sisteminden hızlı bir şekilde sorunsuz geçmesi projenin devamı için çok önemlidir. Sürekli aksaklıklar yaşanması da planları aksatacaktır. Ülkedeki Mevzuatsal Eksiklikler: Özellikle A ülkesindeki bir işletmenin işleyişi ile ilgili mevzuatsal eksiklikler X sahasını işleten X şirketinin koordinasyonunu ve planlarının uygulanmasını çok zorlaştırabilecektir. Mevzuatların düzgün oturtulmadığı ve uygulanmadığı ülkelerde genellikle işler şahıslar üzerinden ve rüşvet gibi gayrı meşru usuller ile yürür. Uluslararası şirketlerinde bu tarz sistemlere ayak uydurması zor olabilir. Yine bu sebeple X projesi A ülkesi için hayati öneme sahip olsa da, X projesini yürüten X şirketinin işleyişine A devletinin farklı birçok makamı ve birimi (Çevre-Gümrük-Göçmenler İdaresi) müdahale edebilir ve işleri zorlaştırabilir. Proje Ortakları Arasındaki Anlaşmazlıklar: Tüm bu faktörlerin yanı sıra, kontratlar ve proje yönetimi ile ilgili her kararın ortaklar ile birlikte alınacağı düşünülürse; ortaklar arasındaki ciddi anlaşmazlıkların (özellikle devlet şirketi de olabilecek bazı ortakların ticaretten çok siyasi hedefleri de var ise) karar alınması ve işlerin zamanında yürütülmesi için risk teşkil edeceği unutulmamalıdır. Diğer Ülkelerin Bazı Stratejik Hedefleri: X projesinin planlaması sürecinde; B ülkesinin de X sahasından hak talep edişinin, yine B ülkesinin kendi ürettiği gazı A ülkesi altyapısını kullanarak F ülkesine iletmek istiyor oluşunun, H-C ve G ülkelerinin de B ülkesinin gazının F ülkesine giderken kendi üzerlerinden geçmesini istiyor oluşunun, bu enerji transit güzergâhları ile ilgili haritada yer almayan diğer büyük devletlerinin de farklı çıkarları ve görüşleri olduğunun da göz önüne alınması gerekmektedir. 4) SONUÇ Sonuç olarak enerji arz-güvenliği açısından stratejik öneme sahip olan büyük doğalgaz projelerinin başarıya ulaşabilmek için farklı disiplinlerden oluşan ekiplerce çok dikkatli analiz edilmesi, sosyal, siyasi, ekonomik, teknik, lojistik, çevresel, yönetimsel, birçok riskin profesyonelce değerlendirilerek büyük bir ustalıkla çözüme kavuşturulup uygulanabilmesi gerekir. SUMMARY Natural gas is predicted to be the most important energy source in the next century. As a result if this situation, natural gas supply and demand security is accepted as a strategic target for all important players in the energy market. From this view, lots of investments have been done and are planned to be done in huge gas production projects. Hence international huge gas projects are more complicated, more risky and less economic than the known huge oil projects, all the risks and debottleneckings of the gas projects have to be studied very carefully before the taking the final investment decisions. In this paper, main risks and debottleneckings can be faced during the development phase of an assumed offshore gas field model (X Gas Field, with given some important properties) in an assumed country (with name A) and a geography, shortly categorised and described. By these descriptions, the importance of multidiciplinary planning during taking final investment decision before development of a huge international gas field is tired to be explained. 7